Bài giảng Tư tưởng triết học Việt Nam

Nội dung text: Bài giảng Tư tưởng triết học Việt Nam

1. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010  Bài Giảng Tư tưởng triết học Việt Nam 1
2. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Mục Lục CHƯƠNG MỞ ĐẦU 1 ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP, NHIỆM VỤ 1 NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC VIỆT NAM 1 I/ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC. 1 1 - Triết học . 1 2 - Lịch sử triết học 2 II/ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC 3 III/ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ TRIẾT HỌC. 3 IV/ ĐẶC ĐIỂM CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC MÁC-XÍT. 4 V/ VAI TRÒ Ý NGHĨA CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC MÁC-XÍT. 5 VI / LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG ĐÔNG 6 VII/ ĐỐI TƯỢNG, ĐẶC ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM 7 Đối tượng nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt nam 7 Đặc điểm nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. 8 Phương pháp nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. 10 Chương 1: Ý THỨC VỀ QUỐC GIA ĐỘC LẬP 11 CÓ CHỦ QUYỀN TOÀN VẸN LÃNH THỔ CỦA VIỆT NAM 11 1.1. CHỦ NGHĨA YÊU NƯỚC TRUYỀN THỐNG CỦA VIỆT NAM 11 1.2. Ý THỨC VỀ MỘT QUỐC GIA ĐỘC LẬP 16 CÓ CHỦ QUYỀN TOÀN VẸN LÃNH THỔ CỦA VIỆT NAM 16 Chương 2: MỘT SỐ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM CỤ THỂ, 20 VỚI TƯ CÁCH LÀ SỰ KẾ THỪA, PHÁT HUY 20 TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC NHÂN LOẠI 20 2.1. NHO GIÁO TRUNG QUỐC VÀ NHO GIÁO Ở VIỆT NAM NHỮNG NÉT TƯƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT 20 2.2. ẢNH HƯỞNG CỦA “NHÂN CHÍNH” TRONG MỘT SỐ NHÀ TƯ TƯỞNG VIỆT NAM TIÊU BIỂU. 26 2.2.1. Từ phạm trù “nhân” của Khổng Tử đến phạm trù “nhân nghĩa” của Mạnh Tử 27 2.2.1.1. Quan niệm của Khổng Tử về phạm trù “nhân” 27 2.2.1.2. Quan niệm của Mạnh Tử về phạm trù “nhân” 32 2.2.1.3. Mạnh Tử kết hợp “nhân” với “nghĩa” thành phạm trù “nhân chính” 37 2.2.2. “Nhân chính” sự biểu hiện của “nhân nghĩa” trên lĩnh vực chính trị của Mạnh Tử 41 2.2.2.1. Mối quan hệ giữa tư tưởng “nhân nghĩa” và đường lối “nhân chính” của Mạnh Tử 41 2.2.2.2. Nội dung của đường lối “nhân chính” 42 2.2.3. Ảnh hưởng của “nhân chính” trong một số nhà tư tưởng Việt Nam tiêu biểu 47 Trần Quốc Tuấn 49 Nguyễn Trãi 50 Phan Bội Châu 53 2.3. THUYẾT ÂM DƯƠNG-NGŨ HÀNH SƠ KỲ VÀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC CỦA LÊ HỮU TRÁC 57 2
3. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Tư tưởng triết học Âm - Dương 57 Nội dung triết lý về đạo làm người đã được Hải Thượng Lãn Ông – Lê Hữu Trác 62 2.4. QUAN NIỆM PHẬT TẠI TÂM 66 TRONG THIỀN PHÁI TRÚC LÂM YÊN TỬ 66 2.5. “DÂN LÀ GỐC NƯỚC” TRONG LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG VIỆT NAM 68 2.6. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC HỒ CHÍ MINH VỀ CHỦ NGHĨA XÃ HỘI 77 VÀ CON ĐƯỜNG QUÁ ĐỘ LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM 77 2.6.1. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC HỒ CHÍ MINH VỀ CHỦ NGHĨA XÃ HỘI VÀ CON ĐƯỜNG QUÁ ĐỘ ĐI LÊN CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM 77 1 Bối cảnh lịch sử của sự ra đời tư tưởng Hồ Chí Minh. 77 2 Những cơ sở lý luận chủ yếu hình thành tư tưởng triết học Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội và con đường quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. 78 3. Tư tưởng triết học cơ bản của Hồ Chí Minh về CNXH và con đường quá độ lên CNXH ở Việt Nam 79 a. Tư tưởng triết học Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. 79 2.6.2. KIÊN ĐỊNH MỤC TIÊU CNXH VÀ THỰC HIỆN CON ĐƯỜNG QUÁ ĐỘ LÊN CNXH Ở VIỆT NAM THEO TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC HỒ CHÍ MINH LÀ SỰ LỰA CHỌN DUY NHẤT ĐÚNG CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM VÀ DÂN TỘC VIỆT NAM TRONG ĐỔI MỚI HIỆN NAY 82 2.6.3. KẾT LUẬN 84 3
4. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 CHƯƠNG MỞ ĐẦU ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC VIỆT NAM I/ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC. 1 - Triết học . Theo quan niệm mác-xít thì “Triết học là một trong những hình thái ý thức xã hội, là khoa học nghiên cứu về những con đường chung nhất, những nguyên tắc chung nhất, những biện pháp chung nhất của sự vận động và phát triển của thế giới”. Triết học là một trong các hình thái ý thức xã hội ra đời khoảng thế kỷ VI tcn, là một bộ phận của kiến trúc thượng tầng, xét đến cùng triết học bị quy định bởi đời sống vật chất của xã hội. Sự phát triển của các tư tưởng triết học bị quy định bởi sự phát triển của nền sản xuất vật chất và phải phụ thuộc vào sự phát triển của cuộc đấu tranh giai cấp trong xã hội. Triết học cũng chính là thế giới quan của những giai cấp hoặc tập đoàn xã hội nhất định. Tuy vậy, triết học và sự phát triển của lịch sử triết học vẫn luôn có tính độc lập tương đối với đời sống vật chất của xã hội. Bởi lẽ, triết học luôn có nhiều mối liên hệ, sự giao lưu tư tưởng khác nhau. Trong một phạm vi không gian, thời gian nhất định, sự giao lưu đó vượt ra khỏi sự ràng buộc trực tiếp của đời sống vật chất của xã hội như các vấn đề liên quan đến: Nguồn gốc nhận thức của triết học; Nguồn gốc xã hội của triết học; Lôgic nội tại của các khuynh hướng và hệ thống triết học (Duy vật, duy tâm, biện chứng, siêu hình); Mối quan hệ giữa triết học với các khoa học, với các tư tưởng khác. Một tri thức được gọi là triết học phải bao gồm hai yếu tố: Nhận thức: Phải thể hiện được một sự hiểu biết nhất định (nếu không nói là sự hiểu biết uyên thâm) về thế giới. Nhận định: Phải tỏ rõ được thái độ, hành vi, cách cư xử, ứng xử, đối xử của con người với thế giới. Đối tượng nghiên cứu của triết học là những con đường chúng nhất, những nguyên tắc chung nhất và những biện pháp chung nhất của sự vận động và phát triển của thế giới. 2 - Lịch sử triết học. Theo quan điểm mác-xít, lịch sử triết học là lịch sử phát sinh, hình thành và phát triển của triết học nói chung, của các khuynh hướng và hệ thống triết học 4
5. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 khác nhau nói riêng trong sự phụ thuộc (suy đến cùng) của nó vào sự phát triển của tồn tại xã hội. Lịch sử triết học là một khoa học của các khoa học triết học, chứ không là một khoa học lịch sử thông thường: - Nó nghiên cứu, mô tả các sự kiện trong sự phát triển của triết học, trình bày nội dung các hệ thống triết học khác nhau một cách khái quát. - Nó nghiên cứu những quy luật phát triển của triết học và lôgíc nội tại của quá trình phát sinh, hình thành và phát triển của các hệ thống triết học. - Nội dung cơ bản của lịch sử triết học là cuộc đấu tranh của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. Cuộc đấu tranh này xuyên suốt sự phát triển của triết học và nó phản ánh cuộc đấu tranh giai cấp trong xã hội. Cuộc đấu tranh này cũng không tách rời cuộc đấu tranh giữa hai phương pháp nhận thức biện chứng và siêu hình. + Chủ nghĩa duy vật khẳng định vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định ý thức. Chủ nghĩa duy vật thường là thế giới quan của lực lượng tiên tiến, tiến bộ của xã hội. Chủ nghĩa duy vật khẳng định con người có khả năng nhận thức thế giới. Trong tiến trình phát trển từ cổ đại đến hiện đại, chủ nghĩa duy vật đã trãi qua nhiều hình thức khác nhau. Nhưng nói chung, nó đã có các hình thức chủ yếu: Duy vật cổ đại; Duy vật tầm thường; Duy vật cơ học máy móc; Duy vật siêu hình nhân bản của Phơ bách; Duy vật biện chứng. + Chủ nghĩa duy tâm khẳng định ý thức có trước, vật chất có sau, ý thức quyết định vật chất. Chủ nghĩa duy tâm thường là thế giới quan của những lực lượng suy tàn, bảo thủ và phản động của xã hội. Chủ nghĩa duy tâm thường phủ nhận hoặc chỉ thừa nhận một cách rất hạn chế khả năng nhận thức thế giới của con người. Khi họ thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới thì thực tế đó chỉ là sự tự nhận thức về ý thức của họ về thế giới mà thôi. Trong sự phát triển của mình, chủ nghĩa duy tâm cũng đã trãi qua nhiều hình thức khác nhau. Nhưng nói chung có hai hình thức cơ bản là duy tâm khách quan và duy tâm chủ quan. + Phương pháp biện chứng: Xem xét sự vật hiện tượng trong mối liên hệ phổ biến, quy định ràng buộc lẫn nhau, luôn vận động và luôn phát triển trong mâu thuẫn nội tại của chúng. Trong tiến trình vận động và phát triển của mình, phương pháp biện chứng đã vận động đi từ thấp đến cao, mà đỉnh cao là biện chứng duy vật. + Phương pháp siêu hình: Xem xét sự vật hiện tượng trong thế tách biệt cô lập lẫn nhau, hoặc không vận động, hoặc không phát triển, hoặc vận động và phát triển theo chu kỳ khép kín. Phương pháp siêu hình cũng đã trãi qua nhiều hình thức khác nhau trong tiến trình vận động và phát triển của mình. 5
6. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 II/ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC. - Lịch sử triết học chỉ rõ sự phát triển của chủ nghĩa duy vật trong cuộc đấu tranh của nó với chủ nghĩa duy tâm và những biến đổi bởi những hình thức khác nhau của chủ nghĩa duy vật. - Lịch sử triết học chỉ rõ sự phát triển của chủ nghĩa duy tâm trong cuộc đấu tranh của nó với chủ nghĩa duy vật và quá trình biến đổi của nó dưới những hình thái khác nhau. - Lịch sử triết học chỉ rõ cuộc đấu tranh giữa hai phương pháp biện chứng và siêu hình trong lịch sử triết học. Chỉ rõ sự hình thành và phát triển của các phương pháp nhận thức chịu ảnh hưởng sâu sắc của quá trình phát triển khoa học, kỹ thuật và trình độ của nền sản xuất xã hội. - Lịch sử triết học chỉ rõ cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình, nhưng không làm đơn giản và làm nghèo lịch sử triết học, mà làm phong phú thêm lịch sử triết học bởi tính đan xen, thâm nhập nhau, kế thừa nhau, loại bỏ nhau giữa các trào lưu triết học. - Lịch sử triết học chỉ rõ tính phức tạp, khó khăn trong việc phân loại rạch ròi hai trào lưu triết học cơ bản dựa trên vấn đề cơ bản của triết học. Việc phân loại chỉ thực hiện được chính xác khi hiểu đúng nguyên lý “đấu tranh và thống nhất giữa các mặt đối lập”; Phải có sự phân biệt cần thiết giữa đấu tranh tư tưởng về thế giơí quan với đấu tranh về khoa học. III/ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU LỊCH SỬ TRIẾT HỌC. - Phương pháp nghiên cứu của lịch sử triết học Mác-Lênin nhìn chung và xuyên suốt là phương pháp biện chứng duy vật. Trong quá trình nghiên cứu, sự kết hợp giữa phương pháp lôgic với phương pháp lịch sử gọi là phương pháp lôgic-lịch sử. Dựa trên những nguyên tắc của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tự nhiên và những nguyên tắc của chủ nghĩa duy vật biện chứng về xã hội mà nghiên cứu. Tức không phải gạt bỏ, thủ tiêu quá khứ mà là tiếp thu có phê phán những thanh tựu của văn minh thế giới, là duy trì và phát triển những gì có giá trị tiến bộ trong các thành quả của quá khứ, là kế thừa trên con đường phát triển của xã hội và văn hóa nhân loại. - Lịch sử triết học đòi hỏi phải có quan điểm toàn diện, lịch sử cụ thể khi nghiên cứu thế giới quan và nội dung triết thuyết của mọi nhà tư tưởng. Chỉ như thế mới chỉ rõ được giá trị lịch sử và hạn chế của nó. Phương pháp nghiên cứu của lịch sử triết học như thế, đòi hỏi phải đi sâu vào những vấn đề bản chất sâu kín nhất, phức tạp nhất của các triết thuyết triết học, chống lại thái độ hời hợt trong việc nghiên cứu, đánh giá lịch sử triết học. Tóm lại, phương pháp nghiên cứu của lịch sử triết học là phải dựa trên cơ sở vững chắc của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tự nhiên và chủ nghĩa duy vật 6
7. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 biện chứng về xã hội. Chủ nghĩa duy vật biện chứng về xã hội của triết học lịch sử mác-xít là cơ sở phương pháp luận của lịch sử triết học. IV/ ĐẶC ĐIỂM CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC MÁC-XÍT. - Khác với chủ nghĩa duy tâm (Tinh thần là động cơ của phát triển triết học; phủ nhận sự phụ thuộc của triết học vào đời sống kinh tế-xã hội, phủ nhận tính giai cấp của triết học; phủ nhận những động lực vật chất-xã hội cho sự phát triển triết học ), lần đầu tiên trong lịch sử triết học, Mác là người đặt cơ sở hiện thực cho lý luận về lịch sử triết học. Sau này, trong điều kiện lịch sử mới, Lênin đã bảo vệ những quan điểm của Mác và Ăng ghen về vấn đề này. Lênin đã đặc biệt nhấn mạnh nguyên tắc tính Đảng của lịch sử triết học là nguyên tắc bất di bất dịch, là cái vốn có của lịch sử triết học từ 2000 năm trước đây. - Lịch sử triết học mác-xít công khai trước sau như một, bảo vệ chủ nghĩa duy vật trước sự tấn công của những kẻ thù địch với nó, phê phán có cơ sở xã hội khách quan đối với mọi quan điểm của chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử triết học, nhất là với triết học tư sản hiện đại. Tuy nhiên, không vì thế mà tùy tiện, hời hợt, võ đoán trong việc nghiên cứu các dòng triết học tư sản hiện đại. Ở đây, cần có bản lĩnh vạch rõ tất cả những gì phản động và phục vụ lợi ích riêng của các giai cấp, các tầng lớp phản động trong xã hội. Đồng thời, còn phải biết thận trọng duy trì và bảo vệ tất cả những gì tiến bộ, có giá trị trong mọi triết thuyết. - Nguyên tắc tính Đảng trong lịch sử triết học mác-xít đối lập với mọi biểu hiện của chủ nghĩa giáo điều. Nó đòi hỏi tính sáng tạo cao và quan điểm lịch sử cụ thể nghiêm túc. Trong điều kiện ngày nay, càng nhận thức rõ hơn ý nghĩa của cuộc đấu tranh chống lại chủ nghĩa giáo điều. - Tính sáng tạo trong lịch sử triết học mác-xít hoàn toàn xa lạ với chủ nghĩa xét lại và chủ nghĩa cơ hội đang mưu toan bóp méo, xuyên tạc các sự kiện lịch sử nhằm phục vụ ý đồ chính trị, thực tiễn của các giai cấp, các tầng lớp phản động hiện nay. Sáng tạo trong lịch sử triết học mác-xít đóng vai trò quan trọng trong đánh bại các mưu toan đó, đưa lại bức tranh chân thực của lịch sử, thúc đẩy sự phát triển của triết học và tiến bộ xã hội. Ăng ghen chỉ rõ rằng, không nên đọc Hê ghen với mục đích duy nhất là tìm ra ở Hê ghen những điều ngộ biện - đó là công việc của một học sinh. Điều quan trọng hơn là dưới cái hình thức không đúng, và trong các quan hệ giả tạo, tìm ra cái đúng và cái thiên tài. Chính quan điểm này mà Mác, Ăngghen đã tiếp thu được tất cả những gì có giá trị tiến bộ trong lịch sử phát triển của triết học và sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật biện chứng. Lênin cũng chỉ rõ, khi đặt vấn đề phê phán các trào lưu triết học phi mác- xít, thì phải phê phán nó trên cơ sở phân tích khoa học. Chính lẽ này, khi phê phán chủ nghĩa Cant và chủ nghĩa Makhơ, Lênin đã khiển trách những người 7
8. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 đứng nhiều hơn trên lập trường của chủ nghĩa duy vật tầm thường để phê phán chủ nghĩa Cant. Lênin cho rằng, lối phê phán như thế chỉ biết vất bỏ những lý luận của phái đó, mà không biết sửa sai cho những lập luận ấy, không đào sâu, không khái quát hóa và mở rộng chúng, không nêu rõ được mối liên hệ và những chuyển tiếp của mọi thứ khái niệm. Lênin cũng cho rằng, những nhà triết học duy vật siêu hình khi phê phán chủ nghĩa duy tâm, đã không thấy rõ nguồn gốc nhận thức luận của nó. Như vậy, với lịch sử triết học Mác-Lênin, mọi sự phân tích có phê phán mọi trường phái triết học duy tâm, đòi hỏi phải vạch ra một cách cụ thể chính những giới hạn, những khía cạnh của nhận thức mà mọi sự tách rời chúng khỏi vật chất và tuyệt đối hóa chúng một cách phiến diện đã dẫn đến sự xuất hiện một trào lưu duy tâm chủ nghĩa nào đó. V/ VAI TRÒ Ý NGHĨA CỦA LỊCH SỬ TRIẾT HỌC MÁC-XÍT. Lịch sử triết học mác-xít cho ta khả năng hiểu biết và khái quát sự phát triển của lịch sử tư tưởng triết học nhân loại, nắm được những kinh nghiệm của nhận thức khoa học. Lịch sử triết học mác-xít chỉ rõ sự hình thành và phát triển của những phương pháp nhận thức khoa học; Dạy ta phương pháp nghiên cứu, đánh giá một học thuyết triết học trong lịch sử, góp phần xây dựng phương pháp tư duy khoa học. Góp phần to lớn vào cuộc đấu tranh tư tưởng và lý luận hiện nay. Lịch sử triết học chỉ rõ quá trình đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, chỉ rõ tính đúng đắn, tiến bộ của thế giới quan duy vật chủ nghĩa và tính hạn chế, phản khoa học của thế giới quan duy tâm chủ nghĩa. Bằng các sự kiện lịch sử và sự phân tích khoa học, lịch sử triết học mác-xít giúp ta chống lại sự xuyên tạc của triết học tư sản đối với chủ nghĩa duy vật, nhất là đối với chủ nghĩa duy vật biện chứng; Giúp ta chống lại chủ nghĩa cơ hội nhằm biện hộ cho chủ nghĩa tư bản; Giúp ta vạch rõ các thủ đoạn xảo trá trong việc đánh giá vô căn cứ về các nhà triết học tiến bộ nhăm hạ thấp vai trò của họ, cũng như việc tâng bốc một số nhà triết học phản động về mặt lịch sử. Lịch sử triết học mác-xít đặt cơ sở khoa học cho việc tiếp tục nghiên cứu và phát triển chủ nghĩa duy vật biện chứng, đó là triết học của đời sống thực tiễn, và cũng chỉ có đời sống thực tiễn mới làm cho triết học phát triển. Lịch sử triết học mác-xít đóng vai trò quan trọng trong việc đánh bại các mưu toan của chủ nghĩa giáo điều, chủ nghĩa xét lại, chủ nghĩa cơ hội đưa lại bức tranh chân thực của lịch sử, thúc đẩy sự phát triển của triết học và do đó thúc đẩy các quá trình nhằm đạt tới tiến bộ xã hội. 8
9. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 VI / LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG ĐÔNG. Với tư cách là một khoa học lịch sử triết học, lịch sử triết học phương Đông có đầy đủ những đặc điểm, tính chất, đối tượng và phương pháp nghiên cứu của lịch sử triết học. Tuy nhiên, lịch sử triết học phương Đông có những đặc điểm khác biệt so với lịch sử triết học phương Tây: Triết học phương Đông chủ yếu bàn về nhân sinh quan, ít bàn đến thế giới quan. Ngay cả khi bàn về nhân sinh quan, thì triết học Trung Quốc chú trọng đến đạo đức, chính trị-xã hội, còn triết học Ân Độ lại chú trọng đến đời sống tâm linh nhiều hơn. Giải thoát luận luôn là khuynh hướng nổi trội trong lịch sử triết học Ân Đô, đặc biệt ở giai đoạn cổ-trung đại. Tuy nhiên, triết học phương Đông là sự phản tỉnh của đời sống nhân sinh, chứ không chỉ là sự phản tỉnh của tự ý thức. Triết học phương Đông có sự đan xen rất khó phân biệt giữa duy tâm và duy vật, giữa biện chứng và siêu hình, giữa vô thần và hữu thần, trong đó triết học Ân Độ là sự đan xen, hòa đồng giữa những tư tưởng triết học với những tư tưởng tôn giáo. Sự đan xen thể hiện rõ ngay trong mỗi nhà triết học, mỗi trường phái và mỗi hệ phái triết học trong mỗi thời đại. Ân Độ và Trung Quốc là hai trung tâm triết học lớn của các dân tộc phương Đông cổ đại nói chung và các dân tộc châu Á nói riêng. Tính đa dạng, phong phú, sâu sắc của nền triết học phương Đông nói lên rằng: Bất cứ một sự coi thường nào về nền văn hóa và tư tưởng của các dân tộc châu Á đều là chủ quan trong khoa học về lịch sử, là cắt xén lịch sử, do đó sẽ không thấy được tính đa dạng trong sự thống nhất của lịch sử tư tưởng triết học nhân loại. Cùng bàn về nhân sinh quan, nhưng Nho, Phật, Lão đã tạo ra ba thế mạnh khác nhau. Phật nặng về tâm linh, tình cảm tôn giáo; Nho nặng về chính trị, đạo đức; Lão lại chủ trương tự nhiên. Sự hội nhập Nho-Phật-Lão đã tạo ra một hiện tượng đặc biệt trong đời sống tư tưởng văn hóa các dân tộc Á Đông, và nó đã bổ túc cho nhau tạo ra một thế giới quan “hỗn dung”,”tổng hợp” - tức là một thế giới quan triết học toàn diện hơn. Đứng ở góc độ phương pháp, thì các triết thuyết Trung Quốc đặc biệt quan tâm đến đời sống thực tiễn chính trị-xã hội, trong khi đó triết học Ân Độ lại thiên về siêu hình học và tôn giáo Triết học phương Đông, nhất là triết học Ân Độ, mà nổi bật nhất là triết học Phật giáo đã bao hàm những tư tưởng biện chứng sâu sắc. Nhưng với tư cách là biện chứng của sự phát triển thì về cơ bản nó chưa đề cập tới. So với triết học Trung Quốc, thì các trường phái triết học Ân Độ ít có sự sáng tạo, năng động. Thông thường các triết thuyết Ân Độ phát triển về sau thường chỉ là bằng cách này, hoặc cách khác làm rõ hơn ý của các bậc tiền bối mà thôi. Đây chính là sự phản ánh những yếu tố đã chi phối sự phát triển chậm chạp của Ân Độ cổ-trung đại. 9
10. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Sự phát triển của tư tưởng triết học phương Đông, sự giao lưu tư tưởng và văn hóa trong khu vực đã mang bản sắc độc đáo so với phương Tây. Những tư tưởng triết học Ân Độ và Trung Quốc du nhập vào Việt Nam, dần hòa quyện vào tư tưởng và văn hóa dân tộc. Lịch sử triết học cho thấy cần phải xử lý đúng đắn mối quan hệ giữa “cái dân tộc” và “cái quốc tế”, làm cho những tư tưởng triết học của Việt Nam ngày càng phong phú, sống động hơn trong mối liên hệ chặt chẽ với sự phát triển chung của thế giới, nhằm đạt tới một nền văn minh hiện đại đậm đà bản sắc dân tộc. VII/ ĐỐI TƯỢNG, ĐẶC ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM Đối tượng nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt nam. Bất cứ môn khoa học nào cũng phải xác định được đối tượng và phạm vi nghiên cứu riêng của mình. Ở Việt Nam, trong lịch sử do mối quan hệ khăng khít giữa các ngành Văn, Sử, Triết mà rất khó phân định ranh giới giữa chúng. Thậm chí người ta còn thấy chúng thống nhất với nhau bởi “đạo”. Trong sự thống nhất đó, cần phải thấy rằng triết học là cốt lõi của “đạo học”, văn là phương châm để chuyên chở “đạo”, là phương tiện để truyền bá “đạo”, còn sử học là lĩnh vực dùng sự kiện để chứng minh cho “đạo”. Đạo ở đây không được đồng nhất nó với Đạo Nho, đạo Phật hay đạo Lão, mà đạo được đề cấp đến chủ yếu với tư cách là “đạo người”. Có sự gần gũi giữa lịch sử tư tưởng và lịch sử triết học, nhưng hai môn này không phải là một: Triết học là thuộc về tư tưởng, nhưng còn nhiều tư tưởng không là tư tưởng triết học. Hiện có nhiều ý kiến khác nhau về môn học “Lịch sử triết học Việt Nam”. Thậm chí có ý kiến cho rằng Việt Nam làm gì có triết học. Chúng ta cần xác định môn học này phải là môn học mà nội dung cơ bản của nó là lịch sử triết học và những tư tưởng có quan hệ mật thiết với tư tưởng triết học. Việt Nam trong lịch sử, tuy triết học không phát triển, nhưng đã có tư tưởng triết học của mình. Năm 1981, trong Nghị quyết của Bộ chính trị về chính sách khoa học và kỹ thuật đã chỉ ra phải: “Nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc và sự thắng lợi của tư tưởng triết học Mác-Lênin ở Việt Nam”1. Đối tượng nghiên cứu của lịch sử triết học Việt Nam như vậy phải bao gồm các vấn đề sau: Tiền triết học, tư tưởng triết học, triết học, những tư tưởng chính trị-xã hội gắn bó hữu cơ với triết học. Tức là những nội dung xoay quanh cái trục 1 LSTTVN - Tập 1 - Nhà xuất bản KHXH - HN 1993 - Tr 13 10
11. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 triết học và thể hiện lên các mức độ phát triển của triết học Việt Nam. Người nghiên cứu phải lựa chọn lấy một trong số đó. Cần thấy rằng, Việt Nam ở vào giữa Ấn Độ và Trung Quốc là hai nôi triết học của nhân loại, nhất định phải chịu ảnh hưởng tư tưởng triết học của hai quốc gia đó. Mặt khác, lịch sử Việt Nam là một quốc gia văn minh hùng cường chúng ta phải có một trình độ lý luận, một tư duy khái quát ngang tầm với mỗi thời đại. Có những nguyên nhân chủ quan và khách quan riêng, nhưng rất tiếc cho đến nay lịch sử chưa đúc kết tư duy lý luận của Việt Nam thành những hệ thống triết học. Nhưng phải thấy rằng những lý luận ở mức độ khái quát, những lý luận giữ vai trò thế giới quan chung và phương pháp luận cho các lĩnh vực hoạt động tinh thần và hoạt động thực tiễn dựng nước và giữ nước đã hình thành và phát triển. Những tư duy đó chưa đạt tới trình độ tư duy triết học thực thụ, nhưng đã vượt qua giai đoạn tiền triết học. Nó chưa là triết học thuần tuý, nhưng nó đã đề cập đến một số vấn đề của bản thân triết học. Ở đó nó không còn là tư tưởng chung chung nữa mà nó đã là tư tưởng triết học. Đi vào cụ thể: Việt Nam chưa xuất hiện các khái niệm “vật chất”, “tinh thần”, tư duy”, “tồn tại”, “biện chứng”, “siêu hình” như phương Tây, nhưng lại có các phạm trù và các vấn đề tương đương: “trời-người”, “hình-thần”, “tâm-vật”, “hữu-vô”, ‘lý-khí” thuộc về vấn đề cơ bản của triết học; “tĩnh-động”, “thường- biến”, “pháp cổ (bắt chước cổ)”, “pháp tiên vương (bắt chước vua đời trước)”, “thuận lẽ trời, thuận lòng người” thuộc về phương pháp tư duy; có các quan niệm về đường lối trị nước, về trị-loạn, về thành-bại, về quan hệ vua-dân thuộc về triết học về xã hội; có quan niệm về bản chất con người, về đạo làm người, về xây dựng con người, về chuẩn mực đạo đức con người thuộc về triết học về con người. Đó cũng chính là đối tượng và phạm vi nghiên cứu của môn Lịch sử triết học Việt Nam mà không thể nhầm nó với đối tượng và phạm vi nghiên cứu của Chính trị học, Luật học, Văn học hay Sử học. Đặc điểm nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. Cần phải xác định rõ rằng: Tư tưởng triết học Việt Nam dù được hình thành trên cơ sở bản địa hay được kế thừa từ ngoài vào, tất cả đều trải qua một quá trình vận động và phát triển ở Việt Nam, đều bị thực tiễn Việt Nam chi phối nên nó có những nét đặc trưng, khác biệt. - Chủ nghĩa yêu nước là đặc trưng cơ bản nhất của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. Ở đây không xét chủ nghĩa yêu nước trên phương diện tình cảm, tâm trạng, tâm lý hay chuẩn mực đạo đức, hiện tượng đạo đức, hành vi đạo đức mà xét chủ nghĩa yêu nước trên phương diện lý luận. Tức phải xét nó trên phương diện tư tưởng chính trị-xã hội hoặc quan điểm triết học về xã hội. Chủ nghĩa yêu nước phải được đề cập đến với tư cách là một hệ thống những lý luận, những quan điểm về đánh giặc giữ nước và phát triển đất nước. 11
12. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Lịch sử thế giới cho thấy có nhiều dân tộc có chủ nghĩa yêu nước của mình, nhưng ít thấy có dân tộc nào khác có chủ nghĩa yêu nước như dân tộc Việt Nam được xét đến ở tất cả các phương diện: ý thức trách nhiệm về nòi giống, về cộng đồng, về dân tộc; những nhận thức về con đường, biện pháp đấu tranh giải phóng dân tộc, về động lực và khả năng dành lại lãnh thổ và xây dựng đất nước, về quan hệ giữa dân tộc và dân tộc. - Về kết cấu của tư tưởng, thế giới quan của triết học Việt Nam là thế giới quan phức hợp, là một thể kết hợp của Nho-Phật-Lão. - Về khuynh hướng của tư duy, thế giới quan triết học Việt Nam nặng về vấn đề xã hội và nhân sinh, mà ít quan tâm đến vấn đề tự nhiên và các hình thức tư duy của con người. Nó chú trọng xây dựng lý lẽ cho chính trị-xã hội và luân lý, mà ít bàn đến quan hệ khách thể và chủ thể giữa các thành phần của tư tưỏng để hình thành nhận thức luận và lôgíc học. Nó thiên về giáo dục đạo làm người hơn là cung cấp cho con người những nhận thức mới về thế giới khách quan bên ngoài cũng như thế giới nội tâm. Nó thường xuất phát từ những định đề có sẵn hơn là từ sự phát triển của thực tế khách quan để khái quát lên thành các nguyên lý khác trước làm cơ sở cho luận chứng. Tương ứng với “phương thức sản xuất kiểu châu Á” của Việt Nam là thế giới quan phong kiến ấy. Thế giới quan này là phản ánh của thực trạng phương thức sản xuất làm cho công thương nghiệp không phát triển, khoa học tự nhiên không xuất hiện, tầng lớp trí thức tự do không thể ra đời của lịch sử phong kiến Việt Nam. - Về quá trình phát triển, thế giới quan triết học Việt Nam trong phạm trù của chủ nghĩa phong kiến tuy có phát triển nhưng trong trạng thái khủng hoảng kéo dài: Lúc đầu là những ý niệm thô sơ chất phác của con người bản địa về thế giới quan và nhân sinh quan, về sau là sự du nhập từ ngoài vào như Nho, Phật, Lão và sau cùng là sự trưởng thành của chế độ phong kiến Việt Nam. Thế giới quan này ban đầu đáp ứng được yêu cầu của công cuộc dựng nước và giữ nước của Việt Nam. Nhưng chẳng bao lâu nó trở nên lúng túng trước những thay đổi của các vấn đề kinh tế-xã hội và chính trị-xã hội của đất nước từ thế kỷ XVI trở đi. Sự bế tắc cuả thế giới quan biểu hiện trong việc đặt lại vấn đề theo đạo này hay theo đạo kia, hay kết hợp cả ba đạo để trị nước, sự phục hồi khắc nghiệt của Nho giáo ở triều Nguyễn v.v. Sự bế tắc đó cũng thể hiện trong thái độ của nhân dân đối với hệ tư tưởng thống trị của xã hội (sự đả kích châm biếm của nhân dân đối với một số giáo điều của Nho giáo hoặc Phật giáo). Mãi cuối thế kỷ XIX, Việt Nam mới có Nguyễn Trường Tộ do được tiếp xúc với thế giới quan tư bản chủ nghĩa, nên trong các điều trần của mình đã lên tiếng phê phán thế giới quan phong kiến. 12
13. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Rồi đầu thế kỷ XX, với phong trào Đông kinh nghĩa thục ở Hà Nội ta mới có sự phê phán truyền thống tư tưởng cũ với mức độ tập trung và sâu sắc hơn, nhưng vẫn chưa phá vỡ được tư tưởng phong kiến bảo thủ, trì trệ. Mãi đến khi giai cấp công nhân Việt Nam trở thành người đại diện cho đất nước và truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin, thì thế giới quan phong kiến mới bị loại trừ, thế giới quan mới khoa học và cách mạng mới được xây dựng và phát triển ở Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. - Phương pháp nghiên cứu xuyên suốt là phép biện chứng duy vật. Bởi phép biện chứng duy vật là phương pháp luận khoa học nhất, nó có nhiều khả năng giải quyết một cách hợp lý nhất những vấn đề do bộ môn lịch sử triết học đặt ra. Chỉ trên cơ sở của chủ nghĩa duy vật biện chứng thì mới có điều kiện làm sáng tỏ các vấn đề: hiện tượng tư tưởng, trào lưu tư tưởng, cá nhân nhà tư tưởng, mới có khả năng giải thích tốt các mối quan hệ: Tư duy và tồn tại, lôgíc và lịch sử, cá nhân và xã hội, kế thừa và sáng tạo, cái bản địa và cái ngoại lai, mới có triển vọng trình bày lịch sử tư tưởng như một quá trình phát triển hợp quy luật. Chủ nghĩa duy vật biện chứng đã giúp các nhà khoa học tạo nên mô hình, những dạng thức mẫu mực cho việc nghiên cứu lịch sử triết học châu Âu. Nhưng nếu áp dụng nguyên xi nó vào nghiên cứu lịch sử triết học phương Đông và đặc biệt là lịch sử triết học Việt Nam thì lại là một việc làm gượng ép, thậm chí là một việc làm sai lầm làm nghèo nàn tư tưởng dân tộc. Mô hình và dạng thức nghiên cứu lịch sử triết học Việt Nam phải là nghiên cứu các vấn đề về triết học xã hội, về đường lối trị nước, về đạo làm người, mà không nên trình bày lịch sử triết học Việt Nam cũng theo các vấn đề bản thể luận, nhận thức luận, cũng tập trung vào các trường phái duy vật, duy tâm, kinh nghiệm, v.v. - Tam giáo là một trong những nguồn gốc của tư tưởng triết học Việt Nam. Nhưng không thể vì lịch sử tư tưởng Việt Nam “lấy gốc từ tam giáo”, “vận dụng tam giáo”, mà lại đi trình bày lịch sử triết học dân tộc như là lịch sử phát triển của tam giáo. Phạm trù triết học Việt Nam tuy chưa phát triển đầy đủ, chưa hoàn chỉnh, chưa trở thành một hệ thống vững chắc nhưng nó rất quan trọng. Vi vậy, trong những trường hợp có thể cần tập trung trình bày những khái niệm triết học hoặc có tính triết học trong lịch sử tư tưởng dân tộc. Những khái niệm trời-người, tâm-vật, trị-loạn, nhân nghĩa, phải có vai trò nổi bật. Trong nghiên cứu lịch sử triết học Việt Nam khi gặp những khái niệm, phạm trù cùng loại hoặc có nguồn gốc xa xưa từ các khái niệm, phạm trù của lịch sử triết học Trung Quốc hay Ấn Độ, thì phải so sánh để thấy được sự khác biệt, sự phát triển so với gốc của nó, so với người bạn đồng tông của nó ở các hệ thống kia. 13
14. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Tuy nhiên, không thể lúc nào cũng truy về nguồn, cũng so sánh. Phương pháp quan trọng trong nghiên cứu không phải là so sánh mà là phân tích. Phải phân tích mới thấy được ý nghĩa của các khái niệm ấy và giá trị của những nội dung ấy. F.Enghen viết: “Từ dân tộc này sang dân tộc khác, từ thời đại này sang thời đại khác, những quan niệm về thiện và ác đã biến đổi đến mức chúng thường trái ngược hẳn nhau.”2 Là một môn khoa học, lịch sử triết học Việt Nam chỉ có thể nêu lên một yêu cầu quán xuyến là trình bày sự phát triển của tư tưởng phù hợp với quy luật, quy luật tác động qua lại giữa tồn tại và ý thức, quy luật phát triển của tự bản thân tư tưởng. Nếu quả là có một dòng tư tưởng chủ đạo thì nó phải là kết quả trải qua nghiên cứu chứ không là định đề có sẵn. - Cuộc đấu tranh trong lịch sử triết học Việt Nam xung quanh vấn đề cơ bản của triết học là không trực diện, không rõ. Nhưng nếu muốn tránh sự trình bày một chiều, đơn điệu, không phù hợp với thực tế và phải làm rõ những giá trị tư tưởng của lịch sử triết học Việt Nam thì phải trình bày và phân tích nó thông qua các mặt đối lập và thấy rằng: Các quan điểm khách quan, duy vật biện chứng, vô thần, dân chủ và độc lập thường là tiếng nói của các lực lượng tích cực trong lịch sử, còn các quan điểm chủ quan, duy tâm, siêu hình, hữu thần, chuyên chế và lệ thuộc thường là tiếng nói của các lực lượng tiêu cực trong lịch sử. - Phân kỳ là một vấn đề quan trọng có ý nghĩa phương pháp luận trong to lớn trong nghiên cứu lịch sử triết học Việt Nam. Đây cũng chính là vấn đề hiện đang được các nhà tư tưởng quan tâm và có nhiều ý kiến khác nhau. Ta có thể phân kỳ lịch sử theo các triều đại, các thế kỷ, các sự kiện chính trị-xã hội, các hình thái kinh tế-xã hội, nhưng hợp lý hơn cả là phân kỳ theo hình thái kinh tế-xã hội. Nhưng lịch sử Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám 1945 không xuất hiện các cuộc cách mạng xã hội, chính vậy mà việc phân kỳ lịch sử Việt Nam cần phải kết hợp các mốc là hình thái kinh tế-xã hội với các mốc là sự kiện chính trị-xã hội lớn của lịch sử Việt Nam. Chương 1: Ý THỨC VỀ QUỐC GIA ĐỘC LẬP CÓ CHỦ QUYỀN TOÀN VẸN LÃNH THỔ CỦA VIỆT NAM 1.1. CHỦ NGHĨA YÊU NƯỚC TRUYỀN THỐNG CỦA VIỆT NAM Các đặc trưng cơ bản của chủ nghĩa yêu nước truyền thống của Việt Nam là: Việt Nam là một dân tộc yêu hòa bình, ghét chiến tranh; có lòng nhân ái cao cả; bất khuất chống giặc ngoại xâm quyết vì độc lập dân tộc; có sự cố kết cộng đồng dân tộc cao. 2 C.Mác - Ăngghen - Tuyển tập - Tập V - Nhà xuất bản Sự Thật - Hà Nội 1983 - Tr 134. S đ d trang 28 14
15. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Có người cho rằng, những nét truyền thống ấy thì dân tộc nào mà chẳng có. Đúng thế. Nhưng để có được những đặc trưng truyền thống ấy như Việt Nam thì không phải dân tộc nào cũng có được. a) Về các đặc trưng “yêu hòa bình, ghét chiến tranh” và “lòng nhân ái cao cả”: Ngay từ khi sử dân tộc ta mới chỉ lưu truyền bằng văn học miệng, dân tộc Việt Nam đã có truyền thuyết Thạch Sanh-Lý Thông. Khi đất nước bị xâm lăng, vua giao cho Thạch Sanh đánh giặc giữ nước. Với sức mạnh chém chết trăn tinh, bắn rơi đại bàng, nhưng Thạch Sanh không dùng vũ khí đánh bại quân thù, mà dùng tiếng đàn nhân nghĩa bắt quân thù phải hàng phục. Khi quân thù thất bại, Thạch Sanh không để chúng đói ra về, mà ban cho chúng niêu cơm nhân nghĩa của dân tộc, khiến kẻ thù khiếp sợ vì ăn mãi không hết. Tấm lòng nhân nghĩa ấy của Việt Nam, không đụng đến thì thôi, hễ đụng đến thì sinh sôi nảy nở, kẻ thù làm sao ăn hết được. Truyền thống ấy đã được chứng minh bởi cuộc kháng chiến chống quân Minh do Lê Lợi và Nguyễn Trãi lãnh đạo. Yêu hòa bình, ghét chiến tranh, thương dân trăm họ lầm than, “đầu vốn không có mưu lấy thiên hạ Việc khởi nghĩa thực là bất đắc dĩ mà phải làm vậy thôi” 3, nên các ông “Cứu dân để dạ, chí háo hức chỉ muốn về Đông”4, “Gắng làm điều nhân, gấp hơn cứu đuối” 5, phất cờ khởi nghĩa “Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân, Quân cứu nước trước cần trừ bạo”6. Phương châm đánh giặc của các ông là “lấy đại nghĩa mà thắng hung tàn, lấy chí nhân mà thay cường bạo”7, “Ta mưu đánh vào lòng, không chiến mà cũng thắng”8, “Đầu sỏ giặc đã hàng, mảy may không xâm phạm. Những kẻ tội lớn tội nhỏ đều tha hết”9, “Phục thù báo oán, đó là thường tình của người ta. Không thích giết người, đó là bản tâm của kẻ nhân giả. Vả người ta đã hàng mà lại giết, thì không còn gì không lành hơn nữa. Để hả mối giận một sớm, mà mang tiếng giết hàng muôn đời, thì sao bằng để sống ức vạn người mà hết mối chiến tranh cho hậu thế, khiến sử xanh ghi chép, nghìn thửa lưu thơm, như thế chẳng là lớn sao!”10; Nên khi thế ta như chẽ tre, các ông lại sáu lần lăn miệng hổ, quyết nghị hòa để dân hai nước khỏi vạ can qua: “Vì ngài tính kế ngày nay, không gì bằng cởi giáp nghỉ binh, ngồi nhàn mà nhận hàng, đó là thượng sách. Thế tuy là may cho bọn tôi cùng ngài, mà cũng là may lớn cho vạn dân thiên hạ vậy” 11; “Như việc 3 Lam Sơn thực lục, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 71. 4 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 78. 5 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 79. 6 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 77. 7 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 79. 8 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 80. 9 Lam Sơn thực lục, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 55-56. 10 Lam Sơn thực lục, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 69. 11 Thư cho Phương Chính, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 104. 15
16. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 hòa hảo đã thành Từ nay về sau, giá ngài bỏ cái lòng nghi hoặc, dốc lòng hòa hảo, thì dưới sẽ làm cho An Nam thoát khổ lầm than, trên sẽ khiến Trung Quốc khỏi nỗi nhọc mệt, thực là phúc cho thiên hạ lắm” 12; “Nay cái kế hay hơn cả cho các ngài, chẳng gì bằng sớm bỏ giáp binh, ra ngoài thành cùng quân của Thái đô đốc lục tục kéo về, để trả lại cho ta cảnh thổ nước An Nam, khiến cho hai bên đều tiện, như thế lại chẳng hay ư?13; “Nay cái kế tốt cho các ngươi không gì bằng ra ở ngoài thành, cùng Thái đốc quân quyết định việc về, để cứu vớt mấy nghìn tính mệnh ở trong thành Các người nếu biết kéo quân ra thành, cùng ta hòa hảo thân tình, thì ta coi các ngươi nghĩa như anh em ruột thịt, nào chỉ những bảo toàn tính mệnh vợ con mà thôi đâu?”14; “Nay kế hay của các ông chẳng gì bằng thuận theo sở ngộ, nghe theo mệnh trời, nhân thời cơ này dựng nên công nghiệp, khiến cho dân ta may được thoát khổ làm than, mà công trạng lớn lao của ông được rạng rỡ trong sử xanh”15. Khi đạt được nghị hòa, các ông đã cấp thuyền bè, lương thảo để giặc được lui binh an toàn, làm cho kẻ thù hết đổi kinh hoàng: “Tham chính Phương Chính, nội quan Mã Kỳ được cấp năm trăm chiếc thuyền đã vượt biển về mà còn hồn kinh phách lạc. Tổng binh Vương Thông, tham chính Mã Anh, được cấp mấy ngàn ngựa, đã về nước mà còn ngực đập chân run. Chúng đã sợ chết tham sống mà thực muốn cầu hòa, Ta lấy toàn quân làm cốt mà cho dân được nghỉ”16. Đại nhân, đại nghĩa như vậy xưa nay chưa từng thấy. “Xã tắc do đó được yên, Non sông do đó đổi mới. Càn khôn đã bỉ mà lại thái, Nhật nguyệt đã mờ mà lại trong. Để mở nền thái bình muôn thuở, Để rửa nổi sỉ nhục ngàn thu”17. Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong cả hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, đã phát huy thành công truyền thống cực kỳ quý báu ấy của dân tộc. Vì kẻ thù man rợ cướp nước ta, giết hại dân ta, dùng bạo lực giành độc lập dân tộc tự do là việc làm bất khả kháng của Người. Vạch trần, tố cáo tội ác của thực dân Pháp trước dư luận thế giới và ngay cả trong nhân dân lương thiện Pháp, nhằm thức tỉnh cao độ tinh thần quật cường của đồng bào mình, trong hai tác phẩm “Bản án chế độ thực dân Pháp” và “Đây Công lý của thực dân Pháp ở Đông Dương”, Người mô tả cảnh địa ngục trần gian tối tăm mà thực dân Pháp đang đày đọa dân ta. Tội ác ấy nào khác chi Nguyễn Trãi đã từng kết luận: “Tát cạn nước Đông hải không đủ rửa hết vết nhơ; Chặt hết trúc Nam sơn, chẳng đủ ghi hết tội ác” 18. Làm như vậy là vì Người tin vào sức mạnh của chính nghĩa và tiềm năng sức mạnh vô tận vô địch của nhân loại tiến bộ ủng hộ, giúp đỡ hiệu quả cho sự nghiệp đánh bại chủ nghĩa thực dân của dân tộc ta. 12 Lại thư trả lời Vương Thông, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 111. 13 Thư cho Đả Trung và Lương Nhữ Hốt, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 123. 14 Thư du thành Bác Giang, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 127-128. 15 Thư cho Thái đô đốc, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 141. 16 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 81. 17 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 81-82. 18 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 78. 16
17. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Chính vậy mà trong cả hai cuộc chiến, Người luôn viết thư kêu gọi đối phương, ngồi vào bàn hội nghị hòa bình để giải quyết chiến tranh: Trong kết hợp sức mạnh quân sự, chính trị và ngoại giao, thì sức mạnh quân sự chỉ là đòn quyết định, sức mạnh chính trị và ngoại giao mới là chủ yếu. Trong kết hợp sức mạnh quân chính quy, quân địa phương và binh vận, thì sức mạnh binh vận mới là chủ yếu. Dù quân và dân ta đang chịu nhiều thiếu thốn về vật chất, Người vẫn ban chính sách đại khoan hồng, để hàng binh giặc được hưởng chính sách nhân đạo nhất. Người chỉ thị: “Đối với những người Pháp bị bắt trong lúc chiến tranh, ta phải canh phòng cho cẩn thận, nhưng phải đối đãi họ cho khoan hồng, phải làm cho thế giới, trước hết là làm cho dân Pháp biết rằng: chúng ta là quang minh chính đại. Chúng ta chỉ đòi quyền độc lập, tự do, chứ chúng ta không vì tư thù, tư oán; làm cho thế giới biết rằng chúng ta là một dân tộc văn minh, văn minh hơn bọn đi giết người cướp nước” 19. Trong Chỉ thị thành lập “Đội Tuyên truyền giải phóng quân”, Người giải thích nhiệm vụ của quân đội ta “chính trị trọng hơn quân sự”20. Dù đánh giặc bằng bất cứ phương pháp, biện pháp gì, ở đâu, lúc nào thì đường lối chiến tranh nhân dân của Người là lợi ích của dân phải trên hết. Khi Bác sang Pháp do Chính phủ Pháp mời, tháng 5/1946, thực dân Pháp bội tín Hiệp định sơ bộ 6/3, lập nước Nam Kỳ tự trị, chia rẽ dân tộc ta, gây nguy cơ nội chiến. Bác viết thư kêu gọi đồng bào Nam Bộ nén giận, đề cao nhân nghĩa, mở lòng bao dung, lấy tình thân ái mà cảm hóa, nhằm có thể cải tà quy chính nhân tâm được đối với Nguyễn Văn Thinh. Quả nhiên, chỉ sau một tháng đã tiêu diệt được mầm họa này. Thanh niên Việt Nam, thanh niên Pháp hay thanh niên Mỹ ngã xuống trên chiến trường, Người đều thương xót như nhau. Người đau tất cả các nỗi đau của những cha mẹ mất con, vợ mất chồng, người thân mất người thân, nên kiên định hòa bình, nhân nghĩa trong lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Nhân từ, nhân hậu, nhân ái, vì đại nghĩa, mà Người đã nổ lực bằng mọi giá, để kết thúc chiến tranh bằng các Hội nghị thương lượng hòa bình. Và thật tuyệt vời, cả hai cuộc kháng chiến chống đế quốc Pháp và đế quốc Mỹ của Việt Nam, đều đã kết thúc tại hai hội nghị hòa bình thế giới: Hội nghị Giơ-ne-vơ 1954 và Hội nghị Pa-ri 1973. Độc lập chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ của dân tộc được giữ vững, nhân dân được hoàn toàn tự do, tạo điều kiện tốt nhất cho toàn dân tộc chung sức chăm lo hạnh phúc của đồng bào. b) Về các đặc trưng “bất khuất chống giặc ngoại xâm quyết vì độc lập dân tộc” và “cố kết cộng đồng cao”: Cũng từ khi sử nước ta chưa thành văn viết, Việt Nam đã có truyền thuyết Thánh Gióng: Gióng lên ba, chưa tự và cơm ăn được. Thế nhưng, nghe giặc Ân đến xâm lược nước nhà, đã vươn vai trở thành Phù Đổng để đánh giặc giữ nước. Mẹ Gióng quá nghèo, không đủ sức nuôi Gióng ăn và rèn sắm vũ khí cho Gióng 19 Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4, Nxb CTQG, Hà Nội, 2000, tr 507. 20 Hồ Chí Minh toàn tập, tập 3, Nxb CTQG, Hà Nội, 2000, tr 27-28. 17
18. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 như Gióng yêu cầu. Toàn bộ dân làng đã cùng chung lưng đấu cật, nuôi Gióng ăn và rèn sắm vũ khí cho Gióng như Gióng yêu cầu. Ấy vậy mà khi xung trận, với ngựa sắt, giáp sắt, roi sắt, Gióng không thắng được giặc Ân. Gióng chỉ nghiêng mình nhổ bụi tre làng là đã xua tan được giặc Ân. Gióng đã thắng giặc Ân chính vì Gióng đã đại biểu cho tinh thần bất khuất chống giặc ngoại xâm và cố kết cộng đồng dân tộc cao, quyết vì độc lập dân tộc của dân tộc Việt Nam. Truyền thống đó cũng đã được chứng minh hùng hồn bởi cuộc kháng chiến chống quân Minh. Sở dĩ Lê Lợi và Nguyễn Trãi cùng dân tộc là nên được các chiến thắng oanh liệt: “Đánh một trận sạch không kình ngạc, đánh hai trận tan tác chim muông” chính là vì các ông đã đoàn kết được toàn dân đánh giặc. Các ông đã “Hòa rượi cùng uống, binh sĩ một dạ cha con” 21 được với tất cả “những con đen đang bị nướng trên ngọn lửa hung tàn, những con đỏ đang bị vùi dưới hầm tai vạ”22, “những manh lệ tứ phương”23; mà làm nên được những chiến công: “Trận Bồ Tất như sấm vang chớp giật, Trận Trà Lân như trúc chẻ tro bay Ninh kiều máu chảy thành sông, hôi tanh muôn dặm; Tốt động thây phơi đầy nội, thối để nghìn thu”24, “Lãnh câu máu chảy thắm dòng, nước sông ấm ức; Đan xá thây chồng thành núi, cỏ nội thắm hồng” 25; bảo vệ thành công khí phách “nước Đại Việt ta, Thật là một nước văn hiến. Bờ cõi núi sông đã riêng, Phong tục Bắc Nam cũng khác. Trải Triệu, Đinh, Lý, Trần, nối đời dựng nước, Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên đều chủ một phương”26. Trong thời đại ngày nay, 1919 ở “Bản yêu sách tám điểm”, ngay khi mới bước lên vũ đài chính trị, Hồ Chí Minh là người đầu tiên trong lịch sử Việt Nam đã thống nhất hai nội dung nước phải độc lập và dân phải tự do. Trong “Đường kách mệnh” và “Cương lĩnh đầu tiên của Đảng”, Người đã nâng mục tiêu cách mạng ấy của mình lên trình độ mới bằng sự thống nhất hai nội dung độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội. Và từ “Tuyên ngôn của Nước Việt Nam dân chủ cộng hòa”, đến các lời kêu gọi, nhất là kêu gọi toàn quốc kháng chiến, Hồ Chí Minh đã bổ sung thêm quyết tâm cao nhất của dân tộc trong gìn giữ độc lập dân tộc, với kiên định hai mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, vào sự nghiệp cách mạng của dân tộc đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Thay mặt cho toàn dân tộc, Người từng tuyên bố: “Tất cả các dân tộc sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ quyền được mưu cầu tự do sung sướng. Việt Nam đã là một quốc gia độc lập. Tất cả dân tộc Việt Nam, quyết đem tất cả tinh thần, tính mạng, lực lượng và của cải, để quyết giữ gìn độc lập dân tộc ấy”. “Miền Nam là máu của máu Việt Nam, là thịt của thịt Việt Nam. Nam, Bắc 21 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 79. 22 Xem Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 77. 23 Xem Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 79. 24 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 79. 25 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 81. 26 Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1976, tr 77. 18
19. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 là một nhà. Sông có thể cạn, núi có thể mòn, song chân lý đó không bao giờ thay đổi”. “Thà hy sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ”. “Dù có đốt cháy cả dãy Trường Sơn, thì cũng phải quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”. “Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước có thể kéo dài 5 năm, mười năm, hoặc lâu hơn nữa. Hà Nội, Hải Phòng và một số thành phố khác có thể bị tàn phá, thì chúng ta cũng phải quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”. Toàn bộ sự nghiệp cách mạng ấy, Hồ Chủ Tịch nhờ kế thừa và phát huy thành công truyền thống quý báu của dân tộc “sử ta dạy cho ta bài học: khi nào dân ta đoàn kết thì độc lập của nước ta được giữ vững, khi nào dân ta không đoàn kết thì độc lập của nước ta có nguy cơ bị xâm phạm”; Người đánh giá đúng, đề cao sức mạnh và phát huy tinh thần quật cường của “nhân dân ta có truyền thống nồng nàn yêu nước, mỗi khi Tổ Quốc bị xâm lăng thì triệu người như một xông lên phía trước, quyết giữ gìn và bảo vệ độc lập dân tộc”, mà luôn thực hiện đường lối cách mạng đại đoàn kết toàn dân, với nguyên tắc “tin dân, dựa vào dân”, khẳng định sức mạnh vô tận, vô địch của dân: “Dễ trăm lần không dân cũng chịu. Khó vạn lần dân liệu cũng qua”, “Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết. Thành công, thành công, đại thành công”; Người đưa dân tộc Việt Nam lên ngang tầm thời đại với các chiến thắng rực rỡ: từ Cách mạng Tháng 8/1945, chiến thắng Điện Biên Phủ 1954, đến Đại thắng mùa xuân 1975. 1.2. Ý THỨC VỀ MỘT QUỐC GIA ĐỘC LẬP CÓ CHỦ QUYỀN TOÀN VẸN LÃNH THỔ CỦA VIỆT NAM Ngay từ buổi đầu dựng nước: Cách ngày nay từ hơn 2.000 năm đến 5.000 năm, là thời kỳ văn hóa Đông Sơn. Trong đó, từ 2879 tcn đến 258 tcn là thời kỳ hình thành cốt lõi đầu tiên của dân tộc. Từ 257 tcn - 208 tcn, Việt Nam đã là một quốc gia thống nhất bền vững. Chính thời kỳ này, với các truyền thuyết “Thánh Gióng”, “Thạch Sanh Lý Thông”, và bài học kinh nghiệm “An Dương Vương với chiếc nỏ thần” đã nói lên dân tộc Việt Nam có ý thức về quốc gia độc lập có chủ quyền từ rất sớm. Nước Âu Lạc (do An Dương Vương kiến lập) ra đời là sự kế tục và phát triển trên một mức độ cao hơn quốc gia Việt Nam đầu tiên - nước Văn Lang - trên cơ sở ý thức dân tộc đã được nâng cao. Đây cũng là thời kỳ cục diện phương Bắc đang chuyển biến. Thời Chiến Quốc (481-221 tcn) chấm dứt, nhà Tần đã thống nhất Trung Quốc với tư tưởng “bình thiên hạ”, chủ nghĩa bành trướng bắt đầu đẩy mạnh và phát quân xâm lược về phương Nam. Nước Âu Lạc bao gồm chủ yếu miền Bắc bộ và Bắc Trung bộ ngày nay, đã nhiều lần đẩy lui sự xâm lược của nhà Tần và những cuộc xâm lược đầu tiên của 19
20. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Triệu Đà, đã nói lên ý thức dân tộc, ý thức tự chủ đánh giặc giữ nước của dân tộc Việt Nam. Thời kỳ đấu tranh giành độc lập dân tộc: Đây là thời kỳ sử ta lâu nay quen gọi là thời kỳ Bắc thuộc 207 tcn - 938 scn. Thời kỳ này phải gọi đúng là thời kỳ đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Năm 207 tcn, Triệu Đà cướp ngôi An Dương Vương đổi nước Âu Lạc thành hai quận Giao Chỉ và Cửu Chân thuộc nước Nam Việt (Bao gồm Quảng Đông, Quảng Tây và nam Quảng Châu - Trung Quốc ngày nay). Năm 111 tcn, Nhà Hán xâm lược Nam Việt lại đổi Âu Lạc thành châu Giao Châu kéo dài đến 938 scn. Thời kỳ này kéo dài trên 1000 năm, có rất nhiều cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta chống lại sự thống trị của giặc phương Bắc. Đây là thời kỳ đầy máu và nước mắt, nhưng cũng là thời kỳ biểu hiện sức quật khởi cũng như sự vươn lên kỳ diệu của dân tộc Việt Nam. Cuộc đấu tranh chống Hán hóa diễn ra khá gay gắt: Mâu thuẫn Hán hóa- Chống Hán hóa, một mặt loại trừ nguồn gốc và động lực của xã hội Văn Lang-Âu Lạc cũ, mặt khác làm nảy sinh nguồn gốc và động lực mới. Động lực phát triển của đất nước bây giờ không chỉ là nội bộ trong nước mà chủ yếu còn do những người yêu nước bên trong và cả những kẻ thống trị bên ngoài. Chính ý thức, ý chí, hành động vì lợi ích khác nhau của họ là nguồn gốc, động lực quy định hướng thay đổi của xã hội Việt Nam Về ý thức độc lập dân tộc thời kỳ này là đã liên tiếp diễn ra các cuộc khởi nghĩa lớn giành thắng lợi: Khởi nghĩa Hai Bà Trưng (40-43); Khởi nghĩa Bà Triệu (248); Tiền Lý (Lý Bí 544 đến 548) và Triệu Việt Vương (Triệu Quang Phục 549 đến 570), rồi Hậu Lý (571 đến 603) nước ta có tên là Vạn Xuân; Mai Hắc Đế (722); Phùng Hưng (791). Nếu kẻ thù đã xóa tên nước ta trên bản đồ thế giới, thì khi giành được độc lập, với tinh thần lạc quan ta đặt tên cho nước mình là Vạn Xuân. Kẻ thù cấm ta xưng vương, thì ta xưng Bố cái Đại vương và độc lập xưng Đế. Thời kỳ đấu tranh giữ gìn độc lập dân tộc: Từ 938-1400, trải các triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần với nhiều chiến công hiển hách thắng Hán, Tống, Nguyên Mông. Thời Lý Nhân Tông (1072-1128) có Lý Thường Kiệt đánh tan quân Tống và dẹp loạn Chân Lạp - Chiêm Thành, thu hồi lãnh thổ từ Thanh Hóa đến đèo ngang Quảng Bình; Nhà Trần ba lần đánh tan quân Nguyên Mông, có Trần Nhân Tông (1279-1293), gả công chúa Huyền Trân cho vua Chế Mân, mà thu hồi vùng đất của Tổ Quốc từ Quảng Bình đến Duy Xuyên Quảng Nam. Tư tưởng triết lý Việt Nam về một quốc gia độc lập là: + Khoan sức dân: Đoàn kết với dân, tổ chức dân, dưỡng dân; Nêu cao đạo đức: yêu nước, anh hùng, vinh dự, sỹ nhục, trung nghĩa và hiếu thuận đều trên nền tảng đề cao độc lập dân tộc (thể hiện rõ trong tư tưởng Trần Quốc Tuấn) + Kết hợp hợp lý Thần quyền - Thế quyền - Tôn giáo trong lĩnh vực chính trị vì quốc gia độc lập có chủ quyền (thể hiện trong tư tưởng Lý Thường Kiệt). 20
21. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Tư tưởng triết lý chính trị - xã hội Việt Nam giai đoạn này là gắn liền với thực thiễn dựng nước và giữ nước. Từ thực tiễn đó mà tổ tiên ta đã tự cường đặt tên nước là Đại Việt, Đại Cồ Việt. Thời kỳ ổn định và thịnh trị của xã hội phong kiến: Từ 1400 (Nhà Hồ) đến 1504 (Lê Túc Tông), là thế kỷ anh hùng trong chiến đấu chống giặc ngoại xâm và anh hùng trong công cuộc xây dựng đất nước. Khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi và Nguyễn Trãi lãnh đạo, đại thắng quân Minh tháng 12-1427, là thắng lợi của ý chí dân tộc và tư tưởng nhân dân phát triển đến đỉnh cao. Ý thức về một quốc gia độc lập là rất rõ ràng thông qua các tiêu chí: lãnh thổ, văn hiến, phong hóa (phong tục tập quán), lịch sử dân tộc. Trong “Bình Ngô đại cáo” Nguyễn Trãi viết: “Xét như nước Đại Việt ta, thật là một nước văn hiến. Bờ cõi núi sông đã riêng, phong tục Bắc Nam cũng khác. Trãi Triệu, Đinh, Lý, Trần nối đời dựng nước. Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi đàng làm đế một phương. Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau, mà hào kiệt không bao giờ thiếu”. Quan niệm nhân nghĩa tiến bộ, thể hiện một chủ nghĩa nhân đạo cao cả và toàn diện, vì độc lập dân tộc, vì hạnh phúc của nhân dân, vì hòa bình của đất nước mà suy nghĩ và hành động (điều này trước thế kỷ XV chưa từng có): + Nhân nghĩa vừa là đường lối chính trị, vừa là một chính sách cứu nước, cứu dân, dựng nước. Nó được dùng trong kháng chiến chống giặc, làm vũ khí phê phán giặc. Nó cũng được dùng trong hòa bình với tư cách là công cụ để tuyên dương công trạng. + Nhân nghĩa là chuẩn mực của đối xử, nguyên tắc của giải quyết sự việc, là phương pháp luận của suy nghĩ hành động: Nuôi dân, chăm dân, huệ dân, lòng thương người, tình người, sự chân thành, sự khoan dung độ lượng cảm hóa được kẻ lầm đường (khoan dung cả với kẻ thù). + Nhân nghĩa là yêu hòa bình, lên án chiến tranh. Tất cả những điều đó đã làm rạng rỡ, chói lòa Đại Việt. Như vậy, cho đến trước khi có sự du nhập chủ nghĩa Mác-Lênin, dân tộc Việt Nam đã tạo ra truyền thống cực kỳ quý báu: Quan niệm về dân tộc độc lập và quốc gia có chủ quyền là tương đối có hệ thống và khá hoàn chỉnh. Quan niệm này biểu hiện ở các điểm: Tư tưởng yêu nước là tư tưởng xuyên suốt lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam biểu hiện cả trên ba khía cạnh Lý luận về dân tộc, Lý luận về dân tộc độc lập và quốc gia có chủ quyền, Lý luận về chiến lược và sách lược chiến thắng quân thù. - Phạm trù dân tộc thường được nhắc đến là Quốc, Nước. Năm 544-548, sau khi đánh đuổi được giặc phương Bắc, Lý Bí đã vứt bỏ các tên gọi mà giặc phương Bắc áp đặt cho ta như Giao Chỉ, Giao Châu, An Nam đô hộ phủ mà đặt tên nước là Vạn Xuân. Nhà Ngô 938-967 gọi tên nước là Đại Việt. Nhà Đinh 968- 980 gọi tên nước là Đại Cồ Việt. Nhà Lý và Nhà Lê đều đặt tên nước là Đại Việt, Nhà Hồ đặt tên nước là Đại Ngu. 21
22. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 - Người đứng đầu đất nước cũng được đổi từ vương sang đế sánh ngang hàng các hoàng đế phương Bắc, như Trưng Vương sang Lý Nam Đế, Triệu Việt Vương sang Đinh Tiên Hoàng Đế - Trong “Bình Ngô đại cáo”, Nguyễn Trãi đã phát triển quan niệm dân tộc độc lập với những chất mới và khá toàn diện trên mọi lĩnh vực văn hiến, lãnh thổ, phong tục, lịch sử, hào kiệt - Lý luận về dân tộc độc lập và quốc gia có chủ quyền là những nguyên lý không chỉ nhận thức một lần là xong, mà là một quá trình phát triển không ngừng đi từ huyền bí đến cơ sở hiện thực đanh thép, từ lý lẽ đơn sơ đến lý luận phong phú. Điều này biểu hiện rất rõ trong tư tưởng của Lý Thường Kiệt qua bài “Nam quốc sơn hà”. Đến Trần Quốc Tuấn với bài “Hịch tướng sỹ”, thì nước Việt độc lập không chỉ vì sách trời đã ghi, mà phải đuổi giặc đi để rửa nhục cho nước, để bảo vệ quyền lợi của quốc gia và gia tộc. Đến Nguyễn Trãi trong bài “Bình Ngô đại cáo”, thì nước Đại Việt phải sạch bóng quân thù, vì Đại Việt là một nước văn hiến, cứu nước trước hết là cứu dân, vì biết đánh và biết thắng trước giặc ngoại xâm tàn ác và bóc lột dã man dân lành - Lý luận về chiến lược và sách lược chiến thắng quân thù thể hiện ở những điểm sau: Phải coi trọng sức mạnh của cộng đồng “vua tôi đồng lòng, anh em hòa mục, cả nước góp sức giặc ắt bị bắt” (Trần Quốc Tuấn); “Thiết quân rượu hòa nước, dưới trên đều một dạ cha con” (Nguyễn Trãi); Phải coi trọng vai trò của dân “chở thuyền là dân mà lật thuyền cũng là dân” (Nguyễn Trãi); Phải có trách nhiệm đối với dân, chăm dân và dưỡng sức dân “khoan thư sức dân làm kế sâu gốc bền rễ, đó là thượng sách giữ nước” (Trần Quốc Tuấn). - Phương pháp luận trong công cuộc dựng nước và giữ nước, người Việt thường căn cứ vào thời và ý dân, lấy ít địch nhiều, lấy đại nghĩa thắng hung tàn, lấy chí dân thay cường bạo. Đánh giặc giữ nước trước hết là vì lợi ích của muôn dân. Vì thế mà Thạch Sanh không dùng binh khí mà dùng tiếng đàn nhân nghĩa để lui quân thù; Nguyễn Trãi trong thế chẻ tre vẫn “sáu lần lăn mình vào miệng hổ quyết nghị hòa để dân hai nước khỏi vạ can qua”; Từ sau 1930 đến nay: Đây là thời kỳ xâm nhập và phát triển thành hệ tư tưởng của người Việt trên cơ sở nền tảng của chủ nghĩa Mác-Lênin. Từ những năm 20 của thế kỷ XX, chủ nghĩa Mác-Lênin được truyền vào Việt Nam. Năm 1930 Đảng cộng sản Việt Nam ra đời lãnh đạo cách mạng Việt Nam theo con đường Xã hội chủ nghĩa. Dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam, nhân dân Việt Nam đã tiếp thu, vận dụng chủ nghĩa Mác-Lênin vào thực tiễn nước ta trên cơ sở đổi mới, hiện đại và nêu cao giá trị truyền thống của dân tộc về chủ nghĩa yêu nước: Anh hùng bất khuất trong giữ gìn độc lập dân tộc và chủ quyền của Tổ Quốc; Nhân ái, nhân văn, nhân đạo vì độc lập tự do của Tổ Quốc. Giá trị ấy thể hiện tập trung và đầy đủ nhất trong tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về Độc lập dân tộc và Cách mạng giải phóng dân tộc, với các luận 22
23. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 điểm: Độc lập, tự do là quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm của mỗi dân tộc; Trong thời đại ngày nay, động lực lớn của các quốc gia đang đấu tranh giành độc lập dân tộc là chủ nghĩa dân tộc chân chính;. Kết hợp nhuần nhuyễn các vấn đề dân tộc-giai cấp, độc lập dân tộc-chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa yêu nước truyền thống-chủ nghĩa quốc tế vô sản trong sáng vừa giành độc lập cho dân tộc mình, vừa giành độc lập cho dân tộc bạn; Cách mạng giải phóng dân tộc muốn đi đến thắng lợi phải đi theo con đường cách mạng vô sản; Cách mạng giải phóng dân tộc muốn đi đến thắng lợi phải do Đảng cộng sản lãnh đạo; Cách mạng giải phóng dân tộc muốn đi đến thắng lợi phải là sự nghiệp của toàn dân lấy liên minh công nông làm nòng cốt, Cách mạng giải phóng dân tộc muốn đi đến thắng lợi phải được thực hiện bằng con đường cách mạng bạo lực; Cách mạng giải phóng dân tộc nếu tiến hành một cách chủ động, sáng tạo thì có khả năng thắng lợi trước cách mạng vô sản ở chính quốc Ngày nay, Đảng ta, nhân dân ta lấy Chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là cơ sở nền tảng của tư tưởng và là kim chỉ nam cho mọi hành động cách mạng của Việt Nam, nhằm chống ÂMDBHB-BLLĐ do đế quốc Mỹ đứng đầu, để bảo vệ vững chắc độc lập chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ Tổ Quốc, và trong đấu tranh khẳng định chủ quyền của dân tộc tại Hoàng Sa và Trường Sa Chương 2: MỘT SỐ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM CỤ THỂ, VỚI TƯ CÁCH LÀ SỰ KẾ THỪA, PHÁT HUY TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC NHÂN LOẠI 2.1. NHO GIÁO TRUNG QUỐC VÀ NHO GIÁO Ở VIỆT NAM NHỮNG NÉT TƯƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT Suốt chiều dài của sự phát triển lịch sử dân tộc Việt Nam, có những thời kỳ Nho giáo chiếm địa vị độc tôn, và cũng có những thời kỳ Nho giáo bị suy yếu hẳn, thậm chí bị bài xích trong sự hội nhập phát triển của tư tưởng Việt Nam. Trong nghiên cứu Nho giáo và ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam, đã có nhiều học giả, đặc biệt là nhiều nhà triết học nổi tiếng của Việt Nam đã đề cập ở nhiều khía cạnh khác nhau. Có người khen, có người chê, có người vừa khen, vừa chê. Trong số những nhà nghiên cứu Nho giáo giàu kinh nghiệm ấy, có thể kể tên là giáo sư Trần Văn Giàu, giáo sư Trần Đình Hượu, giáo sư Cao Xuân Huy, giáo sư Lê Sĩ Thắng, giáo sư Hà Thúc Minh, giáo sư Nguyễn Tài Thư, nhà nghiên cứu Trần Trọng Kim, Nguyễn Đăng Thục v.v Tuy nhiên, với công cuộc đổi mới hiện nay, trong quản lý giáo dục nói riêng, trong giáo dục lối sống cho thế hệ trẻ nói chung, việc nhìn nhận đánh giá 23
24. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 lại một cách khách quan những tư tưởng đạo đức, chính trị - xã hội của Nho giáo và ảnh hưởng của nó ở Việt Nam hiện nay là rất cần thiết. Người sáng lập ra học thuyết Nho giáo là Khổng Tử. Ông tên thật là Khổng Khâu, tự là Trọng Ni (551 - 479 TCN), sinh ra ở nước Lỗ, trong một gia đình quí tộc nhỏ đang sa sút. Thuở đó quê ông là trụ cột, bảo tồn được nhiều di sản văn hoá của nhà Tây Chu. Trước cảnh “Vương đạo suy vi”, “bá đạo” nổi lên lấn át “Vương đạo” của nhà Chu, tình hình chính trị - xã hội, đạo đức, trật tự, kỷ cương xã hội bị đảo lộn, rối ren, Khổng Tử ra sức kế thừa tư tưởng của Văn Vương, Chu Công và phát huy tư tưởng ấy mong lập lại kỷ cương nhà Tây Chu đã suy vi. Lý tưởng chính trị của ông được xây dựng dựa trên học thuyết về Nhân - Lễ - Chính danh. Trong đó “Nhân” là hạt nhân, là nội dung của học thuyết chính trị của ông. “Lễ” là là hình thức của “Nhân”. “Chính danh” là con đường đạt tới điều “Nhân”. Phải nói “Nhân” là kết tinh cao nhất của triết học của Khổng Tử. Trong tác phẩm “Luận ngữ”, chữ “nhân” được Khổng Tử đề cập hơn 100 lần, với nội dung chủ yếu là: - “Ái nhân”: là thương yêu con người. - “Kỷ sở bất dục vật thi ư nhân”: là coi người như mình, cái gì mình không muốn thì cũng không muốn cho người, cái gì mình muốn thì cũng muốn cho người. - “Kỷ dục lập nhi lập thân, kỷ dục đạt nhi đạt nhân”: tức là mình muốn lập thân, phải giúp người khác lập thân, mình muốn thành đạt, phải giúp người khác thành đạt. - “Khắc kỷ phục lễ vi nhân”: Là tôn trọng nguyên tắc của xã hội; là từ bỏ tính tham lam, ích kỷ, phải hạn chế lòng mình mà hành động theo đúng chân lý, theo trật tự lễ pháp của nhà nước (Nhà Chu); là phải có trí để hiểu biết nhận ra chân lý và hành động theo chân lý; là phải có dũng để bảo vệ và hành động theo chân lý. Với quan niệm của Khổng Tử thể hiện ở trong “Luận ngữ” thì “lễ” của ông có các nội dung chính là: - Lễ dùng để chỉ về nghi lễ, chế độ chính trị và những qui phạm đạo đức của Nhà Chu. - Lễ là qui định và bảo đảm quyền hành của mỗi người. - Lễ là trên dưới, ngôi thứ phải rõ ràng. - Lễ là cơ sở của mọi suy nghĩ và hành động, không phải lễ thì không nhìn, không nghe, không nói, không hành động. - Lễ là mọi việc làm đâu phải ra đấy và khi thực hiện lễ mọi người phải thành kính. - Tác dụng của lễ là lấy hoà làm khí. - “Nhân” và “Lễ” có quan hệ khăng khít nhau, thâm nhập vào nhau làm tiền đề cho việc xác định nội dung của nhau. “Nhân” là nguồn gốc, là nội dung 24
25. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 của “Lễ”. Không có “Nhân” thì “Lễ” không tồn tại. Nhưng “Nhân” biểu hiện thông qua “Lễ”. “Lễ” là hình thức của “Nhân”. Tuy có những nhược điểm như: hoài cổ, thủ tiêu đấu tranh, duy tâm, cải lương, nhưng “Lễ” của Khổng Tử đã góp phần xây dựng một xã hội ổn định, có trật tự, kỷ cương; một xã hội có văn hoá. Quan điểm của Khổng Tử về “Chính danh” là: “Chính danh” là danh vị của mỗi người và mỗi người phải tuân thủ nó một cách triệt để. Nội dung cơ bản của “Chính danh” là chính sách dùng người sao cho phù hợp nhằm xây dựng một xã hội thái bình, thịnh trị. Cụ thể: - Mọi người, mọi vật đều có một vị trí và công dụng nhất định. Ung với mỗi vị trí và công dụng ấy là một “Danh” nhất định, nếu biết dùng nó đúng thì sẽ trở nên hữu ích. - “Chính danh” là tài đức phù hợp tương xứng với chức vụ được giao. - “Chính danh” là ai ở địa vị nào lo làm tròn trách nhiệm của mình ở địa vị ấy, không được hưởng quyền lợi cao hơn địa vị của mình. - “Chính danh” là làm đúng vị trí, cấp bậc, chức danh của mình. Không đứng ở vị trí đó thì đừng mưu tính việc ở vị trí đó. - “Chính danh” là lời nói và hành động phải phù hợp với nhau. Không được nói nhiều hơn làm. Không được lời nói thì kính cẩn mà trong lòng lại khinh nhờn. - “Chính danh” là trong việc nước phải dùng người hiền tài, không kể người đó là thân hay sơ. Nếu thấy người khác tài giỏi hơn mình thì mình phải biết nhường vị trí cho họ, nếu không nhường tức là “ăn cắp địa vị”. Theo Khổng Tử, danh vị không chính đáng thì lời nói không suôn sẻ, lời nói không suôn sẻ thì sự việc không thành, sự việc không thành thì “Lễ” và “Nhạc” cũng không thành (Danh bất chính, tất ngôn bất thuận. Ngôn bất thuận, tất sự bất thành. Sự bất thành, tất lễ nhạc bất hưng). Những nội dung cơ bản của đường lối “Đức tri” trên của Khổng Tử về sau được Mạnh Tử, Tuân Tử bổ sung và phát triển thêm. Nho giáo ở Trung Quốc đã phát triển qua nhiều thời kỳ khác nhau. Giai đoạn Khổng - Mạnh - Tuân Tử được coi là giai đoạn sơ kỳ. Giai đoạn này nó không mang tính chất một tôn giáo mà mang tính chất một học thuyết chính trị - đạo đức - xã hội, nên gọi nó là Khổng học hay Nho học mới đúng. Nho giáo trở thành một tôn giáo phải tính từ thời Hán Nho với đại biểu tiêu biểu là Đổng Trọng Thư, và sau đó là Tống Nho, Đường Nho, Minh Nho v.v Nói chung từ Hán Nho trở đi, Nho giáo đã là sự biến tướng của tư tưởng Nho học sơ kỳ cho thích hợp với chế độ phong kiến trung ương tập quyền ở Trung Quốc. Nho giáo vào Việt Nam thời kỳ Bắc thuộc, là Hán Nho - Tống Nho - Đường Nho v.v như vậy không còn là tư tưởng Khổng học sơ kỳ nữa. Tuy vậy, nhân dân Việt Nam, dân tộc Việt Nam đã tiếp thu Nho giáo một cách có chọn lọc. Mỗi thời đại khác nhau, ở mỗi tầng lớp xã hội khác nhau của dân tộc Việt Nam sự ảnh hưởng của Nho giáo là khác nhau. Đây là vấn đề hết sức phức tạp hiện vẫn cần được nghiên cứu một cách nghiêm túc, khách quan và khoa học. Có 25
26. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 lúc nó đã được ca ngợi đưa lên tận mây xanh, có lúc nó lại bị phê phán hạ nhục ê chề. Cũng có lúc quan điểm vừa phê phán vừa ngợi ca chỉ ra những hạn chế, những tích cực trong tư tưởng của Nho giáo. Nho giáo hiện nay vẫn ảnh hưởng ít nhiều trong tư tưởng của dân cư Việt Nam. Chúng ta đang sống trong một thời đại mà trên lĩnh vực tư tưởng, sự tiếp nối giữa quá khứ với hiện tại, sự giao lưu giữa Đông và Tây trở nên cấp thiết. Ở phương Đông, trên thực tế phát triển kinh tế của Nhật Bản và 4 con rồng châu á (Hàn Quốc, Thái Lan, Đài Loan, Xingapo) trong những năm vừa qua, đã có nhiều học giả cho rằng Nho giáo là một trong các động lực phát triển kinh tế của họ. Phải thừa nhận rằng những ảnh hưởng tiêu cực của Nho giáo ở Việt Nam nói chung, trong Nho giáo Việt Nam nói riêng, đó là thói quen trọng nam, khinh nữ, lộng quyền hách dịch, tham ô, bè phái Nhưng cũng phải thấy rằng không thời nào không có những Nho sĩ Việt Nam chỉ chịu những ảnh hưởng tích cực của Nho giáo mà tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Chẳng hạn, quan điểm chọn bậc hiền tài giúp nước của Trần Hưng Đạo; tư tưởng chí nhân đại nghĩa của Nguyễn Trãi, không thể không có sự ảnh hưởng của đạo đức Nho giáo. Đặc biệt ở chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam, chiến sĩ lỗi lạc của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, danh nhân văn hoá lớn của thế giới, trong phong cách, tư tưởng, đạo đức của Người có nhiều nét của người quân tử, đại trượng phu. Nếu đạo đức Nho giáo khuyên người quân tử là “bần bất hoặc nhi hoặc bất quân”, thì Bác dạy chúng ta: “Không sự thiếu chỉ sợ không đều”. Nếu Nho giáo đã từng quan niệm: “Mệnh trời tức lòng dân”, thì Bác đã viết vở kịch “Rồng tre” để cảnh cáo Khải Định rằng: “Dân có quyền truất phế vua bất minh”. Nếu Nho giáo đã từng quan niệm đạo đức của người quân tử là “phú quí bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất”, thì Bác thườn dạy cán bộ, đảng viên phải rèn luyện để trở thành “những người giàu sang không thể quyến rũ, nghèo khổ không thể chuyển lay, uy lực không thể khuất phục”. Nếu Mạnh Tử có tư tưởng “hằng sản hằng tâm”, thì Bác thường nhắc nhở chúng ta: “Có thực mới vực được đạo”, do vậy phải đẩy mạnh sản xuất. Trong tư tưởng đạo đức - chính trị - xã hội, Nho giáo rất nhấn mạnh mối quan hệ hữu cơ không thể chia cắt giữa rèn luyện bản thân với trị quốc bằng mối quan hệ bản chất tác động làm tiền đề cho nhau giữa các khâu cách vật, trí tri, thành ý, chính tâm, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Khi nói về đạo đức cách mạng, Bác thường dạy chúng ta: “Muốn cải tạo thế giới trước hết phải cải tạo bản thân chúng ta”, phải “Cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư”, phải “Trung với nước, hiếu với dân”. Phải nói rằng, hai quan điểm trên không thể không liên hệ nhau. Điều chắc chắn là Bác Hồ đã mở rộng, nâng cao, cải tạo, hoàn thiện quan điểm đạo đức của Nho giáo cho nó những nội dung mới phù hợp với hoàn cảnh Việt Nam trong thời đại mới. 26
27. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Bên cạnh nét tương đồng tích cực ấy, Nho giáo ở Việt Nam cũng có những nét khác biệt so với Nho giáo Trung Quốc. Nho giáo thường bàn đến Nhân - Nghĩa - Lễ - Trí - Tín, nhưng, Khổng - Mạnh - Đổng Trọng Thư, v.v đều cho rằng điều này chỉ có ở bậc quân tử. Họ quan niệm “quân tử có thể bất nhân, tiểu nhân không có nhân làm sao mà bất nhân được”. Trong khi đó, ở Việt Nam, Nguyễn Trãi coi cốt lõi nhân nghĩa là ở dân, của dân “mến người có nhân là dân”27. Khổng Tử coi nhân dân lao động và phụ nữ là tiểu nhân; Mạnh Tử coi nhân dân lao động là những kẻ lao lực, phải phục tùng sự cai trị của những người lao tâm; Đổng Trọng Thư coi nhân dân lao động và phụ nữ là hạng người ngu không biết gì, nên không cần phải dạy bảo; thì trái lại ở Việt Nam, các bậc đại nho, nho sĩ chân chính coi nhân dân lao động là chỗ dựa, là động lực của chiến lược dựng nước và giữ nước. Điều này thể hiện rõ trong chính sách khoan sức dân thời Lý - Trần - Lê mà tiêu biểu là Nguyễn Trãi. Nguyễn Trãi luôn đề cao kính trọng những dân đen đang bị “nướng trên ngọn lửa hung tàn”, những con đỏ đang bị “vùi dưới hầm tai vạ”, những “tứ phương manh lệ” về tụ nghĩa ở Lam Sơn. Ông cho vận nước thịnh hay suy, mất hay còn đều do sức dân quyết định. Dân như nước có thể chở thuyền, cũng có thể lật thuyền, thuyền bị lật mới hay dân như nước. Ông khẳng định “Có được lòng dân, cố kết được nhân dân thì mới lập được công to, làm nên được việc lớn”28. Bác Hồ cũng thường dạy chúng ta “Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng qua”. Nho giáo Trung Quốc là đề cao tông tộc, vì lợi ích của dòng họ, rất ít đề cao lợi ích của quốc gia dân tộc. Tổ Quốc trong Nho giáo Trung Quốc là Tổ Quốc của Vua, không phải Tổ Quốc của dân. Bởi lẽ, họ đã xuất phát từ lập trường, vua là Thiên tử được trời sai đến để nhận dân, hưởng dân, trị dân. Họ có quan niệm “khắc kỷ phục lễ vi nhân” thì lễ ở đây là lễ của nhà Tây Chu. Ngược lại Nho giáo ở Việt Nam thường đề cao vấn đề dân tộc lên trên lợi ích tông tộc. Khi đất nước lâm nguy thái hậu Dương Vân Nga đã cởi áo long bào của con trai mình khoác lên vai của Lê Hoàn; Trần Thủ Độ vì sự phát triển của dân tộc mà buộc Lý Chiêm Hoàng nhường ngôi cho Trần Cảnh; Nguyễn Trãi đã vì nước, vì dân mà 6 lần “miệng hổ lăn mình, quyết nghị hoà để hai nước can qua đều khỏi” và sau này ông đã quên đi lợi ích của bản thân, trước triều đình ông thẳng thắn vạch khuyết điểm của quyền thần. Tất cả chỉ một lòng vì dân, vì nước: “Còn có một lòng âu việc nước, Đêm đêm thức nhẵn nẻo sơ chung”. Nho giáo Trung Quốc trọng nam, khinh nữ. Đạo đức Nho giáo với những nguyên tắc của nó có thể nói như chiếc vòng kim cô đặt lên đầu người phụ nữ: “tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phụ tử tòng tử”, “nhất nam viết hữu, thập nữ 27 Kỷ niệm 600 ngày sinh Nguyễn Trãi, NXB KHXH, H, 1982, T.II, tr. 39 28 Sdd, tr. 25 27
28. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 viết vô”, thì Nho giáo ở Việt Nam không hoàn toàn như vậy. Lịch sử đã chứng minh, nhân dân Việt Nam và các nho sĩ Việt Nam đã từng đi theo, ca ngợi và biết ơn Hai Bà Trưng, Bà Triệu. Thời nhà Lý, vua Lý đã cử Nguyên Phi ỷ Lan thay mình đi Kinh lý để dẹp hoạ cho dân. Trở lại với phạm trù “nhân nghĩa”, thì “nhân nghĩa” như Nguyễn Trãi là thực sự coi dân là gốc nước, phải thương yêu dân thực sự, “mến người có nhân là dân”; là phải cứu nước, cứu dân. Muốn cứu nước, cứu dân trước phải lo trừ bạo; muốn trừ bạo trước hết phải dùng bạo lực của chính nghĩa “lấy ít địch nhiều, lấy chí nhân thay cường bạo”. Phải có được lòng dân, thu phục được nhân tâm để làm nên những chiến công vang dội: “Ninh Kiều máu chảy thành sông, tanh hôi muôn dặm”. Tốt Động thây phơi đầy nội, thối để ngàn năm” tạo ra cục diện thuận lợi quyết chiến chiến lược vĩ đại: “Đánh một trận sạch không kình ngạc Đánh hai trận tan tác chim muông” nhưng rồi lại 6 lần lăn mình vào miệng hổ để nghị hoà. Và khi đã đạt được hội thề Đông Quan lại cấp lương thực và phương tiện cho giặc rút lui một cách an toàn. “Chí nhân”, “Đại nghĩa” như thế, kết thúc chiến tranh diệu kỳ như thế xưa nay chưa hề thấy trong tư tưởng Nho giáo Trung Quốc Nho giáo có những điểm yếu, có những điểm mạnh. Cả mạnh cả yếu của Nho giáo đều có ảnh hưởng ở nước ta. Tuy vậy, khi tiếp thu Nho giáo, nhân dân ta, dân tộc ta đã có sự chắt lọc, gạn đục khơi trong, làm cho nó phải phù hợp với truyền thống tư tưởng của dân tộc ta. Nhưng, cũng chính cái “Lễ” của Nho giáo mà cho đến nay, người nào, gia đình nào còn ảnh hưởng Nho giáo thì ở đó là cách ứng xử có tôn ti trật tự, là sự cung kính lễ phép, kính già mến trẻ, tôn sư trọng đạo. Thế mới hay ngày trước, mỗi khi đến cổng trường, bước vào cửa lớp, điều mà ai cũng phải thấy và phải nhớ là “Tiên học lễ, hậu học văn”, quan điểm giáo dục đó sao lại gọi là lỗi thời được. Ta có thể bỏ “tam tòng”, “tam cương”, nhưng, làm sao lại có thể gạt bỏ hoàn toàn “tứ đức”, “ngũ thường” của Nho giáo. Cũng như thế, ta có thể gạt bỏ hoàn toàn cách nghĩ, cách hành động coi thường phụ nữ, nhưng, không thể gạt bỏ hoàn toàn đạo đức “quân tử”, cách sống “chính danh” của Nho giáo. Ngay cả khi coi Nho giáo là một tôn giáo, thì khi nghiên cứu tư tưởng của Bác Hồ đối với tôn giáo, ta thấy: Bác trân trọng với các tôn giáo, với các vị sáng lập ra các tôn giáo. Cái mà Bác đấu tranh không khoan nhượng là đấu tranh với tổ chức lợi dụng tôn giáo vào mục đích trần tục, không tốt làm công cụ cho chủ nghĩa thực dân. Điều này thể hiện rất rõ trong câu trả lời của Bác với các nhà báo. Khi họ hỏi: “Người là ai?”, Bác trả lời: “Học thuyết của Khổng Tử có ưu điểm của nó. Đó là sự tu dưỡng đạo đức cá nhân. Kitô giáo có ưu điểm của nó. Đó là lòng bác ái. Chủ nghĩa Tôn Dật Tiên 28
29. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 có ưu điểm của nó. Đó là chính sách của nó thích hợp với những điều kiện của nước ta. Khổng Tử, Jesus, Mác, Tôn Dật Tiên, họ chẳng có những điểm chung đó sao? Họ đều mong muốn mưu hạnh phúc cho loài người, mưu phúc lợi cho xã hội Tôi gắng làm người học trò nhỏ của các vị ấy”29. Việt Nam hiện nay trong thời kỳ quá độ lên CNXH, chấp nhận nền kinh tế thị trường, đạo đức, lối sống của thanh niên và của cả một số cán bộ, đảng viên luôn đứng trước những thách thức bị suy thoái: “Một số bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên thiếu tu dưỡng bản thân, phai nhạt lý tưởng, mất cảnh giác, giảm sút ý chí, kém ý thức tổ chức kỷ luật, sa đoạ về đạo đức và lối sống” 30. Chính lẽ đó, việc tôn trọng giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc, xây dựng nền văn hoá Việt Nam mới văn minh, hiện đại tiến kịp thời đại là một tất yếu. Trong xây dựng nền văn hoá Việt Nam hiện đại đậm đà bản sắc dân tộc, giáo dục đạo đức, lối sống của cán bộ đảng viên trong công tác xây dựng Đảng theo NQBCHTW ĐCS Việt Nam khoá VIII kỳ 6 lần thứ II, thì việc nghiên cứu, đánh giá, kế thừa những yếu tố tích cực của Nho giáo là một thành tố chung tạo. “Văn kiện Hội nghị 3 BCHTW ĐCS Việt Nam khoá VIII” ghi rõ: “Cán bộ ở cấp càng cao, càng phải gương mẫu, càng phải giữ gìn phẩm chất đạo đức, thực hiện tốt “tu thân, tề gia”, “cần, kiệm, liêm, chính” 31; “Văn kiện Hội nghị 5 BCHTW ĐCS Việt Nam khoá VIII” cũng chỉ rõ một trong những đức tính của con người Việt Nam mới, cần phải được xây dựng là “có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, qui ước của cộng đồng” 32 đã nhắc nhỡ mỗi chúng ta không được coi thường, phủ nhận học thuyết chính trị - đạo đức của Nho giáo, mà cần phải có một thái độ khách quan, đánh giá một cách khách quan để tìm ra những giá trị tích cực của học thuyết này mà kế thừa và phát huy cho phù hợp vớisự phát triển của dân tộc ta trong thế giới hiện đại. 2.2. ẢNH HƯỞNG CỦA “NHÂN CHÍNH” TRONG MỘT SỐ NHÀ TƯ TƯỞNG VIỆT NAM TIÊU BIỂU. Nho giáo ảnh hưởng khá mạnh ở Châu Á, nhất là Đông Nam Á. Đặc biệt là ảnh hưởng sâu, mạnh ở Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam. Trong thời hiện đại có một số học giả cho rằng, chính nhờ Nho giáo mà đã xuất hiện các con Rồng châu Á. Dĩ nhiên như thế phải thấy học thuyết chính trị - xã hội của Nho giáo, đặc biệt là học thuyết “nhân chính”, sự biểu hiện của tư tưởng “nhân nghĩa” trên lĩnh vực chính trị của Mạnh Tử, có một vị trí rất quan 29 "Nho giáo xưa và nay", NXB KHXH, H, 1971, tr. 16 30 Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần VIII, NXB CTQG, H, 1996, tr. 137 31 Tạp chí triết học. Số 3/1998, tr. 48 32 Văn kiện Hội nghị 5 BCHTW ĐCS VN khoá VIII, NXB CTQG, H, 1998, tr. 59 29
30. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 trọng trong xã hội Trung Quốc nói riêng, một số nước châu Á nói chung và ngày nay đang rất được nhiều các nước phương Tây quan tâm. Trong giai đoạn hiện nay, khi mà CNXHH ở Liên Xô - Đông Âu đã tan rã và sụp đổ, các học giả triết học phương Tây cho rằng CNXH sẽ mất hẳn một khi CNXH ở Việt Nam sụp đổ, thì vẫn có nhiều học giả triết học phương Tây tìm đến với phương Đông, muốn tiếp cận với triết học Phật giáo và Nho giáo như một sự tìm lại bản chất của con người - để tìm ra lối thoát cho sự hòa nhập Đông - Tây. Phải nói rằng, học thuyết chính trị xã hội của Mạnh Tử trước hết là sự phát triển phạm trù “nhân” của Khổng Tử thành học thuyết “nhân chính” của Mạnh Tử là một đường lối chính trị quan trọng mang nhiều ý nghĩa với hiện tại. 2.2.1. Từ phạm trù “nhân” của Khổng Tử đến phạm trù “nhân nghĩa” của Mạnh Tử 2.2.1.1. Quan niệm của Khổng Tử về phạm trù “nhân” Khổng Tử, tên thật là Khổng Khâu, tự là Trọng Ni (551 - 479 tr.CN), sinh ra ở nước Lỗ, trong một gia đình quý tộc nhỏ đang sa sút. Thuở đó quê hương ông là nơi trụ cột, bảo tồn được nhiều di sản văn hóa cũ của nhà Tây Chu. Đứng trước thời đại “Vương đạo suy vi”, “bá đạo” đang nổi lên lấn át “Vương đạo” của nhà Chu, trật tự lệ pháp cũ của nhà Chu đang bị đảo lộn, ông than rằng “vua không phải là vua, tôi không phải đạo tôi, cha không phải đạo cha, con không phải đạo con”. Trên lập trường của bộ phận giai cấp tiên tiến của giai cấp quý tộc Chu, ông chủ trương lập lại pháp chế của nhà Chu, với một nội dung mới cho phù hợp. Ông mở trường dạy học, đi chu du khắp các nơi trong nước, tranh luận với các phái khác để tuyên truyền lý tưởng của mình, nhằm mục đích cải biến trật tự xã hội đó bằng con đường cải lương, cải cách33. Tư tưởng đạo đức - chính trị của Khổng Tử là sự kế thừa tư tưởng của Văn Vương, Chu Công là sự phát huy tư tưởng của thời Tây Chu để mong lập lại kỷ cương nhà Chu đã suy vi lúc bấy giờ. Để thực hiện lý tưởng chính trị của mình, ông xây dựng nên học thuyết về Nhân - Lễ - Chính Danh. “Nhân” là hạt nhân trong học thuyết chính trị của Khổng Tử. Theo ông “nhân” là nội dung, “lễ” là hình thức của “nhân”, và “Chính Danh”là con đường để đạt đến điều “nhân”. (Sửa mình, khôi phục điều lễ là người nhân). Theo Không Tử : “quân tử lấy nhân làm thể là đủ làm trưởng thành cho người, hợp các cái tốt đẹp là đủ làm cho hợp lễ, lợi cho vạn vật là đủ làm hòa cái nghĩa, biết cái trinh. Chính mà cố giữa là đủ làm gốc cho mọi sự” (Quân tử thể nhân túc dĩ tưởng nhân, gia hội túc dĩ hợp lễ, lợi vật túc dĩ hòa nghĩa, trinh cố túc dĩ cán sự)34. 33 Xem Nho giáo, Trần Trọng Kim, Nxb tpHCM, 1993, trang 13-23 34 Xem Nho giáo, Trần Trọng Kim, Nxb tpHCM, 1993, trang 80 30
31. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Người quân tử phải giữ đúng đạo người với bốn đức : nhân, nghĩa, lễ, trí. Trong đó “nhân” đứng đầu các điều thiện, “lễ” là hội hợp được các điều tốt đẹp, “nghĩa” là định rõ các phận cho hài hòa về lợi của vạn vật, “trí” là phải giữ vững cái chính là gốc cho mọi sự. Chữ “nhân” ( ) không chỉ người ( ) mà là một chữ ghép từ chữ nhân đứng ( ) với chữ nhị ( ) nhằm để nói lên cái đức và tác dụng bản chất chung của mọi người. “Nhân” vừa là “thể” tự nhiên, yên lặng nhưng có sẵn cái năng lực sinh ra các đức tính tốt, nó chính là hạt nhân là nguồn gốc là động lực của mọi hành động và ý thức. “Nhân” đồng thời là “dụng” dễ cảm ứng, lúc nào cũng thấu suốt vạn vật, làm việc gì cũng đúng và thích hợp. “Nhân” theo Khổng Tử có rất nhiều nghĩa. Khi trả lời thế nào là “nhân” , ông đã tùy vào trình độ học vấn và tư cách của từng người mà trả lời có khác nhau. Chung quy lại có thể hiểu “nhân” của Khổng Tử theo mấy nghĩa sau : Thứ nhất, “nhân” là yêu người (ái nhân). Yêu người là hạt nhân của tư tưởng Khổng Tử. Khi trả lời Phàn Trì : “nhân” là “ái nhân”. Xem Thiên Hương Đảng trong Luận ngữ kể, từ trong triều trở về nghe nói chùa ngựa bị cháy, ông hỏi “có ai bị thương không ?” mà không hỏi “ngựa có việc gì không ?” là một biểu hiện thương người của ông. “Yêu người” ở Khổng Tử là yêu mọi người kể cả yêu người lao động. Quan điểm của Khổng Tử là những gì hại đến người thì ngăn lại, còn của cải có thể làm ra được. Ngay trong “Lễ ký - Đàn cung”, Khổng Tử hết sức phản đối việc dùng hình thù người để chôn thay cho việc chôn sống người. Theo ông việc làm đó là việc làm bất nhân. “Nhân giả ái nhân” còn bao hàm cả việc quan tâm và yêu mến người dân, là “bố thí rông rãi” và” cứu giúp” nhiêu người. Trong Luận ngữ,khi trả lời Tử Cống, Khổng Tử đã coi “có bố thí rộng rãi cho dân, nhờ đó có thể giúp được nhiều người” thì không chỉ là “nhân” mà là “thánh nhân” và việc đó thì Nghiêu - Thuấn cũng còn có lỗi”. Khổng Tử là người đã đề ra tư tưởng phải coi trọng sức dân. Trong xã hội đương thời, ông là người đã thẳng thắn khuyến cáo những kẻ có chức quyền phải “bớt tiêu dùng và yêu người” (tiết dụng nhi ái nhân), phải “sai khiến dân đúng thời vụ” (sử dân dĩ thời). Quan niệm này là kim chỉ nam cho mọi triều đại muốn trở thành người chủ thực sự của dân. Ông cũng là người đưa ra tư tưởng : trước tiên làm cho dân giàu, sau đó giáo dục dân (tiên phú, hậu giáo). Tư tưởng này thể hiện rất rõ trong câu trả lời của ông đối với người học trò đánh xe và theo hầu ông khi thấy dân nước Vệ đông : Nhiễm Hữu hỏi thầy : “Dân đã đông thì làm gì ?”. Ông nói : “Làm cho họ giàu lên !.” Nhiễm Hữu lại hỏi : “Đã giàu rồi thì làm gì nữa ?”. Ông trả lời : “Dạy họ !”. ở đây cũng thấy rõ quan điểm của Khổng Tử : để giáo dục dân có kết quả phải có một đời sống kinh tế nhất định. Về giáo dân, ông là người có quan điểm rất tiến bộ “bất cứ ai cũng có thể dạy được” (hữu giáo vô loài), và “dạy người không biết mệt” (hối nhân bất quyện). 31
32. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Thứ hai, “nhân” là phương châm xử thế mang đầy tính chất nhân đạo chủ nghĩa, làm cho con người gắn bó với nhau, cá nhân gắn bó với cộng đồng; làm cho con người có niềm vui trong cuộc sống, thấy hết ý nghĩa vai trò của mình trong cộng đồng, trong xã hội. “Nhân” theo Khổng Tử là: “ra cửa phải như tiếp khách lớn, trị dân phải như làm lễ tế lớn, điều gì mình không muốn ai làm cho mình thì không nên làm cho ai” (Xuất môn như kiến đại tân, sử dân như thừa đại tế, kỷ sở bất dục,vật thi ư nhân - Luận ngữ - Nhan uyên, XII). Ông cũng nói: “có thể làm được năm điều ở trong thiên hạ là nhân : cung, khoan, tín, huệ, mẫn. Cung kính người thì không bị khinh nhờn, khoan hậu người thì được lòng người, tin người thì được người ta tin cậy, cần mẫn thì làm được nhiều việc, ơn huệ người thì sai khiến được người” (Năng hành ngũ giả ư thiên hạ vi nhân hĩ. Viết cung, khoan, tin, mẫn, huệ. Cung tắc bất vụ khoan tắc đắc chúng, tín tắc nhân nhiệm yên, mẫn tắc hữu công, huệ tắc túc dĩ sử nhân - Luận ngữ - dương hóa XVII). Như vậy “nhân” là yêu người như yêu mình - Đây là nguyên tắc chung. Yêu mến và thương sót những nguời không được như mình: Đối với người lao động, tàn tật, già cả, yếu đuối là phải thông cảm, tôn trọng và yêu mến. Trong trị nước thì chọn người hiền tài mà trị nước, đừng vì thân hay sơ. Ông nói : “Nguời thiện trị nước 100 năm thì có thể ngăn chặn được tàn bạo và loại trừ được sự giết chóc” (Luận ngữ - Tử lộ). Phải kính già nhường già: “người chống gậy ra trước, mình ra sau “Trượng giả xuất tư xuất hĩ . Luận ngữ - Hương đảng). Ông cũng nói: “ở trên không khoan dung, làm lễ mà không kính cẩn, gặp việc tang mà không đau thương, đối với người đó ta còn biết như thế nào đây” (cư thượng bất khoan, vi lễ bất kính, lâm tang bất ai, ngô hà dĩ quan chi tai ?. Luận ngữ - Bát giật). Ông là người chủ trương: chọn người hiền tài mà trị nước; đối với người già yếu thì phải có thái độ tôn trọng, đúng mực, ân cần; đối với nhân dân phải tôn trọng, cần mẫn, dưỡng, giáo và sẵn sàng mang lại ân huệ cho họ; giữa người với người phải có sự gắn bó nhau theo tinh thần “tín là của quý của nước, là điều mà dân phải gìn giữ” (tín, quốc chi bảo dã, dân chi sở tế dã). Đây không chỉ là mong muốn chủ quan của Khổng Tử mà chính là trừ phản ánh yêu cầu khách quan của thời đại với một trình độ đã đến lúc con người cần phải giữ điều tín và tôn trọng lẫn nhau. Thứ ba, “nhân” theo Khổng Tử là tuân thủ kỷ cương, luật lệ “sửa mình theo lễ là nhân”. (khắc kỷ phục lễ vi nhân - Luận ngữ - nhan uyên XII) . Về điều này, có người cho lễ của Khổng Tử là lễ nhà Tây Chu, lễ của giai cấp thóng trị. Thật ra lễ của Khổng Tử không chỉ dừng ở đó. Lễ của ông còn là kính trên nhường dưới. Việc thực hành lễ là phải thành kính. Ông nói: “Ngày nay người ta nuôi nấng săn sóc cha mẹ là thờ cha mẹ, nhưng đối với chó và ngựa người ta cũng nuôi nấng chăm sóc nó. Nếu như đối với cha, mẹ mà không kính thì sự săn sóc đối với cha, mẹ có khác gì đối với việc săn sóc nuôi nấng chó ngựa” 35. Dù cái lễ của ông là 35 Xem Lịch sử triết học, Nhiều tác giả, Nxb Tư tưởng Văn hóa, Hà Nội, 1993, tập 1, trang 32 và Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, Tập 2, trang 9. 32
33. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 đều hòa mâu thuẫn giai cấp, khuyên người nghèo phải an phận thủ thường (bần nhi vô oán;lễ chi dụng, hòa vi quý; an bân nhi lạc) đi chăng nữa, thì điều vừa nêu trên với việc ông khuyên kẻ trên phải tôn trọng người dưới : bước ra cửa lúc nào cũng phải chỉnh tề như gặp khách quý, sai khiến dân một việc gì cũng phải thận trọng thì “khắc kỷ phục lễ vi nhân” không chỉ là lễ của Tây Chu, của giai cấp thống trị, mà lễ ở đây còn là phải sống cho phải đạo người, phải bỏ hết mọi tư tâm, tư ý để đối xử với người như đối xử với mình, và lúc nào cũng kính cẩn, thân ái với nhau. Để cho mọi người gần gũi nhau, quan hệ giữa người với người được bền vững, Khổng Tử cho rằng con người phải có lòng tin lẫn nhau. Sự thất tin với nhau ông không tài nào hiểu được : “người mà không có đức tin thì không biết làm như thế nào, xe lớn mà không có nghê, xe nhỏ mà không có ngột thì không biết đi như thế nào”. (Nhân nhi vô tín, bất tri kỳ khả dã. Đại xa vô nghê, tiểu xa vô ngột, kỳ hà dĩ hành chi tai - Luận ngữ - vi chính). Tín không chỉ là mối quan hệ giữa người với người mà được nâng lên thành mối quan hệ giữa dân với triều chính. Trong đó dân tin là điều quan trọng nhất. Điều này thể hiện rõ trong quan điểm của Khổng Tử khi ông trả lời Tử Cống về chính sự: “Lương thực đầy đủ, quân bị đầy đủ, dân tin là được” và nếu bỏ thì bỏ quân bị trước tiên, đến “bỏ lương thực từ xưa đến nay mọi người đều chết, nhưng dân không tin thì không thể đứng được” (Luận ngữ - Nhan uyên). Trong chính trị cả ba điều trên không có được điều nào, nhưng như thế để thấy ở Khổng Tử tư tưởng “Dân tin là điều quan trọng nhất”, ông đã xem dân có vai trò quyết định sự phát triển của xã hội. Tuy có chỗ ông thể hiện tư tưởng coi thường dân “Dân học đạo thì dễ sai khiến”, “sai khiến dân đúng thời vụ” v.v , nhưng chính tư tưởng “dân tin” ở ông là kim chỉ nam cho sự phát triển xã hội về sau không chỉ ở Trung Quốc, đặc biệt hết sức tiến bộ với xã hội đương thời của ông - Xuân thu Chiến quốc - chiến tranh liên miên đã uy hiếp đời sống của dân về mọi mặt, khiến các nhà tư tưởng có tâm huyết thời ấy cũng không thể quan tâm đến dân, không thể tìm hiểu khả năng vai trò của dân, và không thể tìm ra con đường đem lại cuộc sống yên vui hạnh phúc cho dân. Đó là nói đến tác dụng của “nhân”. “Nhân” theo Khổng Tử không chỉ dừng ở đó, mà nó còn có ý nghĩa rộng lớn hơn với tư cách là cái bản thể, yên lặng nhưng là cái sinh ra mọi đức tính khác. 1. Cái bản thể nhân ấy, là cái tính sáng suốt, cái sức mạnh mẽ giúp cho ta cái gì cũng biết một cách dễ dàng, và làm điều gì cũng đúng với đạo trời, đạo người. Nhờ có “nhân” mà có lòng yêu thương người, yêu thương vạn vật, mong muốn cho người và vạn vật được an lạc, sống bình đẳng bác ái, thân ái với nhau, hòa đồng với nhau. Nhờ có “nhân” mà lòng yêu và lòng muốn những tốt đẹp cho người và vạn vật đều xuất phát một cách tự nhiên không miễn cưỡng. Chính lẽ đó, người có bản thể “nhân” thì bao giờ cũng tự nhiên, ung dung, sáng suốt và 33
34. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 làm gì cũng hợp lẽ, chí công, chí thiện. Chính rộng lớn như vậy, nên ngay như Nhan Hồi là bậc kỳ tài, kỳ hiền mà “bụng giữ được ba tháng không trái đạo nhân, người khác thì chỉ được một ngày, một tháng là cùng”. (Hồi giả, kỳ tâm tam nguyệt bất vi nhân, kỳ dư nhật nguyệt chí yên nhi dĩ - Luận ngữ - ưng giả VI). Nhưng cũng vì “nhân” là bản thể, là đạo người cho nên “nhân” rất gần với mọi người, chỉ cần người muốn “nhân” là sẽ có “nhân”: “nhân không xa nếu người muốn nhân thì nhân đến”. (Nhân viễn hồ tai, ngã dục nhân, tư nhân trí - Luận ngữ - thuật nhi VII). Tác dụng của “nhân” lad dễ cảm, dễ ứng, lúc nào cũng thấu rõ mọi sự vật, hiện tượng, tự nhiên và xã hội, con người, nên làm việc gì cũng đúng, cũng thành công. Bản thể “nhân” là yên lặng nhưng sẵn sàng sinh ra mọi đức tính tốt, là tiêu chuẩn để phân biệt kẻ thiện kẻ ác. 2. Người có đạo nhân, bao giờ cũng đầy ắp những tình cảm chân thực, nên lúc nào cũng tỏ rõ tính hiếu, để, trung, thứ. Kẻ bất nhân thì đầy những xảo trá, khôn khéo, lanh lẹ, bạc bẽo, không chân thực: “cương trực, nghiêm nghị, chất phát, trì độn là gần nhân”. (Cương, nghi mộc, nột, cận nhân - Luận ngữ - Tử lộ XIII). “Xảo ngôn lệnh sắc tiễn hỉ nhân” (nói khéo và sửa nét mặt cùng hình dáng bề ngoài là ít có nhân. Luận ngữ - học nhi I). Như thế, bản thể “nhân” là thật thà, chất phát, tự nhiên, an vui. Còn bất nhân, thất trung là khôn khéo, xảo quyệt, không tự nhiên lắm mưu mô chước quỹ. 3. “Nhân” vừa gần gũi, vừa thấp để ai cũng đến được. Nhưng “nhân” cũng rất sâu sắc, rộng lớn và cao xa mà ngay cả Khổng Tử cũng phải thốt lên: “nếu có thánh và bậc nhân thì ta đâu giám”. (Nhược thánh dữ nhân, tắc ngô khởi cảm - Luận ngữ - thuật nhi VII). Bởi thế, việc học của Khổng Tử đều tập trung tất cả ở chữ “nhân”: “người quân tử trong khoảng bữa ăn cũng không trái đạo nhân, vội vàng cũng theo nhân, hoàn nạn cũng theo nhân”. (Quân tử vô dụng thực chi gian vi nhân, tháo thứ tất ư thị, điều bái tất ư thị - Luận ngữ - lý nhân VI). “Nhân” là căn bản của mọi hành vi, đạo đức, là gốc của người quân tử : “Quân tử vụ bản, bản lập nhi đạo sinh. Hiếu để dã giả, kỳ vi nhân chi bản dư” (người quân tử cốt ở gốc. Gốc lập rồi đạo mới phát sinh . Tình cha con, anh em chẳng phải gốc của đạo làm người nhân đấy ư ? Luận ngữ - học nhi). Đạo “nhân” bắt đầu từ gia đình, tình cha con và suy ra đến tình nhân loại. Ông vừa chú trọng quan hệ đạo đức cá nhân, nhưng đồng thời đề cao một đạo “nhân” đòi hỏi người ta phải làm trọn đạo người. “Nhân” là nhân cách. Tóm lại, “Nhân” là học thuyết trung tâm của Khổng Tử. “Nhân” vừa là tác dụng vừa là bản thể, được thể hiện trên nhiều phương diện, và ứng dụng với nhiều các tầng lớp khác nhau. Có thể nói cốt lõi của “nhân” là thương người yêu người. Với kẻ thống trị “nhân” buộc họ thấy lợi phải nghĩ đến nghĩa, lấy nghĩa làm cơ sở để có thái độ, hành động đúng, thích hợp với lợi. Với người khác “nhân” đòi hỏi phải yêu người như yêu mình, cái gì mình muốn thì muốn cho người, cái gì mình không muốn thì đừng muốn cho người. Với dân, “nhân” đòi hỏi phải tin dân, thương dân, tôn trọng dân, phải quan tâm giúp đỡ và thông cảm 34
35. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 cho dân. Với bản thân, “nhân” đòi hỏi phải có thái độ cung kính, khoan dung, sẵn sàng gíup người v.v “ăn ở có lễ độ, làm việc thì kính trọng, cùng với người thì hết lòng” (Cư sự cung, chấp sự kính, dữ nhân trung)36. “Nhân” trọng yếu như thế nên Khổng Tử dạy người chủ yếu là dạy đạo “nhân” . “Nhân” là đích của tu dưỡng. Đã đạt “nhân” thì làm gì cũng đúng, cũng hợp đời hợp đạo, an vui và tinh thông mọi điều. “Nhân” rất rộng người học không có trí học đạo “nhân” thì không học được. Khổng Tử nói: “đạo không xa bản tính của người ta, nếu theo đạo để cho xa bản tính của người ta thì không phải là đạo” (Đạo bất viễn nhân, nhân chi vi đạo nhi viễn nhân, bất khả dĩ vi đạo - Trung dung). Đạo nhân gắn bó mật thiết với bản tính con người, nên rất uyên thâm, dẫu người tài trí cũng không biết hết được, nhưng người thường vẫn có thể theo được. Khổng Tử rất tin ở cái đạo rất giản dị mà cao xa, rộng rãi, bao quát cả vũ trụ, ngoài không có gì rộng lớn hơn, trong không có gì nhỏ bé hơn ấy là chí thiện, chí mỹ. Đạo “nhân” cốt cầu lấy cái vui trong sinh hoạt ở đời, điều hòa với mọi lẽ của tự nhiên, xã hội, trong người thư thái không bị ngoại cảnh liên lụy. Đạo “nhân” của Khổng Tử dạy người cầu lấy cái vui ở đời, lúc nào trong lòng cũng thản nhiên vui vẻ, không lo sợ, buồn rầu. Cái gì người ta vui cười, thì mình vui cười, song rồi thôi, không vướng bận: “gặp cái gì cảm đến thì ứng ngay, gặp cảnh ngộ nào cũng vui vẻ được” (Tùy cảm nhi ứng, tùy ngộ nhi an). Cách sống như vậy ở đời không phải ai cũng làm được. Đã có nhiều người chê Khổng Tử hạn chế ở chỗ phân biệt quân tử với tiểu nhân trong đạo nhân “quân tử có thể bất nhân. Tiểu nhân không có nhân làm sao mà mất nhân được” (quân tử nhi bất nhân giã hữu hỉ phù ? Vị hữu tiểu nhân nhi nhân giả giã. Luận ngữ - Hiến văn XIV). Quân tử là người có địa vị tôn quý, là giai cấp thống trị. Tiểu nhân là thường dân không có địa vị trong xã hội, là nhân dân lao động nói chung. Quả thật Khổng Tử có nói: “quân tử học đạo thì yêu người. Tiểu nhân học đạo thì dễ sai khiến”. (Quân tử học đạo tắc ái nhân, tiểu nhân học đạo tắc dị sự giã” Luận ngữ - dương hóa XVII). Nhưng thật ra trong phân biệt quân tử, tiểu nhân của Khổng Tử không dừng lại ở đó. Quân tử là người có đức hạnh cao quý, tiểu nhân là kẻ có đạo đức thấp hèn đó mới là quan điểm chính của Khổng Tử. Tức là dù người có địa vị xã hội hay không có địa vị xã hội, là vua quan hay thường dân cũng đều có thể là quân tử, cũng có thể là tiểu nhân. Chính lẽ đó quân tử với đức nhân của Khổng Tử như đã trình bày ở trên không phải không có ý nghĩa tích cực trong xây dựng đạo đức mới cho thế hệ trẻ ngày nay ở Việt Nam. 2.2.1.2. Quan niệm của Mạnh Tử về phạm trù “nhân” Mạnh Tử tên thật là Mạnh Kha (371 - 289 trCN), tự là dư, người nước Lỗ, là học trò của Tử Tư (Khổng Cấp cháu nội của Khổng Tử). Hoàn cảnh địa lý thời 36 Xem Lịch sử triết học phươntg Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 11. 35
36. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Mạnh Tử không có gì khác lắm so với thời Khổng Tử. Nhưng thời gian sau hơn 100 năm thì tư tưởng của xã hội Trung Quốc đã có nhiều biến chuyển. Ở thời Khổng Tử, chỉ có một số học phái gọi là có ảnh hưởng và một số nhà ẩn giật mà Khổng Tử đã từng gặp như đã ghi trong sách Luận ngữ là : Trường Thư, Kiệt Nịch, Sở Cuồng, Tiếp Dư và Khổng Tử đứng trên lập trường của bộ phận cấp tiến trong giai cấp quý tộc nhà Chu, nhằm lặp lại pháp chế, kỷ cương của nhà Chu với một nội dung mới cho phù hợp. Thời Mạnh Tử, giai cấp địa chủ mới lên ngày càng lớn mạnh, giai cấp quý tộc thị tộc cũ ngày càng suy yếu, chế độ “tỉnh điền” không còn được coi trọng, chế độ cống nạp không còn được thực hiện đều và đủ nữa. Giai đoạn Mạnh Tử, xã hội Trung Quốc với sự vươn lên của giai cấp địa chủ mới, giai cấp này đã chủ trương dùng vũ lực để thôn tính lẫn nhau, nhằm giải quyết cục diện chiến quốc. Nếu thời Tây Chu số nước chư hầu lớn, bé của nhà Chu có đến mấy trăm (có nước chỉ tương đương với một huyện sau này). Thời Xuân Thu, Sở là sự thống nhất của 45 nước, Tề là sự thống nhất của 35 nước, Tấn là sự thống nhất của 20 nước, Lỗ là sự thống nhất của 12 nước. Cuối Đông Chu, Trung Quốc chỉ còn 8 nước là Tống, Sở, Tề, Tần, Việt, Lỗ, Trịnh, Vệ; thì thời Chiến quốc (Mạnh Tử sống) chỉ còn 7 nước : Tần, Tề, Sở, Yên, Hàn, Triệu, Ngụy. Cục diện thôn tính nhau vẫn tiếp tục xẩy ra và cục diện thống nhất Trung Quốc nhất định sẽ xẩy ra (Tần Thủy Hoàng thực hiện điều đó vào năm 221tcn). Trong tình hình “Vua thánh không ra đời nữa,chư hầu hoành hành, kẻ trí thức nói ngang. Lời nói của Dương Chu, Mặc Địch tràn lan khắp thiên hạ.Người trong thiên hạ không nói theo họ Dương, thì cũng nói theo họ Mặc” 37. Với sự ra đời của nhiều luồng tư tưởng, nhiều học thuyết khác nhau của cái học của trăm nhà (bách gia chi học). Có người nhận xét Mạnh Tử đã đứng trên lập trường của một bộ phận lạc hậu trong giai cấp quý tộc thị tộc chủ nô đang trên đường chuyển hóa lên giai cấp địa chủ phong kiến để bảo vệ Nho giáo. Tư tưởng của ông, nhìn chung là bảo thủ, không phù hợp với diễn biến của lịch sử. Thật ra Trâu Kỷ đời Hậu Hán đã nhận xét: “Mạnh Tử thương tiếc cái nghiệp của Nghiêu, Thuấn, Thang, Văn, Chu Công, Khổng Tử sắp bị mờ lấp, con đường chính trị bị bế tắc, nhân nghĩa bỏ không trau dồi, kẻ nịnh, kẻ ngụy rong rỗi, màu hồng, màu tía làm loạn màu đỏ. Như thế nên Mạnh Tử hâm mộ Trọng Ni lo thời thế mà đi khắp các nơi, mang đạo Nho đi đến các nước chư hầu, nghĩ giúp đỡ nhân dân”38. Lưu Huống cũng viết: “Bởi vì thời Chiến Quốc, kẻ nào tranh quyền mà thắng thì được ở trên, không nghỉ luyện binh, mưu trá đua nhau nổi lên. Ở thời ấy tuy có đạo đức mà không được thi hành, cho nên Mạnh Tử, Tôn Khanh là kẻ sĩ của Nho thuật bị đời bỏ đi, mà kẻ du thuyết quyền mưu thì được quý trọng” 39. Thì như vậy Mạnh 37 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 37. 38 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 40. 39 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 40. 36
37. CHUYÊN ĐỀ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM - HOÀNG NGỌC VĨNH – ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ - 2010 Tử không phải có lập trường bảo thủ lạc hậu của giai cấp quý tộc thị tộc chủ nô mà đã hàm chứa nhiều yếu tố tích cực. Trong cái bảo thủ, không hợp thời và duy tâm của tư tưởng Mạnh Tử vẫn tồn tại những nét sáng nổi bật rất có ý nghĩa nhân đạo. Đó là tư tưởng về “nhân”, “nhân nghĩa”, “nhân chính” của ông. Ông là một nhà Nho xuất sắc. Trong các vị tiền bối của Nho giáo, ông là “Á thánh”, vị thánh đứng thứ hai sau Khổng Tử. Ông đã chu du sang Tề - Ngụy cố đem điều lợi hại khuyên răn các vua hiếu chiến đương thời, và sau đó về lại Lỗ, cùng các đệ tử viết ra sách Mạnh Tử, sách này là kinh điển của Khổng học trong tứ thư, ngũ kinh. Nếu Khổng Tử khi bàn về phạm trù “nhân” với cả hai tư cách là tác dụng của nó và bản thể, nhưng không quyết đoán nó từ đâu ra: “tính người ta vốn gần với nhau, vì tập quen mà thành ra xa nhau” (Tính tương cận dã, tập tương viễn dã)40, thì nhân sinh quan của Mạnh Tử lại bàn về “nhân” với tư cách là “tính”, là “tâm” và ông quả quyết bản tính con người là thiện. Ông cho rằng tính thiện của con người không ai là không có, nó giống như tính của nước là luôn chảy từ chỗ cao xuống chỗ thấp. Trong khi tranh luận với Cáo Tử, ông cho rằng: “đối với vị ngon miệng người ta ai cũng thích, đối với âm điệu hay tai ai cũng thích nghe, đối với sắc đẹp mắt ai cũng thích nhìn”41. Tức ông khẳng định bản chất con người là thiện. Tính thiện vừa là bản thể của con người, vừa là tác dụng trong mối quan hệ giữa người với người và giữa người với vạn vật. Cái giống nhau của mọi người đó là nhân tâm. Từ bản thể nhân tâm ấy mà có tác dụng nhân đạo là từ ái. Ông nói: “nhân loại ai cũng có lòng bất nhẫn cả”. (Nhân giai hữu bất nhẫn tâm chi tâm - Công tôn sửu - thượng). Lòng bất nhẫn ấy là lòng nhân từ đương nhiên có của con người, là tính thiện bẩm sinh của con người chứ không phải sự áp đặt của bất cứ một thế lực nào khác. Từ quan điểm nhân sinh ấy, phạm trù “nhân” ở Mạnh Tử tuy là sự duy tâm hóa phạm trù “nhân” của Khổng Tử, nhưng cũng có rất nhiều điểm tiến bộ. Duy tâm hóa là vì ông cho tính thiện của con người là bẩm sinh, là trời phú. Nguồn gốc của tính người là thiện, nếu có biểu hiện không thiện thì đó là do con người không biết gìn giữ bản tâm của mình. Cái tiến bộ là phạm trù “nhân” của ông có các đặc điểm sau đây: Thứ nhất, “nhân” là bản năng cố hữu của tâm. Nhân là thương người, và ai ai cũng có : “Nhân giai hữu bất nhẫn nhân chi tâm” 42. Ai cũng có lòng thương xót đối với người khác, và lòng thương xót ấy là đầu mối của “nhân”. “Trắc ẩn chi tâm, nhân chi đoan dã”43 như vậy, nhân chung chung của Khổng Tử giờ đây ở Mạnh Tử đã có một cơ sở lý luận với tư cách là bản tính của chính con người. 40 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 43. 41 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 45. Xem Nho giáo, Trần Trọng Kim, Nxb tpHCM, 1993, trang 223-224. 42 Xem Nho giáo, Trần Trọng Kim, Nxb tpHCM, 1993, trang 226. 43 Xem Lịch sử triết học phương Đông, Nguyễn Đăng Thục, Nxb tpHCM, 1991, tập 2, trang 47. 37