Bài giảng Sức bền vật liệu - Chương 1: Các khái niệm cơ bản - Lê Đức Thanh

Nội dung text: Bài giảng Sức bền vật liệu - Chương 1: Các khái niệm cơ bản - Lê Đức Thanh

1. GV: Leâ Ñöùc Thanh Chöông 1 CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN 1.1 KHAÙI NIEÄM VEÀ MOÂN HOÏC SÖÙC BEÀN VAÄT LIEÄU ( SBVL )- ÑOÁI TÖÔÏNG, NHIEÄM VUÏï, ÑAËC ÑIEÅM CUÛA MOÂN SBVL 1.1.1 ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA SBVL- HÌNH DAÏNG VAÄT THEÅ SBVL nghieân cöùu vaät theå thöïc ( coâng trình, chi tieát maùy ) Vaät theå thöïc coù bieán daïng döôùi taùc duïng cuûa nguyeân nhaân ngoaøi ( taûi troïng, nhieät ñoä, laép raùp caùc chi tieát cheá taïo khoâng chính xaùc ) Vaät theå thöïc söû duïng trong kyõ thuaät ñöôïc chia ra ba loaïi cô baûn: Khoái: coù kích thöôùc theo ba phöông töông ñöông: Ñeâ ñaäp, moùng maùy H. 1.1 Vaät theå daïïng khoái H. 1.2 Vaät theå daïng taám voû Taám vaø voû: vaät theå moûng coù kích thöôùc theo moät phöông raát nhoû so vôùi hai phöông coøn laïi; taám coù daïng phaúng, voû coù daïng cong: saøn nhaø, maùi voû Thanh: vaät theå daøi coù kích thöôùc theo moät phöông raát lôùn so vôùi hai phöông coøn laïi: thanh daøn caàu, coät ñieän, truïc maùy SBVL nghieân cöùu thanh, heä thanh. Thanh ñöôïc bieåu dieån baèng truïc thanh vaø maët caét ngang F vuoâng goùc vôùi truïc thanh H. 1.3 Truïc thanh vaø maët (H.1.3). caét ngang Truïc thanh laø quyõ tích cuûa troïng taâm maët caét ngang. Caùc loaïi thanh (H.1.4): +Thanh thaúng, cong: truïc thanh thaúng, a) cong, +Heä thanh : thanh gaõy khuùc b) c) d) (phaúng hay khoâng gian) H. 1.4 Caùc daïng truïc thanh Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 1
2. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.1.2 Nhieäm vuï: SBVL laø moân hoïc kyõ thuaät cô sôû, nghieân cöùu tính chaát chòu löïc cuûa vaät lieäu ñeå ñeà ra caùc phöông phaùp tính caùc vaät theå chòu caùc taùc duïng cuûa caùc nguyeân nhaân ngoaøi, nhaèm thoaû maõn yeâu caàu an toaøn vaø tieát kieäm vaät lieäu. ♦ Vaät theå laøm vieäc ñöôïc an toaøn khi: - Thoûa ñieàu kieän beàn : khoâng bò phaù hoaïi (nöùt gaõy, suïp ñoå ). - Thoûa ñieàu kieän cöùng: bieán daïng vaø chuyeån vò naèm trong moät giôùi haïn cho pheùp. - Thoûa ñieàu kieän oån ñònh : baûo toaøn hình thöùc bieán daïng ban ñaàu. ♦ Thöôøng, kích thöôùc cuûa vaät theå lôùn thì khaû naêng chòu löïc cuõng taêng vaø do ñoù ñoä an toaøn cuõng ñöôïc naâng cao; tuy nhieân, vaät lieäu phaûi duøng nhieàu hôn neân naëng neà vaø toán keùm hôn. Kieán thöùc cuûa SBVL giuùp giaûi quyeát hôïp lyù maâu thuaãn giöõa yeâu caàu an toaøn vaø tieát kieäm vaät lieäu. ♦ Ba baøi toaùn cô baûûn cuûa SBVL: + Kieåm tra caùc ñieàu kieän beàn, cöùng, oån ñònh.(Thaåm keá) + Ñònh kích thöôùc, hình daùng hôïp lyù cuûa coâng trình hay chi tieát maùy. + Ñònh giaù trò cuûa caùc nguyeân nhaân ngoaøi ( taûi troïng, nhieät ñoä ) cho pheùp taùc duïng ( Söûa chöõa) 1.1.3 Ñaëc ñieåm: ♦ SBVL laø moân khoa hoïc thöïc nghieäm: Ñeå ñaûm baûo söï tin caäy cuûa caùc phöông phaùp tính, moân hoïc keát hôïp chaët cheõ giöõa nghieân cöùu thöïc nghieäm vaø suy luaän lyù thuyeát. Nghieân cöùu thöïc nghieäm nhaèm phaùt hieän ra tính chaát öùng xöû cuûa caùc vaät lieäu vôùi caùc daïng chòu löïc khaùc nhau, laøm cô sôû ñeà xuaát caùc giaû thieát ñôn giaûn hôn ñeå xaây döïng lyù thuyeát. Vì vaäy, lyù thuyeát SBVL mang tính gaàn ñuùng. Thí nghieäm kieåm tra caùc lyù thuyeát tính toaùn ñaõ xaây döïng Trong nhieàu tröôøng hôïp, phaûi laøm thí nghieäm treân moâ hình coâng trình thu nhoû tröôùc khi xaây döïng hoaëc thöû taûi coâng trình tröôùc khi söû duïng. ♦ SBVL khaûo saùt noäi löïc ( löïc beân trong vaät theå ) vaø bieán daïng cuûa vaät theå ( Cô Lyù Thuyeát khaûo saùt caân baèng vaø chuyeån ñoäng cuûa vaät theå). ♦ SBVL cuõng söõ duïng caùc keát quaû cuûa Cô Lyù Thuyeát Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 2
3. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.2 NGOAÏI LÖÏC- CAÙC LOAÏI LIEÂN KEÁT- PHAÛN LÖÏC LIEÂN KEÁT 1.2.1 Ngoaïi löïc Taûi troïng a) Ñònh nghóa: Ngoaïi löïc laø löïc taùc ñoäng töø moâi tröôøng hoaëc vaät theå beân ngoaøi leân vaät theå ñang xeùt. Phaûn löïc b) Phaân loaïi : ♦ Taûi troïng : Ñaõ bieát tröôùc (vò trí, H. 1.5 Taûi troïng vaø phaûn löïc phöông vaø ñoä lôùn), thöôøng ñöôïc quy ñònh bôûi caùc quy phaïm thieát keá hoaëc tính toaùn theo traïng thaùi chòu löïc cuûa vaät theå. Taûi troïng goàm: +Löïc phaân boá: taùc duïng treân moät theå q tích, moät dieän tích cuûa vaät theå ( troïng löôïng baûn thaân, aùp löïc nöôùc leân thaønh beå ) Löïc phaân boá theå tích coù thöù nguyeân laø löïc/theå tích,hay [F/L3]. Löïc phaân boá dieän tích coù thöù nguyeân laø löïc/dieän tích, hay [F/L2]. h Neáu löïc phaân boá treân moät daûi heïp thì thay löïc phaân boá dieän tích baèng löïc phaân boá ñöôøng G vôùi cöôøng ñoä löïc coù thöù nguyeân laø löïc/chieàu daøi, hay [F/L] (H.1.6). Löïc phaân boá H. 1.6 Caùc loaïi löïc phaân ñöôøng laø loaïi löïc thöôøng gaëp trong SBVL. boá +Löïc taäp trung: taùc duïng taïi moät ñieåm cuûa vaät theå, thöù nguyeân [F]. Thöïc teá, khi dieän tích truyeàn löïc beù coù theå coi nhö löïc truyeàn qua moät ñieåm + Moâmen (ngaåu löïc) coù thöù nguyeân laø löïc x chieàu daøi hay [FxL] ♦ Phaûn löïc : laø nhöõng löïc thuï ñoäng (phuï thuoäc vaøo taûi troïng), phaùt sinh taïi vò trí lieân keát vaät theå ñang xeùt vôùi caùc vaät theå khaùc. c) Tính chaát taûi troïng ♦ Taûi troïng tónh: bieán ñoåi chaäm hay khoâng ñoåi theo thôøi gian, boû qua gia toác chuyeån ñoäng (boû qua löïc quaùn tính khi xeùt caân baèng). AÙp löïc ñaát leân töôøng chaén, troïng löôïng cuûa coâng trình laø caùc löïc tónh ♦Taûi troïng ñoäng: löïc thay ñoåi nhanh theo thôøi gian, gaây ra chuyeån ñoäng coù gia toác lôùn ( rung ñoäng do moät ñoäng cô gaây ra, va chaïm cuûa buùa xuoáng ñaàu coïc ). Vôùi löïc ñoäng thì caàn xeùt ñeán söï tham gia cuûa löïc quaùn tính . Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 3
4. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.2.2 Lieân keát phaúng, phaûn löïc lieân keát, caùch xaùc ñònh 1.2.2.1 Caùc loaïi lieân keát phaúng vaø phaûn löïc lieân keát: Moät thanh muoán duy trì hình daïng, vò trí ban ñaàu khi chòu taùc ñoäng cuûa ngoaïi löïc thì noù phaûi ñöôïc lieân keát vôùi vaät theå khaùc hoaëc vôùi ñaát. ♦ Goái di ñoäng (lieân keát thanh): ngaên caûn moät chuyeån vò thaúng vaø phaùt sinh moät phaûn löïc M R theo phöông cuûa lieân keát H H (H.1.7a) V ♦ Goái coá ñònh ( Lieân keát R V a) b) c) khôùp, khôùp, baûn leà) : ngaên caûn H. 1.7 Lieân keát vaø phaûn löïc lieân keát chuyeån vò thaúng theo phöông baát kyø vaø phaùt sinh phaûn löïc R cuõng theo phöông ñoù. Phaûn löïc R thöôøng ñöôïc phaân tích ra hai thaønh phaàn V vaø H (H.1.7b) ♦ Ngaøm: ngaên caûn taát caû chuyeån vò thaúng vaø chuyeån vò xoay. Phaûn löïc phaùt sinh trong ngaøm goàm ba thaønh phaàn V, H vaø M (H.1.7c) 1.2.2.2 Caùch xaùc ñònh phaûn löïc: Giaûi phoùng caùc lieân keát, thay baèng caùc phaûn löïc töông öùng, caùc phaûn löïc ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän caân baèng tónh hoïc giöõa taûi trong vaø phaûn löïc. Baøi toaùn phaúng coù ba phöông trình caân baèng ñoäc laäp, ñöôïc thieát laäp ôû caùc daïng khaùc nhau nhö sau: 1. ∑ X = 0; ∑Y = 0; ∑ M O = 0 (2 phöông X, Y khoâng song song) 2. ∑ M A = 0; ∑ MB = 0; ∑ MC = 0 ( 3 ñieåmA, B, C khoâng thaúng haøng) 3. ∑ X = 0; ∑ M A = 0; ∑ MB = 0 (phöông AB khoâng vuoâng goùc vôùi X) Baøi toaùn khoâng gian coù saùu phöông trình caân baèng ñoäc laäp, thöôøng coù daïng: ∑ X = 0; ∑Y = 0; ∑ Z = 0; ∑ M /Ox = 0; ∑ M /Oy = 0; ∑ M /Oz = 0 Chuù yù:Ñeå coá ñònh moät thanh trong mp caàn toái thieåu 3 lieân keát ñôn ñeå choáng laïi 3 chuyeån ñoäng töï do. Neáu ñuû lieân keát vaø boá trí hôïp lyù 3 phaûn löïc seõ tìm ñöôïc töø 3 ptcb tænh hoïc.Thanh ñöôïc goïi laø tænh ñònh. Neáu soá lieân keát töông ñöông lôùn hôn 3 goïi laø baøi toaùn sieâu tænh. Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 4
5. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.3 CAÙC DAÏNG CHÒU LÖÏC VAØ BIEÁN DAÏNG CÔ BAÛN – CHUYEÅN VÒ 1.3.1Bieán daïng cuûa vaät theå: Trong thöïc teá, söï chòu löïc cuûa moät thanh coù theå phaân tích ra caùc daïng chòu löïc cô baûn: Truïc thanh khi chòu keùo (neùn) seõ daõn daøi (co ngaén) (H.1.8a,b) Truïc thanh chòu uoán seõ bò cong (H.1.8e) Thanh chòu xoaén thì truïc thanh vaãn thaúng nhöng ñöôøng sinh treân beà maët trôû thaønh ñöôøng xoaén truï (H1.8.d). Khi chòu caét, hai phaàn cuûa thanh coù xu höôùng tröôït ñoái vôùi nhau (H1.8.c). P P P 2P a) P P dx Δdx c) a) γ T1 T2 T1 T2 P b) d) b) H. 1.9 Caùc bieán daïng cô baûn e) Hình 1.8 Caùc daïng chòu löïc cô baûn 1.3.2 Bieán daïng cuûa phaân toá: Neáu töôûng töôïng taùch moät phaân toá hình hoäp töø moät thanh chòu löïc thì söï bieán daïng cuûa noù trong tröôøng hôïp toång quaùt coù theå phaân tích ra hai thaønh phaàn cô baûn: ♦ Phaân toá treân H.1.9a daøi dx chæ thay ñoåi chieàu daøi, khoâng thay ñoåi goùc. Bieán daïng daøi tuyeät ñoái theo phöông x : Δdx. Δdx Bieán daïng daøi töông ñoái theo phöông x : ε = x dx ♦ Phaân toá treân H.1.9b chæ coù thay ñoåi goùc, khoâng thay ñoåi chieàu daøi Bieán daïng goùc hay goùc tröôït, kyù hieäu laø γ : Ñoä thay ñoåi cuûa goùc vuoâng ban ñaàu Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 5
6. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.3.3 Chuyeån vò: Khi vaät theå bò bieán daïng, caùc ñieåm P1 P3 trong vaät theå noùi chung bò thay ñoåi vò trí. Ñoä chuyeån dôøi töø vò trí cuõ cuûa ñieåm A A + + C sang vò trí môùi A’ ñöôïc goïi laø chuyeån vò + A’ + C’ daøi. Goùc hôïp bôûi vò trí cuûa moät ñoaïn P4 thaúng AC tröôùc vaø trong khi bieán daïng P2 A’C’ cuûa vaät theå ñöôïc goïi laø chuyeån vò H. 1.10 goùc ( H.1.10). 1.4 Caùc giaû thieát Khi giaûi baøi toaùn SBVL, ngöôøi ta chaáp nhaän moät soá giaû thieát nhaèm ñôn giaûn hoaù baøi toaùn nhöng coá gaéng ñaûm baûo söï chính xaùc caàn thieát phuø hôïp vôùi yeâu caàu thöïc teá. 1.4.1 Giaû thieát veà vaät lieäu Vaät lieäu ñöôïc coi laø lieân tuïc, ñoàng nhaát, ñaúng höôùng vaø ñaøn hoài tuyeán tính. ♦ Ta töôûng töôïng laáy moät phaân toá bao quanh moät ñieåm trong vaät theå. Neáu cho phaân toá beù tuøy yù maø vaãn chöùa vaät lieäu thì ta noùi vaät lieäu lieân tuïc taïi ñieåm ñoù. Giaû thieát veà söï lieân tuïc cuûa vaät lieäu cho pheùp söû duïng caùc pheùp tính cuûa toaùn giaûi tích nhö giôùi haïn, vi phaân, tích phaân Trong thöïc teá, ngay caû vôùi vaät lieäu ñöôïc coi laø hoaøn haûo nhaát nhö kim loaïi thì cuõng coù caáu truùc khoâng lieân tuïc. ♦ Vaät lieäu ñoàng nhaát : Tính chaát cô hoïc Löïc taïi moïi ñieåm trong vaät theå laø nhö nhau. ♦ Vaät lieäu ñaúng höôùng : Tính chaát cô hoïc taïi moät ñieåm theo caùc phöông ñeàu nhö nhau. Bieán daïng H. 1.11 Ñaøn hoài tuyeán ♦ Tính chaát ñaøn hoài cuûa vaät theå laø khaû tính naêng khoâi phuïc laïi hình daïng ban ñaàu cuûa noù khi ngoaïi löïc thoâi taùc duïng. Neáu quan heä giöõa ngoaïi löïc vaø bieán daïng laø baäc nhaát, thì vaät lieäu ñöôïc goïi laø ñaøn hoài tuyeán tính (H.1.11). Giaû thieát vaät lieäu ñaøn hoài tuyeán tính laøm giaûm bôùt söï phöùc taïp cuûa baøi toaùn SBVL. Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 6
7. GV: Leâ Ñöùc Thanh 1.4.2 Giaû thieát veà sô ñoà tính Khi tính toaùn, ngöôøi ta thay vaät theå thöïc baèng sô ñoà tính (H1.12). q a) b) H. 1.12 Sô ñoà tính 1.4.3 Giaû thieát veà bieán daïng vaø chuyeån vò Vaät theå coù bieán daïng vaø chuyeån vò beù so vôùi kích thöôùc ban ñaàu cuûa vaät ⇒ Coù theå khaûo saùt vaät theå hoaëc caùc boä phaän cuûa noù treân hình daïng ban ñaàu ( tính treân sô ñoà khoâng bieán daïng cuûa vaät theå). Giaû thieát naøy xuaát phaùt ñieàu kieän bieán daïng vaø chuyeån vò lôùn nhaát trong vaät theå phaûi naèm trong moät giôùi haïn töông ñoái nhoû. Heä quaû: Khi vaät theå coù chuyeån vò beù vaø vaät lieäu ñaøn hoài tuyeán tính thì coù theå aùp duïng nguyeân lyù coäng taùc duïng nhö sau: Moät ñaïi löôïng do nhieàu nguyeân nhaân ñoàng thôøi gaây ra seõ baèng toång ñaïi löôïng ñoù do töøng nguyeân nhaân gaây ra rieâng leû. (H.1.13) P 2 P2 P1 P 1 2 1 H.1.13 Nguyeân lyù coäng taùc duïng Chuyeån vò Δ taïi ñaàu thanh do löïc P1 vaø P2 gaây ra coù theå phaân tích nhö sau: Δ()P1 ,P2 = Δ1(P1 ) + Δ2(P2 ) Nguyeân lyù coäng taùc duïng bieán baøi toaùn phöùc taïp thaønh caùc baøi toaùn ñôn giaûn deã giaûi quyeát hôn. Vì vaäy, thöôøng ñöôïc söõ duïng trong SBVL. Chöông 1: Khaùi nieäm cô baûn 7