Bài giảng Sinh lý sinh sản - Ths. Bs. Nguyễn Phúc Hậu

Nội dung text: Bài giảng Sinh lý sinh sản - Ths. Bs. Nguyễn Phúc Hậu

1. SINH LYÙ SINH SAÛN Ths. Bs. Nguyễn Phuùc Hậu Phoù Chuû Nhieäm BM Sinh lyù hoïc ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HCM
2. ÑAÏI CÖÔNG VEÀ HEÄ SINH SAÛN
3. Söï khaùc bieät giöõa ñöïc vaø caùi laø tuøy thuoäc moät nhieãm saéc theå (nhieãm saéc theå Y) Vaø moät caëp caáu truùc noäi tieát laø tinh hoaøn ôû gioáng ñöïc- buoàng tröùng ôû gioáng caùi. Thôøi kyø baøo thai, söï bieät hoùa tuyeán sinh saûn nguyeân thuûy* (primitive gonads) thaønh tinh hoaøn hay buoàng tröùng laø do yeáu toá di truyeàn quyeát ñònh.
4. Tinh hoaøn sau khi hình thaønh -> bieät hoùa ra cô quan sinh saûn nam (nhö oáng daãn tinh, maøo tinh, ). Neáu khoâng coù tinh hoaøn, cô quan sinh saûn nöõ seõ hình thaønh. ÔÛ caû hai phaùi, tuyeán sinh saûn* (gonads) coù hai chöùc naêng: Chöùc naêng saûn xuaát giao töû vaø chöùc naêng baøi tieát caùc hormon phaùi tính.
5. Androgen laø caùc hormon steroit coù taùc ñoäng nam hoùa Estrogen laø caùc hormon coù taùc duïng laøm nöõ hoùa. Caùc hormon naøy bình thöôøng ñeàu hieän dieän ôû caû hai phaùi. Tinh hoaøn laø nôi baøi tieát raát nhieàu androgen, chuû yeáu laø testosteron, nhöng tinh hoaøn cuõng saûn xuaát moät ít estrogen. Buoàng tröùng laø nôi saûn xuaát raát nhieàu estrogen vaø moät ít testosteron
6. Androgen cuõng ñöôïc baøi tieát ôû voû thöôïng thaän cuûa caû 2 phaùi vaø moät soá androgen naøy ñöôïc bieán ñoåi thaønh estrogen ôû moâ môõ vaø caùc moâ khaùc. Buoàng tröùng coøn baøi tieát progesteron, relaxin Progesteron coù taùc duïng chuaån bò töû cung tieáp nhaän baøo thai. Ñaëc bieät trong thôøi kyø coù thai, buoàng tröùng coøn baøi tieát moät hormon polypeptit laø relaxin coù taùc duïng laøm meàm daây chaèng khôùp xöông mu vaø coå töû cung.
7. ÔÛ caû 2 phaùi, tuyeán sinh saûn coøn baøi tieát nhöõng hormon polypeptit khaùc trong ñoù coù inhibin. Ñaây laø moät polypeptit taùc duïng öùc cheá baøi tieát FSH. Chöùc naêng baøi tieát vaø taïo giao töû cuûa tuyeán sinh saûn tuøy thuoäc vaøo söï baøi tieát gonadotropin cuûa tieàn yeân. Gonadotropin laø töø goïi chung cho hai hormon laø FSH vaø LH.
8. Caùc hormon phaùi tính vaø inhibin coù taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc, öùc cheá baøi tieát gonadotropin. Phaùi nam, söï baøi tieát gonadotropin khoâng coù tính chu kyø coøn ôû Phaùi nöõ sau daäy thì, caùc hormon naøy ñöôïc baøi tieát tuaàn töï vaø nhö theá taïo ra chu kyø kinh nguyeät, söï mang thai vaø taïo söõa.
9. Söï bieät hoùa vaø phaùt trieån cô quan sinh saûn ôû baøo thai Nhieãm saéc theå phaùi tính  Phaùi tính ñöôïc quyeát ñònh veà maët di truyeàn bôûi 2 nhieãm saéc theå goïi laø nhieãm saéc theå phaùi tính (sex chromosomes).  Caùc nhieãm saéc theå coøn laïi ñöôïc goïi laø nhieãm saéc theå cô theå ÔÛ ngöôøi nhieãm saéc theå phaùi tính ñöôïc goïi laø nhieãm saéc theå X vaø Y.  Nhieãm saéc theå Y laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû ñeå taïo ra tinh hoaøn.
10. Chæ coù moät vuøng nhoû treân nhaùnh ngaén cuûa nhieãm saéc theå Y laø quyeát ñònh söï hình thaønh tinh hoaøn. Vuøng naøy ñöôïc goïi laø SDY (sex determining of the Y chromosome - vuøng quyeát ñònh phaùi tính cuûa NST Y) Chöùa moät loaït caùc gen caàn ñeå bieät hoùa tinh hoaøn, trong ñoù bao goàm gen taïo ra chaát MIS (Mullerian inhibiting substance)
11. Nhieãm saéc theå Y coù kích thöôùc nhoû hôn nhieãm saéc theå X. Vì vaäy coù giaû thuyeát cho raèng tinh truøng Y nheï hôn tinh truøng X neân “bôi” nhanh hôn trong ñöôøng sinh saûn ngöôøi phuï nöõ vaø ñeán tröùng tröôùc. Ñieàu ñoù giaûi thích taïi sao daân soá loaøi ngöôøi coù phaùi nam hôi nhieàu hôn phaùi nöõ.
12. Söï hình thaønh tuyeán sinh saûn (tinh hoaøn hay buoàng tröùng) Trong baøo thai, söï phaùt trieån cuûa tuyeán sinh saûn baét ñaàu baèng söï xuaát hieän 2 gôø sinh saûn (genital ridge) ôû gaàn tuyeán thöôïng thaän. Ñaây laø 2 tuyeán sinh saûn nguyeân thuûy daàn daàn phaùt trieån thaønh moät vuøng voû caáp 2 vaø moät vuøng tuûy caáp 2 Khi baøo thai ñöôïc 6 tuaàn tuoåi, caáu truùc naøy ôû caû 2 phaùi ñeàu gioáng nhau.
13. Ñeán tuaàn thöù 7, 8, baøo thai ñöôïc di truyeàn laø nam (genetic male) thì phaàn tuûy seõ phaùt trieån thaønh tinh hoaøn coøn phaàn voû seõ thoaùi trieån. Luùc naøy teá baøo Leydig vaø teá baøo Sertoli tieát ra testosteron vaø chaát öùc cheá oáng Muller (Mullerian inhibiting substance, MIS). Baøo thai di truyeàn laø nam, sau khi tinh hoaøn hình thaønh, teá baøo Leydig seõ baøi tieát testosteron coøn teá baøo Sertoli baøi tieát MIS MIS laøm teo oáng Muller baèng cô cheá apoptosis coøn testosteron laøm oáng Wolf phaùt trieån thaønh maøo tinh vaø oáng daãn tinh. Neáu baøo thai ñöôïc di truyeàn laø nöõ thì phaàn voû seõ phaùt trieån thaønh buoàng tröùng coøn phaàn tuûy seõ thoaùi trieån.
14. Söï bieät hoaù tuyeán sinh saûn
15. Tuaàn thöù baûy, baøo thai coù caùc ñöôøng sinh saûn (genital ducts) cuûa caû nöõ laãn nam laø oáng Muller vaø oáng Wolf. Ñaây laø nhöõng oáng sinh saûn nguyeân thuûy. ÔÛ baøo thai nöõ heä thoáng oáng Muller seõ phaùt trieån thaønh oáng daãn tröùng vaø töû cung. Coøn ôû baøo thai nam oáng Wolf seõ phaùt trieån thaønh maøo tinh vaø oáng daãn tinh.
16. Cô quan sinh saûn ngoaøi Ñeán tuaàn thöù 8 caùc cô quan naøy cuûa caû 2 phaùi ñeàu gioáng nhau Sau ñoù khe sinh nieäu (urogenital slit) bieán maát, hình thaønh neân cô quan sinh saûn ngoaøi cuûa phaùi nam, Hay khe sinh nieäu vaãn coøn taïo neân cô quan sinh saûn ngoaøi cuûa phaùi nöõ.
17. Söï bieät hoaù cô quan Sinh Duïc ngoaøi
18. Taùc nhaân khôûi phaùt hieän töôïng daäy thì Tuyeán sinh saûn cuûa treû con vaãn coù khaû naêng ñaùp öùng vôùi gonadotropin. Tuyeán yeân cuûa chuùng cuõng coù chöùa caùc hormon naøy. Vaø vuøng döôùi ñoài cuõng coù GnRH. Tuy nhieân khoâng hieåu sao vaøo giai ñoaïn naøy tuyeán yeân khoâng baøi tieát gonadotropin.
19. ÔÛ khæ con neáu chích lieân tieáp GnRH ñeå taïo nhöõng xung noàng ñoä trong maùu (pulsatile injection) kinh nguyeät seõ xuaát hieän. Ngoaøi ra nhaän thaáy ôû baøo thai, GnRH ñöôïc baøi tieát döôùi daïng xung. Vaäy töø luùc môùi sinh cho ñeán luùc daäy thì, coù moät cô cheá thaàn kinh ngaên khoâng cho GnRH baøi tieát döôùi daïng xung nhö ôû ngöôøi lôùn.
20. Tuoåi daäy thì khoâng coù tính coá ñònh. ÔÛ chaâu AÂu vaø Hoa Kyø, ngöôøi ta nhaän thaáy trong voøng 175 naêm qua tuoåi daäy thì ñang giaûm ñi vôùi toác ñoä 1-3 thaùng trong moãi 10 naêm. Tuoåi daäy thì cuûa phaùi nöõ laø 8 –13 vaø ôû phaùi nam laø 9 –14 tuoåi.
21. Maõn kinh (menopause) Veà giaø, buoàng tröùng phuï nöõ caøng ít ñaùp öùng vôùi gonadotropin Soá löôïng nang noaõn nguyeân thuûy giaûm raát nhanh, buoàng tröùng khoâng coøn tieát nhieàu progesteron vaø 17b estradiol. Do taùc duïng ñieàu khieån ngöôïc cuûa estrogen vaø progesteron giaûm ñi neân löôïng LH vaø FSH baøi tieát gia taêng
22. 45-55 tuoåi, kinh nguyeät thaát thöôøng roài ngöøng haún. Trung bình laø 52ø. Luùc maõn kinh laø do thieáu estrogen : - Caûm giaùc noùng, chaïy töø thaân ngöôøi leân maët (vascular flushing). - Tính khí thay ñoåi (emotional lability). - Moâ bì aâm ñaïo bò moûng ñi vaø maát khaû naêng xuaát tieát. - Vuù teo laïi. - Ñaëc bieät laø moâ xöông bò maát caøng luùc caøng nhieàu vaø taêng nguy cô beänh maïch vaønh.
23. SINH SAÛN NAM Tinh hoaøn naèm trong bìu. Nôi ñaây coù nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä trung taâm cuûa cô theå töø 1 -2 ñoä 80% tinh hoaøn cuûa ngöôøi lôùn laø oáng sinh tinh, 20% coøn laïi laø moâ lieân keát. Thaønh oáng sinh tinh laø nôi tinh truøng ñöôïc taïo ra.
24. Maøng ngaên maùu - tinh hoaøn (blood-testis-barrier)
25. Taïo tinh truøng (Gametogenesis) Maøng ngaên maùu - tinh hoaøn Thaønh cuûa oáng sinh tinh ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc teá baøo maàm nguyeân thuûy vaø teá baøo Sertoli Teá baøo Sertoli laø nhöõng teá baøo to, phöùc taïp coù chöùa glycogen vaø traûi daøi töø maøng ñaùy ñeán loøng oáng sinh tinh. ÔÛ gaàn maøng ñaùy, caùc teá baøo Sertoli keá caän nhau gaén chaët vaøo nhau nhôø nhöõng lieân keát chaët (tight junction, coøn goïi laø lieân keát voøng bòt)
26. Nhôø caùc lieân keát chaët naøy maø caùc phaân töû lôùn khoâng ñi qua laïi töø khoaûng keõ sang loøng oáng sinh tinh ñöôïc. Ñaëc ñieåm nhö vaäy coù theå noùi giöõa khoaûng keõ vaø loøng oáng sinh tinh coù moät haøng raøo ngaên caùch. Haøng raøo naøy ñöôïc goïi laø maøng ngaên maùu- tinh hoaøn.
27. Coù khaû naêng ngaên caùc phaân töû lôùn nhöng maøng ngaên maùu-tinh hoaøn cho caùc steroit qua laïi deã daøng. Teá baøo maàm ñang tröôûng thaønh cuõng phaûi baêng qua maøng ngaên naøy ñeå ñi vaøo loøng oáng sinh tinh. Quaù trình di chuyeån dieãn ra khoâng laøm phaù huûy maøng ngaên laø do lieân tuïc coù söï phaù vôõ lieân-keát-chaët ôû phía treân vaø söï hình thaønh lieân-keát-chaët ôû phía döôùi.
28. Dòch trong loøng oáng-sinh-tinh: chöùa raát ít protein vaø glucose, coù nhieàu androgen, estrogens, K+, inositol, glutamic vaø aspartic axít. Maøng ngaên maùu-tinh hoaøn laø taùc nhaân duy trì thaønh phaàn dòch nhö treân. Nhôø maøng ngaên naøy maø caùc teá baøo maàm ñöôïc baûo veä khoûi caùc chaát ñoäc haïi vôùi chuùng trong maùu.
29. Maøng ngaên cuõng giuùp ngaên khoâng cho caùc saûn phaåm hình thaønh töø quaù trình phaân chia hay tröôûng thaønh cuûa teá baøo maàm vaøo heä tuaàn hoaøn ñeå taïo khaùng theå. Ñieàu ñoù traùnh khaû naêng gaây phaûn öùng töï mieãn
30. Tröôøng hôïp cô cheá naøy khoâng hoaït ñoäng toát, hieäu giaù khaùng theå khaùng tinh truøng trong huyeát thanh cao Gaây suy giaûm khaû naêng thuï tinh cuûa tinh truøng. Maøng ngaên cuõng taïo moät baäc thang noàng ñoä thaåm thaáu (osmotic gradient) laøm dòch di chuyeån vaøo loøng oáng sinh tinh.
31. Söï taïo tinh Saûn xuaát tinh truøng baét ñaàu töø luùc daäy thì vaø keùo daøi suoát ñôøi. Moãi ngaøy coù khoaûng 100 ñeán 200 trieäu tinh truøng ñöôïc taïo ra. Ñeå taïo soá löôïng lôùn caùc tinh nguyeân baøo phaûi ñöôïc taïo theâm baèng hieän töôïng phaân chia teá baøo.
32. Khi tröôûng thaønh, caùc tinh nguyeân baøo bieán thaønh tinh baøo baäc 1. Moãi tinh baøo 1 seõ giaùn phaân giaûm nhieãm qua 2 giai ñoaïn. Giai ñoaïn 1 taïo ra 2 tinh baøo baäc 2 Giai ñoaïn 2 cho ra 4 tinh töû.
33. Tinh töû coù 22 NST cô theå vaø 1 NST phaùi tính, coù theå laø X hay Y. Tinh töû khi tröôûng thaønh seõ thaønh tinh truøng Tinh nguyeân baøo phaân chia vaø tröôûng thaønh, con chaùu cuûa noù vaãn coøn noái vôùi nhau bôûi nhöõng caàu baøo töông cho ñeán giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa tinh töû. Nhôø theá baûo ñaûm tính ñoàng boä cuûa moãi cloân teá baøo maàm. Töùc laø tinh töû cuûa cuøng moät cloân thì xuaát hieän cuøng moät luùc.
34. Theo öôùc tính, moãi tinh nguyeân baøo seõ cho ra 512 tinh töû. Trong quaù trình naøy nhaân tinh töû coâ ñaëc, baøo töông co laïi, hình thaønh theå cöïc ñaàu vaø phaùt trieån ñuoâi. ÔÛ ngöôøi, töø moät teá baøo maàm nguyeân thuûy phaûi maát 74 ngaøy môùi cho ra ñöôïc tinh truøng tröôûng thaønh. Khi ñöôïc ñöa vaøo loøng oáng sinh tinh, tinh truøng coù caáu truùc thaúng vaø goàm 3 phaàn
35. Phaàn ñaàu coù chöùa nhaân vaø theå cöïc ñaàu (acrosome). Theå cöïc ñaàu coù caùc men thuûy phaân vaø men phaân huûy protein Caùc men naøy giuùp tinh truøng xuyeân vaøo tröùng vaø cuõng coù theå giuùp tinh truøng xuyeân qua nuùt nhaày ôû coå töû cung. Thaân cuûa tinh truøng coù nhieàu ty theå taïo naêng löôïng, söï di chuyeån cuûa tinh truøng. Phaàn cuoái cuûa tinh truøng laø ñuoâi taïo chuyeån ñoäng cho tinh truøng.
36. Ñöôøng ñi cuûa tinh truøng Tinh truøng töø dòch phoùng tinh khoâng theå thuï tinh ngay ñöôïc. Quaù trình thuï tinh xaûy ra ñöôïc neáu tinh truøng naèm trong ñöôøng sinh saûn nöõ töø 4 ñeán 6 tieáng,chòu söï bieán ñoåi goïi laø “taïo khaû naêng” Quaù trình thuï tinh trong oáng nghieäm chæ xaûy ra sau khi tinh truøng ñöôïc röûa saïch dòch cuûa tuùi tinh.
37. Ñieàu naøy chöùng toû nhöõng chaát trong ñöôøng sinh saûn nöõ ñaõ röûa saïch hay trung hoøa caùc chaát naèm treân tinh truøng. Nhöõng chaát naøy seõ ngaên tinh truøng keát hôïp vôùi tröùng. Duø quaù trình “taïo khaû naêng” coøn chöa ñöôïc bieát roõ, nhöng noù laøm cho tinh truøng coù ñöôïc cöû ñoäng raát ñaëc bieät giuùp tinh truøng deã xuyeân qua tröùng. Noù cuõng giuùp enzym töø theå cöïc ñaàu thoaùt ra laøm xuyeân thuûng tröùng.
38. Hieän töôïng cöông Hieän töôïng cöông baét ñaàu baèng söï giaõn nôû tieåu ñoäng maïch, laøm maùu ñoå vaøo moâ xoáp. Khi caùc moâ xoáp cuûa döông vaät chöùa ñaày maùu, caùc tónh maïch seõ bò eùp, laøm caûn maùu khoù thoaùt ra. Döông vaät caêng cöùng.
39. Trung khu phoái hôïp gaây phaûn öùng cöông naèm ôû ñoaïn tuûy löng. Trung khu naøy nhaän xung ñoäng höôùng taâm Boä phaän nhaän caûm ôû cô quan sinh saûn Töø heä thaàn kinh trung öông khi coù kích thích tình duïc veà maët taâm lyù (nhìn hình aûnh khieâu gôïi, nghe keå, ).
40. Trung khu naøy phaùt xung ñoäng ly taâm ñi theo daây thaàn kinh taïng vuøng chaäu daãn ñeán döông vaät. Trong caùc chaát daãn truyeàn cuûa heä thaàn kinh phoù giao caûm gaây hieän töôïng cöông, chaát nitric oxit (NO) laø chaát daãn truyeàn thaàn kinh quan troïng. Hieän töôïng cöông bò chaám döùt khi coù luoàng xung ñoäng giao caûm laøm co tieåu ñoäng maïch.
41. Hieän töôïng phoùng tinh Laø moät phaûn xaï tuûy soáng 2 giai ñoaïn: Giai ñoaïn tieát tinh (emission): tinh dòch ñöôïc tieát ra vaø di chuyeån vaøo nieäu ñaïo do söï co thaét cuûa cô trôn ôû oáng daãn tinh vaø tuùi tinh Giai ñoaïn phoùng tinh thaät söï: Tinh dòch töø nieäu ñaïo ñöôïc caùc cô baàu hang co thaét laøm baén ra khoûi nieäu ñaïo luùc cöïc khoaùi.
42. Phaûn xaï phoùng tinh coù luoàng höôùng taâm xuaát phaùt töø caùc boä phaän nhaän caûm giaùc ñuïng chaïm ôû ñaàu döông vaät, ñi ñeán tuûy soáng qua thaàn kinh theïn trong. Trung khu phaûn xaï phoùng tinh naèm ôû ñoaïn tuûy löng döôùi cuøng vaø ñoaïn tuûy thieâng treân cuøng.
43. Tinh dòch Dòch phoùng ra khoûi döông vaät luùc cöïc khoaùi laø tinh dòch. Tinh dòch coù chöùa tinh truøng vaø caùc chaát tieát cuûa tuùi tinh, tuyeán tieàn lieät, tuyeán Cowper (tuyeán baàu nieäu ñaïo) vaø tuyeán nieäu ñaïo. Theå tích trung bình cuûa tinh dòch trong 1 laàn phoùng tinh laø 2.5 – 3.5 mL sau vaøi ngaøy kieâng giao hôïp.
44. Bình thöôøng trong 1mL tinh dòch coù 100 trieäu tinh truøng. 50% ngöôøi ñaøn oâng coù soá löôïng tinh truøng töø 20 – 40 trieäu/mL Ngöôøi coù soá löôïng döôùi 20 trieäu/mL bò voâ sinh. Tinh truøng di chuyeån vôùi toác ñoä 3mm/phuùt Sau khi giao hôïp phaûi maát 30-60 phuùt tinh truøng môùi ñeán oáng voøi.
45. Chöùc naêng noäi tieát cuûa tinh hoaøn Hoùa hoïc vaø sinh toång hôïp testosteron Testosteron laø hormon chính cuûa tinh hoaøn. Testosteron ñöôïc sinh toång hôïp töø cholesterol trong teá baøo Leydig. Testosteron cuõng ñöôïc taïo ra ôû voû thöôïng thaän. Söï baøi tieát testosteron chòu söï ñieàu khieån cuûa LH. LH kích thích teá baøo Leydig qua cô cheá laøm taêng AMP voøng.
46. Baøi tieát Testosteron baøi tieát ôû ngöôøi ñaøn oâng laø 4 – 9mg/ngaøy. Moät löôïng nhoû testosteron cuõng ñöôïc baøi tieát ôû phuï nöõ coù leõ töø buoàng tröùng vaø thöôïng thaän.
47. Vaän chuyeån vaø chuyeån hoaù Noàng ñoä testosteron (töï do vaø keát hôïp) ôû ngöôøi ñaøn oâng tröôûng thaønh laø 525 ng/100mL (18.2nmol/lít), Ôû ngöôøi phuï nöõ tröôûng thaønh laø 30 ng/100mL (1.0 nmol/lit).
48. Phaùt trieån vaø duy trì phaùi tính thöù phaùt Thay ñoåi hình theå (phaùi tính thöù phaùt) beù trai luùc daäy thì. Cô quan sinh saûn ngoaøi: Döông vaät taêng chieàu daøi vaø ñöôøng kính. Bìu saäm maøu vaø taïo neáp daày (rugose) Cô quan sinh saûn trong: Tuùi tinh lôùn vaø tieát fructose, Tuyeán tieàn lieät vaø tuyeán baàu nieäu ñaïo lôùn vaø baøi tieát. Gioïng noùi: Thanh quaûn phaùt trieån, daây thanh aâm daøi vaø daày laøm gioïng noùi traàm ñi.
49. Loâng toùc: Soùi ñaàu, laèn chaân toùc leân cao ôû 2 thaùi döông, loâng mu hình tam giaùc, ñænh phía roán. Phaùt Taâm thaàn: Naêng ñoäng, gaây söï. Thích ngöôøi khaùc phaùi. Daùng ngöôøi: Vai roäng, baép cô nôû. Da: Chaát nhaày baøi tieát ôû da trôû neân ñaëc hôn vaø taêng soá löôïng. Deã bò muïn.
50. Taùc ñoäng ñoàng hoùa (anabolic effects) Androgen laøm taêng sinh toång hôïp vaø giaûm thoaùi bieán protein, töø ñoù laøm taêng söï phaùt trieån. Chuùng cuõng laøm suïn ñaàu xöông hoaù coát, neân cuoái cuøng thì laøm ngöng phaùt trieån chieàu cao. Ñi theo taùc ñoäng ñoàng hoùa laø söï tích tuï natri, kali, nöôùc, calcium, sulfat vaø phosphat. Androgen cuõng laøm taêng kích thöôùc thaän
51. Hormon ñieàu hoøa hoaït ñoäng sinh tinh Truïc GnRH-LH/FSH-tinh hoaøn coù vai troø quan troïng ñieàu hoaø hoaït ñoäng sinh tinh. Tinh hoaøn cuûa beù trai chöa daäy thì chæ coù tinh nguyeân baøo ôû traïng thaùi yeân laëng. Khoâng coù teá baøo Leydig laãn teá baøo quanh oáng. Caùc teá baøo Sertoli cuõng yeân laëng.
52. Söï baøi tieát FSH gia taêng vaøo daäy thì caùc tinh nguyeân baøo baét ñaàu ñöôïc hoaït hoaù FSH hoaït hoaù teá baøo Sertoli, vì hoaït ñoäng cuûa teá baøo naøy raát caàn cho quaù trình phaân baøo cuûa caùc teá baøo maàm. LH kích thích teá baøo Leydig baøi tieát testosteron. Hormon naøy khueách taùn qua maøng ñaùy ñeå vaøo teá baøo Sertoli. Hoaøn taát giai ñoaïn cuoái quaù trình sinh tinh caàn phaûi coù moät löôïng testosteron taïi choã cao hôn noàng ñoä trong huyeát töông 100 laàn.
53. Daäy thì, hoaït ñoäng taïo tinh ñaõ dieãn ra thöôøng xuyeân. Neáu FSH vaø LH baøi tieát quaù ít thì söï taïo tinh vaãn dieãn ra neáu coù testosteron noàng ñoä cao. Trong tröôøng hôïp nhö vaäy soá löôïng tinh truøng giaûm ñaùng keå nhöng hình daïng tinh truøng vaãn bình thöôøng.
54. Chæ caàn laøm taêng noàng ñoä hoaëc LH hoaëc FSH veà bình thöôøng laø coù theå laøm taêng löôïng tinh truøng. Tuy nhieân caàn phaûi coù caû 2 thì môùi coù ñöôïc soá löôïng tinh truøng bình thöôøng. Caû FSH vaø LH ñeàu khoâng taùc ñoäng tröïc tieáp leân teá baøo maàm maø taùc ñoäng leân teá baøo Sertoli (FSH) vaø teá baøo Leydig (LH).
55. Söï taïo tinh dieãn ra coù tính chu kyø ôû taïi caùc oáng sinh tinh, nhöng tinh hoaøn lieân tuïc giaûi phoùng tinh truøng. Duø söï baøi tieát gonadotropin coù daïng xung nhöng löôïng FSH vaø LH trung bình trong ngaøy ôû ñaøn oâng haàu nhö haèng ñònh. Sau daäy thì, teá baøo Sertoli khoâng phaân chia nöõa. Moãi teá baøo Sertoli tieáp xuùc vôùi coù theå ñeán 5 teá baøo Sertoli chung quanh vaø 47 teá baøo maàm ôû caùc thôøi kyø phaùt trieån khaùc nhau. Teá baøo Sertli thöôøng xuyeân thay ñoåi hình daïng vaø hoaït ñoäng hình nhö laø vì söï ñieàu khieån cuûa teá baøo maàm.
56. Döôùi taùc duïng cuûa FSH, teá baøo Sertoli saûn xuaát vaø baøi tieát raát nhieàu chaát. Moät soá chaát naøy ñoå tröïc tieáp vaøo loøng oáng sinh tinh. Döôùi taùc ñoäng coäng höôûng cuûa caû FSH vaø testosteron, teá baøo Sertoli saûn xuaát chaát chuyeân chôû androgen goïi laø ABP (androgen-binding protein). Chaát naøy gaén chaët vôùi testosteron, dihydrotestosteron vaø estradiol do ñoù ñieàu hoaø vaø laøm cho caùc hormon naøy luùc naøo cuõng coù saün cho caùc teá baøo maàm ôû oáng sinh tinh vaø maøo tinh.
57. Ñieàu hoøa hoaït ñoäng tinh hoaøn Hoaït ñoäng tinh hoaøn chòu aûnh höôûng cuûa FSH vaø LH. FSH coù taùc ñoäng nuoâi döôõng (tropic) teá baøo Sertoli. FSH cuøng vôùi caùc androgen duy trì chöùc naêng taïo tinh cuûa tinh hoaøn.
58. FSH coøn kích thích baøi tieát ABP vaø inhibin. Inhibin coù taùc ñoäng öùc cheá söï baøi tieát FSH. LH coù taùc ñoäng nuoâi döôõng teá baøo Leydig. Caùc toån thöông vuøng döôùi ñoài ôû ñoäng vaät vaø ngöôøi seõ laøm teo tinh hoaøn vaø tinh hoaøn khoâng coøn hoaït ñoäng.
59. Inhibin Testosteron coù taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc laøm giaûm LH trong huyeát töông nhöng noù khoâng coù taùc duïng treân FSH Chaát inhibin ñöôïc tieát bôûi teá baøo Sertoli coù taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc aâm tính leân söï baøi tieát FSH.
60. Ñieàu hoøa ngöôïc bôûi steroit Ngöôøi ta nhaän thaáy khi caét boû tinh hoaøn thì löôïng FSH vaø LH taêng nhieàu. Testosteron öùc cheá baøi tieát LH do taùc ñoäng tröïc tieáp leân treân tuyeán yeân tröôùc vaø coøn do taùc ñoäng leân vuøng döôùi ñoài laøm giaûm GnRH. Coøn inhibin taùc ñoäng tröïc tieáp leân tuyeán yeân tröôùc laøm öùc cheá baøi tieát FSH.
61. Döôùi taùc ñoäng cuûa LH, moät soá lôùn testosteron baøi tieát bôûi teá baøo Leydig tieáp xuùc vôùi moâ bì cuûa oáng sinh tinh. Teá baøo Sertoli coù noàng ñoä androgen taïi choã ñuû cao môùi duy trì hoaït ñoäng taïo tinh ñöôïc. Neáu chích testosteron ngoaïi sinh vaøo. Löôïng testosteron naøy seõ öùc cheá teá baøo Leydig neân khoâng taïo ñöôïc moät noàng ñoä testosteron taïi choã ñuû lôùn cho söï taïo tinh.
62. Keát quaû laø löôïng tinh truøng ñeám ñöôïc bò giaûm. Vì lyù do naøy ngöôøi ta ñaõ ñeà nghò duøng testosteron laøm thuoác ngöøa thai cho ñaøn oâng. Tuy nhieân vôùi lieàu testosteron ñuû gaây öùc cheá söï taïo tinh, thì laïi sinh ra phaûn öùng phuï laø tích tuï muoái vaø nöôùc. Vai troø cuûa inhibin trong vieäc ngöøa thai cuõng ñang ñöôïc tìm hieåu.
63. SINH SAÛN NÖÕ
64. Chu kyø buoàng tröùng Beù gaùi môùi ñöôïc sinh ra, döôùi lôùp voû buoàng tröùng ñaõ coù nhieàu nang tröùng nguyeân thuûy (primodial follicles). Moãi nang tröùng coù moät tröùng chöa tröôûng thaønh Ngaøy thöù saùu cuûa chu kyø, moät trong hai buoàng tröùng coù moät nang phaùt trieån nhanh, trôû thaønh nang troäi (dominant follicle) coøn nhöõng nang khaùc thì thoaùi trieån, taïo thaønh nang thoaùi hoùa (atretic follicles).
65. Ngöôøi phuï nöõ ñöôïc chích cheá phaåm gonadotropin thì nhieàu nang tröùng cuøng phaùt trieån. Caáu taïo cuûa moät nang tröùng tröôûng thaønh, coøn goïi laø nang de Graf (graafian follicle) Caùc teá baøo cuûa lôùp voû trong laø nguoàn cung caáp estrogen löu haønh trong maùu. Caùc teá baøo haït cuõng saûn xuaát nhieàu estrogen ñoå vaøo dòch nang.
66. Ngaøy 14 cuûa chu kyø, nang tröùng do caêng phoàng quaù baét ñaàu vôõ ra. giaûi phoùng tröùng vaøo oå buïng. Quaù trình naøy goïi laø ruïng tröùng. Tröùng seõ ñöôïc tua vieàn baét laáy vaø ñöôïc vaän chuyeån ñeán töû cung. Neáu khoâng ñöôïc thuï tinh, tröùng seõ ra ngoaøi qua ngaû aâm ñaïo.
67. Nang tröùng bò vôõ ra luùc ruïng tröùng bò ñoå ñaày maùu raát nhanh taïo ra theå xuaát huyeát (corpus hemorrhagicum). Moät ít maùu töø nang tröùng ñoå vaøo oå buïng gaây phaûn öùng ôû maøng buïng vaø gaây ñau ôû buïng döôùi. Lôùp voû vaø lôùp haït baét ñaàu taêng sinh nhanh. Cuïc maùu ñoâng nhanh choùng bò thay baèng nhöõng teá baøo theå vaøng (luteal cells) coù nhieàu lipit, taïo thaønh theå vaøng (corpus luteum).
68. Giai ñoaïn theå vaøng, teá baøo theå vaøng tieát nhieàu estrogen vaø progesteron. Neáu coù thai, theå vaøng tieáp tuïc toàn taïi. Neáu khoâng coù thai, theå vaøng seõ thoaùi hoa vaøo ngaøy 24 cuõa chu kyø) Theå vaøng bò thay theá baèng moâ seïo taïo ra theå traéng (corpus albican).
69. Baøo thai, buoàng tröùng coù treân 7 trieäu nang tröùng nguyeân thuûy. Khi sinh ra thì chæ coøn 1 trieäu tröùng. Tröùng baét ñaàu quaù trình giaûm phaân I vaø döøng laïi ôû tieàn kyø, döôùi daïng tröùng sô caáp (primary oocyte) Moät soá tröùng sô caáp thoaùi hoaù ñeán luùc daäy thì coøn chöa ñaày 300.000 tröùng. Trong moãi chu kyø kinh nguyeät chæ coù moät tröùng tröôûng thaønh, neân caû khoaûng thôøi gian coù theå sinh saûn cuûa ngöôøi phuï nöõ chæ coù khoaûng 500 tröùng laø tröôûng thaønh ñöôïc.
70. Quaù trình sinh noaõn (oogenesis) baét ñaàu töø trong baøo thai. Khi sinh ra ngöôøi phuï nöõ ñaõ coù caùc tröùng sô caáp naèm trong nang tröùng ôû traïng thaùi coøn nguû (dormant). Ñeán daäy thì, döôùi taùc ñoäng cuûa FSH caùc nang tröùng naøy phaùt trieån vaø tröùng sô caáp cuõng tieáp tuïc quaù trình giaûm phaân I. Nang tröùng phaùt trieån vaø tröôûng thaønh roài ruïng tröùng.
71. Ngay tröôùc khi ruïng tröùng, quaù trình phaân chia giaûm nhieåm laàn thöù nhaát hoøan taát cho ra 2 tb con. Moät goïi laø tröùng thöù caáp tieáp nhaän haàu heát baøo töông, moät goïi laø theå cöïc thöù nhaát (phaân chia nhoû roài bieán maát) Tröùng thöù caáp neáu coù 1 tinh truøng chui vaøo, noù seõ ñöôïc TT kích thích noù seõ baét ñaàu quaù trình giaùn phaân II taïo ra theå cöïc thöù hai vaø 1 tröùng thöïc söï
72. Chu kyø töû cung  Vaøo cuoái chu kyø KN noäi maïc TC bò troùc heát ñeán lôùp saâu nhaát  Ngaøy thöù 5 ->14 do aûnh höôûng estrogen töø nang tröùng ñang pt, NMTC taêng sinh chieàu daøy raát nhanh  Caùc tuyeán TC giaõn vaø daøi ra-> gñ taêng sinh NMTC  Sau khi tröùng ruïng NMTC pt raát nhieàu maïch maùu, phuø neà döôùi taùc duïng cuûa estrogen vaø progesteron töø theå vaøng
73. Caùc tuyeán cuoän laïi vaø xuaát tieát nhieàu dòch-> gñ xuïaát tieát hay gñ theå vaøng Khoâng thuï thai-> theå vaøng thoaùi hoaù-> nguoàn hormon cung caáp bò thieáu huït ñi Laøm NMTC moûng ñi-> maïch maùu caøng bò xoaén theâm
74. Caùc ñieåm hoaïi töû baét ñaàu xuaát hieän roài caøng lan roäng Caùc ñoäng maïch bò xoaén hoaïi töû-> xuaát huyeát taïo thaønh maùu kinh Söï co thaét Ñm xoaén coù leû do chaát prostaglandin ñöôïc tieát ra ôû ñaây
75. Thôøi gian haønh kinh töø 3-7 ngaøy Löôïng maùu maát trung bình 30ml Maùu kinh: maûnh vuïn moâ, prostaglandin vaø nhieàu fibrinolysin tieát töø moâ noäi maïc TC, fibrinolysin laøm tan cuïc maùu ñoâng laøm maùu kinh khoâng ñoäng Trong giai ñoaïn tröôùc khi ruïng tröùng estrogen laøm cho chaát nhaøy CTC loaõng vaø kieàm, taïo ÑK cho TT toàn taïi vaø di chuyeån ñöôïc
76. Chu kyø aâm ñaïo  Do aûnh höôûng estrogen moâ bì aâm ñaïo bò söøng hoaù  Döôùi aûnh höôûng progesteron aâm ñaïo tieát chaát nhaøy ñaëc, moâ bì taêng sinh vaø taåm nhuaän BC
77. Bieán ñoåi chu kyø ôû vuù  Estrogen laøm pt oáng daãn cuûa tuyeán vuù, progesteron laøm pt caùc tieåu thuøy vaø nang  Tröôùc khi coù KN 10 ngaøy vuù hôi to leân do caùc oáng daãn bò caêng, coù xung huyeát vaø phuø moâ keõ cuûa vuù
78. Daáu hieäu ruïng tröùng  Söï baøi tieát hormon LH leân ñeán ñænh ñieåm trong 36-38h-> ruïng tröùng  Sau khi thoaùt ra khoûi nang tröùng coù theå soáng 72 giôø nhöng tg thuï tinh thì ngaén hôn  Giao hôïp 1 laàn vaøo ngaøy ruïng tröùng: 36%. Sau khi ruïng tröùng tæ leä thaønh coâng laø 0%  Tröôùc khi ruïng tröùng 1-2 ngaøy laø : 36%  Tröôùc 5 ngaøy laø: 8%  TT hieän dieän tröôùc 48h laø deå thuï tinh nhaát
79. Hormon buoàng tröùng ESTROGEN:  Töï nhieân trong cô theå: 17ß-estradiol, estron vaø estriol  Chuùng ñöôïc tieát: tb voû trong, tb haït cuûa tröùng, theå vaøng, nhau  Haàu heát estrogen ñieàu do BT tieát ra  Coù 2 ñænh tieát estrogen: moät laø tröùôc khi ruïng tröùng, hai giöõa gñ theå vaøng
80. Aûnh höôûng estrogen leân cô theå nöõ  Laøm hoå trôï söï pt nang tröùng, taêng cöû ñoäng voøi tröùng  Taêng doøng maùu ôû TC, taêng löôïng cô TC, vaø caùc protein co thaét ôû TC. Döôùi taùc ñoäng cuûa estrogen CTC deå bò kích thích  Taêng söï kích thích cuûa oxytocin leân cô TC  Duøng estrogen thöôøng xuyeân -> phì NMTC
81.  Estrogen öùc cheá baøi tieát FSH, coøn LH thì trong 1 soá ñk noù seõ öùc cheá, trong tröôøng hôïp khaùc noù laïi kích thích LH  Laøm taêng kích thöôùc tuyeán yeân  Duøng estrogen lieàu cao 4-6 ngaøy sau khi giao hôïp ôû phuï nöõ ngay ngaøy ruïng tröùng laø PP ngöøa thai (saùng hoâm sau) vì noù coù taùc duïng ngaên khoâng cho tröùng ñaõ thuï tinh laøm toå
82.  Taêng troïng löôïng ( do taêng ñoàng hoùa protein)  Suïn xöông daøi hoaù coát  Gaây ra hòeän töôïng ham muoán tình duïc  Laøm vuù nôû to luùc daäy thì-> hormon taêng tröôûng vuù  Phaùt trieån phaùi tính thöù phaùt cuûa phuï nöõ  Laøm giaûm cholesteron huyeát töông raát ñaùng keå-> öùc cheá hieän töôïng xô cöùng ÑM  Tích tuï nöôùc vaø muoái khoaùng-> taêng caân  Öùc cheá söï taïo thaønh muïn ñaàu ñen hay muïn lôùn  Giaûm nguy cô beänh maïch maùu neáu sau khi maõn kinh duøng 1 lieàu nhoû estrogen boå sung  Lieàu lôùn coù theå laøm taêng huyeát khoái do noù baét gan taêng sx caùc yeáu toá ñoâng maùu
83. PROGESTERON:  Ñöôïc baøi tieát bôûi theå vaøng vaø nhau vaø nang tröùng  Töû cung , vuù, naõo laø cô quan ñích cuûa progesteron  Laøm thay ñoåi coù chu kyø ôû NMTC,CTC, AÂÑ  Khaùng vôùi estrogen treân Cô TC-> giaûm kthích vaø nhaïy caûm vôùi cô TC vôùi oxytocin  Kích thích caùc nang vaø tieåu thuøy cuûa tuyeán vuù  Gaây taùc ñoäng ñieàu hoaø ngöôïc leân vuøng döôùi ñoài vaø tuyeán yeân, duøng lieàu cao progesteron coù taùc duïng öùc cheá baøi tieát LH ngaên ruïng tröùng
84.  Progesteron taùc duïng sinh nhieät neân laøm taêng nhieät ñoä cô theå khi ruïng tröùng ( bieåu ñoà thaân nhieät) RELAXIN:  Laø 1 hormon taïo ra ôû theå vaøng, TC, nhau, tuyeán vuù  Luùc mang thai noù laøm giaõn khôùp xöông mu, xöông chaäu, laøm meàm vaø nôû CTC taïo thuaän lôïi cho quaù trình chuyeån daï vaø soå thai  Öùc cheá söï co thaét Cô TC, laøm pt tuyeán vuù
85. ÑIEÀU HOAØ CHÖÙC NAÊNG BUOÀNG TRÖÙNG  FSH kích thích söï tröôûng thaønh cuûa nang tröùng vaøo ñaàu chu kyø kinh nguyeät  Khi phoái hôïp vôùi LH, FSH laøm cho nang tröùng tröôûng thaønh ôû gñ cuoái  LH taêng voït gaây neân ruïng tröùng vaø taïo theå vaøng  LH kích thích theå vaøng baøi tieát estrogen vaø progesteron
86.  Vuøng döôùi ñoài baøi tieát GnRH-> kt baøi tieát LH, FSH  GnRH ñöôïc baøi tieát thaønh nhöõng xung noàng ñoä, caùc xung ñoäng naøy thì ñoàng boä vôùi ñænh noàng ñoä LH trong maùu vaø caàn thieát cho söï baøi thieát cuûa gonadotropin  Söï dao ñoäng veà taàn soá vaø bieân ñoä xung GnRH laø quan troïng trong vieäc gaây ra söï thay ñoåi noàng ñoä caùc hormon khaùc coù traùch nhieäm trong chu kyø KN
87.  Taàn soá naøy gia taêng do taùc duïng cuûa estrogen vaø giaûm do progesteron vaø testosteron  Taàn soá naøy taêng vaøo cuoái gñ nang tröùng taïo neân ñænh LH  Trong gñ xuaát tieát taàn soá naøy giaûm laø do progesteron, nhöng ñeán cuoái chu kì progesteron vaø estrogen giaûm thì taàn soá laïi taêng trôû laïi  Vaøo thôøi ñieåm coù ñôït daâng cao LH caùc tb baøi tieát gonadotropin taêng tính nhaïy caûm vôùi GnRH vì taàn soá caùc xung GnRH raát cao, söï töï ñieàu chænh cuûa GnRH maø ñaùp öùng cuûa teá baøo baøi tieát LH leân möùc toái ña
88. HIEÄN TÖÔÏNG ÑIEÀU HOAØ NGÖÔÏC:  Phaàn ñaàu gñ nang tröùng noàng ñoä inhibin thaáp coøn FSH thì hôi taêng, kích thích nang tröùng phaùt trieån.  Söï baøi tieát cuûa LH ñöôïc kieåm soùat bôûi cô cheà ñieàu hoøa ngöôïc aâm tính cuûa estrogen  36-48 giôø tröôùc ruïng tröùng taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc cuûa estrogen trôû neân döông tính, taïo neân ñôït daâng cao LH, ñoù laø taùc nhaân gaây ruïng tröùng. Söï baøi tieát FSH cuõng leân ñænh ñieåm  Moät noàng ñoä vöøa phaûi vaø haèng ñònh chaát estrogen trong maùu gaây ra taùc ñoäng ñieáu hoøa ngöôïc aâm tính treân LH coøn noàng ñoä cao gaây ra taùc ñoäng döông tính
89.  Tb voû trong cung caáp androgen cho teá baøo haït  Tb voû trong baøi tieát estrogen gaây öùc cheá ngöôïc GnRH, LH, FSH  Tb haït baøi tieát Inhibin quay leân öùc cheá ngöôïc FSH  LH chæ ñieàu hoaø baøi tieát TB voû trong, coøn TB haït thì ñöôïc ñieàu hoaø baøi tieát caû LH vaø FSH
90. NGÖØA THAI  Neáu chöa coù thai:  Duïng cuï ngöøa thai: bao cao su, duïng cuï TC ( voøng traùnh thai) voøng naøy laøm baèng chaát kim loaïi ñoàng noù coù taùc duïng dieät tinh truøng, taïo bieán ñoåi moâi tröôøng TC laøm tröùng khoâng laøm toå ñöôïc  Traùnh ngaøy ruïng tröùng  Giao hôïp giaùn ñoaïn  Xuaát tinh ngoaøi AÑ
91.  Thuoác: taùc duïng döôïc lyù laøm öùc cheá FSH, LH laøm ngaên khoâng cho ruïng tröùng, chaát naøy laø estrogen hay estrogen + progesteron toång hôïp duøng lieân tuïc 21 ngaøy nghæ 7 ngaøy trong luùc coù kinh  Ñaõ coù thai: duøng chaát ñoái khaùng vôùi progesteron nhö mifepriston ñeå phaù thai, chaát naøy ngaên progesteron treân NMTC laøm taêng söï co thaét cô TC, giaûm söï pt NMTC
92. Taøi lieäu tham khaûo:  Saùch Sinh lyù hoïc y khoa taäp II. Nhaø xuaát baûn y hoïc Tp.Hoà Chí Minh 2005.  Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed, Appeton & Lange, Connecticut, USA, 1997  Guyton Arthur C. Textbook of Medical Physiology, 8th ed, W.B.Saunders Company, Philadelphia, USA, 1991