Bài giảng môn Lý thuyết tài chính tiền tệ - ThS. Phan Anh Tuấn

Nội dung text: Bài giảng môn Lý thuyết tài chính tiền tệ - ThS. Phan Anh Tuấn

1. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG nhiều hay ít hàng hoá khác trong trao đổi. Tuy nhiên khái niệm sức mua tiền tệ không Môn học Lý thuyết tài chính tiền tệ1 được xem xét dưới góc độ sức mua đối với từng hàng hoá nhất định mà xét trên phương diện toàn thể các hàng hoá trên thị trường. Giảng viên: ThS. Phan Anh Tuấn 2. Sự phát triển các hình thái của tiền tệ Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Trong quá trình phát triển của nền kinh tế hàng hoá, tiền tệđã lần lượt tồn tại dưới nhiều Mục đích của chương này là cung cấp cho sinh viên những hiểu biết khái quát về hai đối hình thái khác nhau nhằm đáp ứng cho nhu cầu phát triển của nền kinh tế, đặc biệt là của tượng nghiên cứu chủ yếu của môn học này là: tiền tệ và tài chính. Cụ thể các nội dung hoạt động sản xuất, lưu thông, trao đổi hàng hoá. cần nắm được sau khi học xong chương này là: Trong phần này, chúng ta sẽ tìm hiểu xem đã có những dạng tiền tệ nào trong lịch sử, • Bản chất và chức năng của tiền tệ chúng đã ra đời như thế nào và tại sao lại không còn được sử dụng nữa. Bằng cách này • Các hình thái phát triển của tiền tệ • Khái niệm về tài chính và hệ thống tài chính chúng ta sẽ có được sự hiểu biết sâu sắc hơn về khái niệm tiền tệ. 1. Khái niệm về tiền tệ 2.1. Tiền tệ hàng hoá - Hoá tệ (Commodity money) Đây là hình thái đầu tiên của tiền tệ. Đặc điểm chung của loại tiền tệ này là: Hàng hoá 1.1. Định nghĩa dùng làm tiền tệ trong trao đổi phải có giá trị thực sự và giá trị của vật trung gian trao đổi Tiền là bất cứ cái gì được chấp nhận chung trong thanh toán để đổi lấy hàng hoá, dịch này phải ngang bằng với giá trị hàng hoá đem ra trao đổi, tức là trao đổi ngang giá một vụ hoặc để hoàn trả các khoản nợ. 3 hàng hoá thông thường lấy hàng hoá đặc biệt-tiền tệ . Hoá tệ xuất hiện lần lượt dưới hai Định nghĩa này chỉ đưa ra các tiêu chí để nhận biết một vật có phải là tiền tệ hay không. dạng: Tuy nhiên nó chưa giải thích được tại sao vật đó lại được chọn làm tiền tệ. Để giải thích 2.1.1. Hoá tệ phi kim loại được điều này phải tìm hiểu bản chất của tiền tệ. Hoá tệ phi kim loại là tiền tệ dưới dạng các hàng hoá (trừ kim loại). Đây là hình thái cổ nhất của tiền tệ, rất thông dụng trong các xã hội cổ xưa. Trong lịch sửđã có rấtnhiều loại 1.2. Bản chất hàng hoá khác nhau từng được con người dùng làm tiền tệ. Trong cuốn “Primitive Tiền tệ thực chấtlàvật trung gian môi giới trong trao đổi hàng hoá, dịch vụ, là phương money” của Paul Einzig viết năm 19664, ông đã đưa ra những thống kê khá thú vị sau về tiện giúp cho quá trình trao đổi được thực hiện dễ dàng hơn. những loại tiền cổ xưa mà theo ông nhiều số trong đó vẫn còn được sử dụng cho đến cả Bảnchất của tiền tệ được thể hiện rõ hơn qua hai thuộc tính sau của nó: ngày nay. Đó là: • Giá trị sử dụng của tiền tệ là khả năng thoả mãn nhu cầu trao đổi của xã hội, nhu cầu -Răng cá voi ởđảo Fiji sử dụng làm vật trung gian trong trao đổi. Như vậy người ta sẽ chỉ cần nắm giữ tiền khi -Gỗđàn hương ở Hawaii có nhu cầutrao đổi. Giá trị sử dụng của một loại tiền tệ là do xã hội qui định: chừng nào -Lưỡi câu (cá) ở quần đảo Gilbert xã hội còn thừa nhận nó thực hiện tốt vai trò tiền tệ (tức là vai trò vật trung gian môi giới -Mai rùaởđảo Marianas trong trao đổi) thì chừng đó giá trị sử dụng của nó với tư cách là tiền tệ còn tồntại2. Đây -Tuần lộc ở nhiều nơi thuộc Nga chính là lời giải thích cho sự xuất hiện cũng như biến mất của các dạng tiền tệ trong lịch -Lụa ở Trung quốc sử. -BơởNa Uy • Giá trị của tiền đượcthể hiện qua khái niệm “sức mua tiền tệ”, đó là khả năng đổi được -Daở Pháp và Ý -Rượu Rum ở Australia 1 The fundamentals of money and finance 2 Như vậy khác với giá trị sử dụng của hàng hoá thông thường (giá trị sử dụng của hàng hoá thông thường là do đặc tính tự nhiên của nó qui định và tồn tại vĩnh viễn cùng với những đặc tính tự nhiên đó), giá trị sử 3 Nói cách khác, giá trị của tiền tệ hàng hoá (hoá tệ) được đo bằng giá trị của hàng hoá được dùng làm tiền dụng của một loại tiền tệ mang tính lịch sử, nó chỉ tồn tại trong những giai đoạn nhất định và hoàn toàn phụ tệ. thuộc vào ý chí của xã hội. 4 Smith., Gary, Money, banking and financial intermediation, p35. 1 2
2. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com -Bộ lông vẹt đỏ ở quần đảo Santa Cruz (vẫn còn cho đến năm 1961) nhiều. Điều này làm cho tiền vàng luôn có được giá trịổn định, một điều kiện rất -Gạo ở Philippines cần thiết để nó có thể chấp hành tốt các chức năng tiền tệ. -Hạt tiêu ở Sumatra Trong giai đoạn đầu, tiền vàng thường tồn tại dưới dạng nén, thỏi. Nhưng về sau để tiện - Đường ởđảo Barbados cho việc trao đổi, tiền vàng thường được đúc thành những đồng xu với khối lượng và độ - Nô lệởChâu Phi xích đạo, Nigeria, Ailen tinh khiết nhất định. Loại tiền này vì thế mà còn được gọi là tiền đúc. Tiền đúc xuất hiện -Những chuỗi vỏ sò của những thổ dân da đỏ Bắc Mỹ đầu tiên tại Trung quốc, khoảng thế kỷ thứ 7 trước CN, sau thâm nhập sang Batư, Hy lạp, - Bò, cừu ở Hy lạp và La mã La mã rồi vào châu Âu. Các đồng tiền lưu hành ở châu Âu trước kia đều dưới dạng này. -Muối ở nhiều nơi. Ví dụ: đồng “pound sterling” của Anh, đồng livrơ hay lu-y của Pháp Trước kia đồng Tuy nhiên, hoá tệ phi kim loại có nhiều điểm bất tiện như: tính chất không đồng nhất, dễ bảng Anh vốn là những đồng xu bằng bạc có in một ngôi sao trên bề mặt, trong tiếng Anh hư hỏng, khó phân chia hay gộp lại, khó bảo quản cũng như vận chuyển, và chỉđược cổ “sterling” nghĩa là ngôi sao cho nên những đồng xu đó được gọi là “pound sterling”, công nhận trong từng khu vực, từng địa phương. Vì vậy mà hoá tệ phi kim loại dần dần còn ký hiệu đồng bảng Anh (£) là bắt nguồn từ một từ Latinh cổ “libra” giống nghĩa với biến mất và được thay thế bằng dạng hoá tệ thứ hai: hoá tệ kim loại. từ “pound”. 2.1.2. Hoá tệ kim loại Tiền vàng đã có một thời gian thống trị rất dài trong lịch sử. Điều này đã chứng tỏ những Hoá tệ kim loại là tiền tệ dưới dạng các kim loại, thường là các kim loại quý như vàng, hiệu quả to lớn mà nó mang lại cho nền kinh tế. Một sự thực là hệ thống thanh toán dựa bạc, đồng trên vàng vẫn còn được duy trì cho đến mãi thế kỷ 20, chính xác là đến năm 1971. Ngay Nói chung các kim loại có nhiều ưu điểm hơn so với các hàng hoá khác khi được sử dụng cả ngày nay, mặc dù tiền vàng không còn tồn tại trong lưu thông nữa, nhưng các quốc gia làm tiền tệ như: chất lượng, trọng lượng có thể xác định chính xác, dễ dàng hơn, thêm cũng như nhiều người vẫn coi vàng là một dạng tài sản cất trữ có giá trị. vào đó, nó lại bền hơn, dễ chia nhỏ, giá trị tương đối ít biến đổi Tuy có những đặc điểm rất thích hợp cho việc dùng làm tiềntệ như vậy, tiền vàng vẫn Trong thực tiễn lưu thông hoá tệ kim loại, chỉ có vàng trở thành loại tiền tệđược sử dụng không thểđáp ứng được nhu cầu trao đổi của xã hội khi nền sản xuất và trao đổi hàng hoá phổ biến và lâu dài nhất. Bạc rồi đồng chỉđược sử dụng thay thế khi thiếu vàng dùng làm phát triển đến mức cao. Một loạt lý do sau đây đã khiến cho việc sử dụng tiền vàng ngày tiền tệ. càng trở nên bất tiện, không thực hiện được chức năng tiền tệ nữa: Sự thống trị của tiền vàng có được là do vàng có những ưu việt hơn hẳn các hàng hoá (1) Quy mô và trình độ sản xuất hàng hoá ngày càng phát triển, khối lượng và chủng loại khác trong việc thực hiện chức năng tiền tệ: hàng hoá đưa ra trao đổi ngày càng tăng và đa dạng; trong khi đó lượng vàng sản xuất ra • Vàng là một loại hàng hoá được nhiều người ưa thích. Chúng ta biết rằng, vàng không đủ đáp ứng nhu cầu về tiền tệ (nhu cầu về phương tiện trao đổi) của nền kinh tế. chưa chắc đã là kim loại quý hiếm nhất nhưng nhu cầu của xã hội về vàng đã xuất (2) Giá trị tương đối của vàng so với các hàng hoá khác tăng lên do năng suất lao động hiện rất sớm trong lịch sử và ngày càng tăng làm cho vàng trở thành một thứ hàng trong ngành khai thác vàng không tăng theo kịp năng suất lao động chung của các ngành hoá rất hấp dẫn, được nhiều người ưa thích. Vì vậy, việc dùng vàng trong trao đổi sản xuất hàng hoá khác. Điều đó dẫn đến việc giá trị của vàng trở nên quá lớn, không thể dễ dàng được chấp nhận trên phạm vi rộng lớn. đáp ứng nhu cầu làm vật ngang giá chung trong một số lĩnh vực có lượng giá trị trao đổi • Những đặc tính lý hoá của vàng rất thuận lợi trong việc thực hiện chức năng tiền mỗi lần nhỏ như mua bándịch vụ hoặc hàng hoá tiêu dùng tệ. Vàng không bị thay đổi về màu sắc và chất lượng dưới tác động của môi (3) Ngược lại, trong những giao dịch với giá trị lớn thì tiền vàng lại trở nên cồng kềnh. trường và cơ học nên rất tiện cho việc cất trữ. Nó dễ chia nhỏ mà không ảnh (4) Việc sử dụng tiền tệ hàng hoá bị các nhà kinh tế xem như là một sự lãng phí những hưởng tới chất lượng. nguồn tài nguyên vốn đã có hạn. Để dùng một loại tiền tệ hàng hoá, xã hội sẽ phải cắt bớt • Giá trị của vàng ổn định trong thời gian tương đối dài, ít chịu ảnh hưởng của các công dụng khác của hàng hoá đó hoặc dùng các nguồn lực khan hiếm để sản xuất bổ năng suất lao động tăng lên như các hàng hoá khác. Sựổn định của giá trị vàng sung. Rõ ràng là với việc dùng vàng làm tiền tệ con người đã phải giảm bớt các nhu cầu là do năng suất lao động sản xuất ra vàng tương đối ổn định. Ngay cả việc áp dùng vàng làm đồ trang sức hoặc trong các ngành có sử dụng vàng làm nguyên liệu vì xã dụng tiến bộ kỹ thuật vào khai thác cũng không làm tăng năng suất lao động lên hội phải dành một phần lớn số lượng vàng hiện có để làm tiền tệ. 3 4
3. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com Với những lý do như vậy mà xã hội đã phải đi tìm cho mình một dạng tiền tệ mới phù chí có những thời kỳ cả tiền giấy được đổi ra vàng và tiền giấy không đổi được ra vàng hợp hơn. Chúng ta chuyển sang hình thái tiền tệ thứ hai: cùng song song tồn tại6. Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, chỉ còn duy nhất đồng USD là có thểđổi ra vàng, tuy nhiên tới năm 1971, với việc Mỹ tuyên bố ngừng đổi đồng USD ra 2.2. Tiền giấy (paper money) vàng, sự tồn tại của đồng tiền giấy có thểđổi ra vàng trong lưu thông thực sự chấm dứt. 9 Tiền giấy xuất hiện đầu tiên dưới dạng các giấy chứng nhận có khả năng đổi ra bạc 9 Ngày nay, tiền giấy thực chất chỉ là các giấy nợ (IOU) của ngân hàng trung ương với hoặc vàng do các ngân hàng thương mại phát hành (gold certificate, silver certificate). những người mang nó. Nhưng không như hầu hết các giấy nợ, chúng hứa trả cho người Đây là các cam kết cho phép người nắm giữ giấy này có thểđến ngân hàng rút ra số mang nó chỉ bằng các tờ tiền giấy khác7, tức là ngân hàng trung ương thanh toán các giấy lượng vàng hay bạc ghi trên giấy. Do có thểđổi ngược ra vàng và bạc nên các giấy chứng nợ này bằng các giấy nợ khác. Và vì vậy, giờđây, bạn mang tờ 100.000 đ ra ngân hàng nhận này cũng được sử dụng trong thanh toán như vàng và bạc. Sự ra đời những giấy người ta sẽ chỉđổi cho bạn ra các đồng tiền với mệnh giá nhỏ hơn như 20.000, 10.000, chứng nhận như vậy đã giúp cho việc giao dịch với những khoản tiền lớn cũng như việc 5000 đ chứ không phải là vàng. Khi phát hành tiền giấy thì tiền giấy trở thành tài sản của vận chuyển chúng trở nên thuận lợi hơn rất nhiều. người sở hữu chúng, nhưng đối với ngân hàng trung ương lại là một khoản nợ về giá trị 9 Dần dần các giấy chứng nhận nói trên được chuẩn hoá thành các tờ tiền giấy có in (hay về sức mua) của lượng tiền đã phát hành ra. Chính vì vậy, khi phát hành ra một mệnh giá và có khả năng đổi ra vàng một cách tự do theo hàm lượng vàng qui định cho lượng tiền bao giờ lượng tiền này cũng được ghi vào mục Tài sản Nợ trong bảng tổng kết đồng tiền đó. Ví dụ: ở Anh trước đây bên cạnh những đồng pound sterling tiền đúc còn tài sản của ngân hàng Trung ương. lưu hành đồng bảng Anh bằng giấy do các ngân hàng phát hành và được đổi tự do ra 9 Qua nghiên cứu quá trình hình thành tiền giấy, có thể thấy, tiền giấy ra đời với tư cách vàng theo tỷ lệ 1 bảng Anh tương đương 123,274 grain, tương đương với 7,32238 gr là dấu hiệu của kim loại tiền tệ (tiền vàng), được phát hành ra để thay thế cho tiền kim vàng nguyên chất. Việc đổi từ tiền giấy ra vàng được thực hiện tại các ngân hàng phát loại trong việc thực hiện chức năng tiền tệ nhằm khắc phục những nhược điểm của tiền tệ hành ra nó. Loại tiền giấy này rất phổ biến ở châu Âu trong thời gian trước chiến tranh kim loại. Chính vì vậy, tiền giấy vẫn được sử dụng với giá trị như giá trị tiền tệ kim loại thế giới thứ nhất, thường được gọi là tiền ngân hàng hay giấy bạc ngân hàng (bank note). mà nó đại diệnmặc dù giá trị thực của nó thấp hơn nhiều. Tờ giấy bạc 10 USD trước năm Việc sử dụng tiền ngân hàng hoàn toàn mang tính chất tự nguyện. 1970 mặc dù được in ấn khá công phu trên chất liệu giấy đắt tiền vẫn không thể có giá trị 9 Sau Đại chiến thế giới thứ nhất, nhằm siết chặt quản lý trong việc phát hành tiền giấy, bằng 8,88671g vàng mà nó đại diện. Và với việc in thêm chỉ một con số 0 nữa chúng ta các nhà nước đã ngăn cấm các ngân hàng thương mại phát hành giấy bạc ngân hàng, từ cũng sẽ có một tờ 100 USD với chi phí rẻ hơn nhiều so với 88,8671g vàng mà nó đại nay mọi việc phát hành chỉ do một ngân hàng duy nhất gọi là ngân hàng trung ương thực diện. Cũng vì thế tiền giấy còn được gọi là tiền tệ dưới dạng dấu hiệu giá trị hay là tiền hiện. Vì thế ngày nay nói đến giấy bạc ngân hàng phải hiểu là giấybạc của ngân hàng danh nghĩa (token money). trung ương. Hàm lượng vàng của đồng tiền giấy bây giờđược qui định theo luật từng 9 Tiền giấy ngày nay không còn khả năng đổi ngược trở lại tiền tệ kim loại (tiền vàng) nước. Ví dụ: hàm lượng vàng của đồng đô la Mỹ công bố tháng 1 năm 1939 là như trước nữa. Việc xã hội chấp nhận sử dụng tiền giấy mặc dù giá trị thực của nó thấp 0.888671g. Vì vậy mà người ta còn gọi tiền giấy này là tiền pháp định (Fiat money). hơn nhiều so với giá trị mà nó đại diện là vì tiền giấy được quy định trong luật là phương 9 Thế nhưng chẳng bao lâu sau khi xuất hiện, do ảnh hưởng của chiến tranh cũng như tiện trao đổi, vì mọi người tin tưởng vào uy tín của cơ quan phát hành (tức NHTW), và vì khủng hoảng kinh tế5, đã nhiều lần tiền giấy bị mất khả năng được đổi ngược trở lại ra vàng (ở Pháp, tiền giấy bị mất khả năng đổi ra vàng vào các năm 1720, 1848 – 1850, 6 Để phân biệt hai loại tiền này, các nhà kinh tế gọi tiền vàng và tiền giấy có khả năng đổi ngược ra vàng là 1870 – 1875, 1914 – 1928 và sau cùng là kể từ 1/10/1936 tới nay; ở Mỹ trong thời gian tiền cứng (hard money) còn tiền giấy không đổi được ra vàng là tiền mềm (soft money). 7 Trên thực tế, NHTƯ đưa tiền ra lưu thông bằng cách mua một lượng chứng khoán hoặc hàng hoá. Như nội chiến, từ năm 1862 – 1863 nhà nước phát hành tiền giấy không có khả năng đổi ra vậy lượng tiền đưa ra lưu thông được đảm bảo bằng lượng hàng hoá hay chứng khoán đó, đến lượt chứng vàng và chỉ tới năm 1879 khi cuộc nội chiến đã kết thúc mới có lại khả năng đó), thậm khoán lại được đảm bảo bởi số hàng hoá mà người phát hành chứng khoán dùng tiền bán chứng khoán để mua. Điều này làm cho tiền giấy thực tế được đảm bảo bằng lượng hàng hoá nhất định. NHTƯ có thể thu hồi lại tiền giấy đã in ra bằng cách bán số hàng hoá hay chứng khoán mà nó nắm giữ. Có sự khác nhau giữa hành vi mua của các chủ thể kinh tế với hàng vi mua của NHTƯ. Với các chủ thể kinh tế mua thì sẽ tiêu 5 Có thể nói chiến tranh thế giới lần thứ I và cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới năm 1929 – 1933 là nguyên dùng mất đi, còn với NHTƯ thì mua rồi để đó để còn chuộc lại tiền giấy đã in ra. Như vậy, nếu NHTƯđảm nhân chính đưa đến việc áp dụng tiền giấy bất khả hoán (tiền giấy không có khả năng đổi ra vàng) rộng bảo rằng số hàng hoá hay chứng khoán mà nó mua bằng cách in tiền giấy có thể bán đi để thu hồi lại đủ số khắp các nước. tiền giấy nó đã in ra thì giá trị của tiền giấy vẫn được đảm bảo. 5 6
4. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com người ta thấy việc sử dụng tiền giấy là tiện lợi. Thế nhưng một khi mất lòng tin vào cơ 2.3. Tiền tín dụng (Credit money) quan phát hành, không còn tin rằng NHTW có thểđảm bảo cho giá trị danh nghĩa của Bên cạnh tiền giấy, ngày nay do sự phát triển của các tổ chức tài chính tín dụng, đặc biệt tiền giấy được ổn định thì người ta sẽ không sử dụng tiền giấy nữa. Một thực tế là ở nhiều là của hệ thống ngân hàng, một hình thái tiền tệ mới đã xuất hiện dựa trên những hoạt nước, chẳng hạn Việt nam trước kia, do tiền Việt nam mất giá liên tục, người ta đã sử động của các tổ chức đó. Đó là tiền tín dụng. dụng USD để mua bán trao đổi các hàng hoá có giá trị lớn như nhà cửa, xe cộ v.v ♣ Tiền tín dụng là tiền nằm trong các tài khoản mởởngân hàng và được hình thành trên 9 Về lợi ích của việc dùng tiền giấy, có thể thấy: cơ sở các khoản tiền gửi vào ngân hàng. Khi khách hàng gửi một khoản tiền giấy vào • Việc sử dụng tiền giấy đã giúp cho mọi người có thể dễ dàng cất trữ và vận ngân hàng, ngân hàng sẽ mở một tài khoản và ghi có số tiền đó8. Tiền giấy của khách chuyển tiền hơn. Rõ ràng là các bạn sẽ thích mang theo mình những tờ tiền giấy hàng như thếđã chuyển thành tiền tín dụng. Tiền tín dụng thực chất là cam kết của ngân hơn là những đồng tiền đúc nặng nề sớm muộn sẽ tạo ra những lỗ thủng trong túi hàng cho phép người sở hữu tài khoản tiền gửi (hay tiền tín dụng) được rút ra một lượng của mình. tiền giấy đúng bằng số dư có ghi trong tài khoản9. Do cam kết này được mọi người tin • Tiền giấycũng có đủ các mệnh giá từ nhỏ tới lớn phù hợp với qui mô các giao tưởng nên họ có thể sử dụng luôn các cam kết ấy như tiền mà không phải đổi ra tiền giấy dịch của bạn. trong các hoạt động thanh toán10. Tuy nhiên các hoạt động thanh toán bằng tiền tín dụng • Về phía chính phủ, cái lợi thấy rõ nhất của tiền giấy là việc in tiền giấy tốn chi phí phải thông qua hệ thống ngân hàng làm trung gian. Cũng vì vậy mà tiền tín dụng còn có nhỏ hơn nhiều so với những giá trị mà nó đại diện và có thể phát hành không phụ một tên gọi khác là tiền ngân hàng (bank money). thuộc vào số lượng các hàng hoá dùng làm tiền tệ như trước đây. ♣ Để thực hiện các hoạt động thanh toán qua ngân hàng, các ngân hàng sẽ ký kết với Ngoài ra, chính phủ luôn nhận được khoản chênh lệch giữa giá trị mà tiền giấy đại nhau các hợp đồng đại lý mà theo đó các ngân hàng sẽ mở cho nhau các tài khoản để ghi diện với chi phí in tiền khi phát hành tiền giấy. Ở nhiều nước khoản chênh lệch chép các khoản tiền di chuyển giữa họ. Khi đó thay vì phải chuyển giao tiền một cách này đã tạo ra một nguồn thu rất lớn cho ngân sách. Ví dụ: Trước đây, đồng D- thực sự giữa các ngân hàng, họ chỉ việc ghi có hoặc nợ vào các tài khoản này. Hoạt động Mark được xem là đồng tiền dự trữ quan trọng nhất của thế giới sau đồng đô la chuyển tiền thực sự chỉ xảy ra định kỳ theo thoả thuận giữa các ngân hàng. Cơ chế hoạt Mỹ nên nó được rất nhiều nước dự trữ. Theo một công trình nghiên cứu của Ngân động này làm tăng rất nhanh tốc độ thanh toán. Chính vì vậy hoạt động thanh toán qua hàng liên bang Đức lúc đó, khoảng từ 30 đến 40% số lượng đồng D-Mark bằng ngân hàng rất được ưa chuộng do tính nhanh gọn và an toàn của nó. tiền giấy “được lưu hành ở ngoài nước và nằm ngoài hệ thống ngân hàng”. Ở ♣ Do tiền tín dụng thực chất chỉ là những con số ghi trên tài khoản tại ngân hàng cho nên Đông Âu, nhiều công dân đã sử dụng đồng D-Mark như đồng tiền của chính nước có thể nói tiền tín dụng là đồng tiền phi vật chất và nó cũng là loại tiền mang dấuhiệu giá mình. Và vì vậy, trong nhiều thập niên, Ngân hàng Liên bang Đức đã cho phát trị như tiền giấy. hành rất nhiều tiền giấy, nhiều hơn rất nhiều so với người Đức cần. Việc in đồng ♣ Để sử dụng tiền tín dụng, những người chủ sở hữu phải sử dụng các lệnh thanh toán để Mark đã đem lại một khoản lãi lớn cho Ngân sách Liên bang. Ví dụ: năm 1996, ra lệnh cho ngân hàng nơi mình mở tài khoản thanh toán hộ mình. Có nhiều loại lệnh khoản đó là 8,8 tỷ D-Mark. Trong những năm đặc biệt phát đạt, khoản tiền đó thanh toán khác nhau, nhưng dạng phổ biến nhất là séc11. chiếm tới 1/5 toàn bộ thu nhập của CHLB Đức. ¾ Séc (cheque/check12) là một tờ lệnh do người chủ tài khoản séc phát hành yêu 9 Tiền giấy cũng có những nhược điểm như: không bền (dễ rách); chi phí lưu thông vẫn cầu ngân hàng thanh toán từ tài khoản của anh ta cho người hưởng lợi chỉđịnh trong tờ còn lớn; khi trao đổi hàng hoá diễn ra trên phạm vi rộng (chẳng hạn giữa các quốc gia séc. hay giữa các vùng xa nhau), đòi hỏi tốc độ thanh toán nhanh, an toàn thì tiền giấy vẫn tỏ ra cồng kềnh, không an toàn khi vận chuyển; có thể bị làm giả; dễ rơi vào tình trạng bất 8 Vì vậy mà tiền tín dụng còn được gọi là tiền tài khoản. Chữ “credit” trong từ “credit money” chính là từ ổn (do không có giá trị nội tại và không thể tựđiều tiết được số lượng tiền giấy trong lưu chỉ mục“Có” (ngược nghĩa với “Nợ”) trên tài khoản chữ T. 9 Tiền tín dụng như vậy là tài sản Có của người gửi tiền nhưng là tài sản Nợ của ngân hàng nhận tiền gửi. thông như tiền vàng). 10 Sự hình thành tiền tín dụng như vậy gần giống với trường hợp các giấy chứng nhận có khả năng đổi ra bạc hoặc vàng (gold certificate, silver certificate) do các ngân hàng thương mại phát hành trước kia. 11 Ở Việt nam Uỷ nhiệm chi lại phổ biến hơn Séc do Uỷ nhiệm chi là phương tiện thanh toán an toàn hơn. 12 Theo tiếng Anh-Mỹ. 7 8
5. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com 13 ¾ Séc thường được phát hành theo một mẫu nhất định. Khi mở tài khoản séc, ♣ Để sử dụng hình thức thanh toán bằng séc, người gửi tiền vào ngân hàng sẽ phải mở tài ngân hàng sẽ cấp cho người chủ tài khoản một tập séc đóng thành cuốn và séc chỉ có hiệu khoản séc (checking account). Ngoài ra, ở các nước có hệ thống ngân hàng và thị trường lực khi người chủ tài khoản ký. Khi thanh toán, người chủ tài khoản séc sẽ ghi số tiền cần tài chính phát triển, ngoài tài khoản séc thông thường còn tồn tại các dạng tài khoản có thanh toán vào séc, ký tên rồi đưa cho người nhận thanh toán. Người này sau đó sẽđến khả năng phát séc khác như là: NOW accounts (negotiable order of withdrawal account), ngân hàng giữ tài khoản séc đó để rút tiền mặt hoặc chuyển tiền sang tài khoản của mình super NOW account, MMDA (Money-market deposit account), ATS account (Automatic trong cùng ngân hàng hoặc ở ngân hàng khác. transfer from savings account - tài khoản loại tựđộng chuyển khoản từ tài khoản tiết ¾ Việc sử dụng séc trong thanh toán có lợi thế là: 1/ tiết kiệm được chi phí giao kiệm). Các lệnh thanh toán từ các tài khoản này cũng có chức năng tương tự séc. dịch do giảm bớt việc phải chuyển tiền thực giữa các ngân hàng (vì các tờ séc đi và séc ♣ Việc lưu thông tiền tín dụng dựa trên cơ sở việc lưu thông séc cũng có những hạn chế đến sẽ khử lẫn nhau) 2/ tốc độ thanh toán cao và an toàn 3/ tiện cho việc thanh toán vì có nhất định. Trước hết, việc thanh toán bằng séc vẫn đòi hỏi một khoảng thời gian nhất thể viết ra với bất kỳ lượng tiền nào cho đến hết số dư trên tài khoản, và do đó làm cho định, đó là thời gian cần thiết để chuyển séc từ nơi này đến nơi khác, thời gian cần thiết việc thanh toán những món tiền lớn được thực hiện dễ dàng hơn. Chính vì những lý do để kiểm tra tính hợp lệ của séc v.v , do vậy thanh toán bằng séc sẽ vẫn chậm trong các như vậy, séc ngày nay được sử dụng phổ biến trong thanh toán không kém gì tiền giấy. trường hợp cần thanh toán nhanh. Thứ hai, việc thanh toán bằng séc dẫn đến việc xử lý ¾ Ngoài séc, ở nhiều nước còn có thể gặp một phương tiện thanh toán gần tương các chứng từ thanh toán và chi phí cho việc này ngày càng tăng gây tốn kém đáng kể cho tự như séc, đó là séc du lịch (traveller’s cheque): xã hội. Chính vì vậy, để đáp ứng sự phát triển của nhu cầu trao đổi, thanh toán trong nền 3 Đây cũng là một dạng séc song do ngân hàng phát hành cho những người đi kinh tế, đòi hỏi phải có một hình thái tiền tệ mới hoàn thiện hơn. ra nước ngoài hưởng. Tại nước đến, người cầm séc có thể dùng để thanh toán trực tiếp thay cho tiền mặt14 hoặc đến những ngân hàng được ngân hàng phát hành séc ủy thác để 2.4. Tiền điện tử (Electronic money) đổira tiền mặt. Ngân hàng nhận séc du lịch sẽ thông qua hệ thống thanh toán giữa các Z Gần đây, những tiến bộ về công nghệ máy tính cũng như sự phát triển của mạng lưới ngân hàng để thu tiền từ ngân hàng phát hành. Khi đổi ra tiền mặt thường thì người sử thông tin viễn thông đã cho phép các ngân hàng thay thế phương thức thanh toán truyền dụng còn phải trả thêm một khoản phí tính theo phần trăm trên mệnh giá tờ séc. Đấy là thống sử dụng các chứng từ giấy bằng phương thức thanh toán điện tử (Electronic means chi phí cho việc thu tiền từ ngân hàng phát hành séc. of payment - EMOP) – phương thức thanh toán trong đó các giao dịch chuyển tiền thanh 3 Về hình thức, séc du lịch cũng không hoàn toàn giống với séc thông thường. toán được thực hiện nhờ hệ thống viễn thông điện tử dựa trên cơ sở mạng máy tính kết Séc du lịch được in mệnh giá như tiền mặt, ngoài ra trên tờ séc còn in tên của ngân hàng nối giữa các ngân hàng. Bằng phương pháp mới này, tốc độ chuyển tiền tăng lên rất phát hành cũng như tên người hưởng lợi séc. nhanh, giảm bớt được chi phí về giấy tờ so với lưu thông tiền mặt và séc. 3 Với việc dùng séc du lịch, những người đi ra nước ngoài có thể mang theo một số lượng ngoại tệ lớn mà vẫn an toàn vì séc du lịch được cấp đích danh cho nên muốn đổi Z Khi chuyển sang phương thức thanh toán điện tử, tiền trong các tài khoản ở ngân ra tiền mặt hay thanh toán phải có chữ ký của người đó và phải cung cấp cho ngân hàng hàng được lưu trữ trong hệ thống máy tính của ngân hàng dưới hình thức điện tử (số số hộ chiếu của người chủ séc15. hoá). Đồng tiền trong hệ thống như vậy được gọi là tiền điện tử (E-money) hoặc tiền số Hiện nay 5 loại séc du lịch được chấp nhận tại Việt nam là American Express, Visa, (Digi money). Như vậy, tiền điện tử là tiền tệ tồn tại dưới hình thức điện tử (số hoá). Mastercard, Thomacook, Citicorp, Bank of America. Z Hai hệ thống thanh toán điện tử lớn nhất hiện nay là CHIPS (Clearing House Interbank Payment System – Hệ thống thanh toán bù trừ liên ngân hàng) và SWIFT 13 Lưu ý séc không phải là một loại tiền mà chỉ là phương tiện để lưu thông tiền tín dụng. 14 Cửa hàng nhận thanh toán séc du lịch sẽ đem séc đến ngân hàng đại lý của ngân hàng phát hành séc du (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication). Các hệ thống này cho lịch để chuyển ra tiền mặt. phép thực hiện các hoạt động thanh toán điện tử giữa các ngân hàng không chỉ trong một 15 Người ta vẫn có nhu cầu về séc du lịch làm phương tiện thanh toán mặc dù séc có cùng chức năng tương tự là vì séc có phạm vi lưu thông hạn chế hơn. Khi ra nước ngoài chúng ta không thể ký phát séc từ tài quốc gia mà còn trên phạm vi quốc tế. Ngoài ngân hàng ra, các quỹđầu tư trên thị trường khoản séc ở trong nước của chúng ta, hơn nữa nếu ngân hàng cung cấp dịch vụ này thì chi phí cao hơn với tiền tệ và chứng khoán, các công ty chứng khoán và cả các công ty kinh doanh ngày nay phí trả cho sử dụng séc du lịch nhiều. Séc du lịch thường do các ngân hàng lớn phát hành nên phạm vi lưu thông rộng hơn nhiều. cũng rất tích cực sử dụng hệ thống này trong các hoạt động thanh toán, chuyển tiền của 9 10
6. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com mình. người bán thay cho người sử dụng thẻ trong hạn mức tín dụng của thẻ. Số tiền Z Các hoạt động thanh toán điện tử thường có giá trị rất lớn (giá trị mỗi lần chuyển tiền đó sẽđược người mua thanh toán lại cho các tổ chức này sau một thời gian thanh toán có thể lên tới trên 1 triệu USD). Chính vì vậy, theo thống kê ở Mỹ, mặc dù chỉ nhất định. Vì người sử dụng thẻ tín dụng không phải trả tiền ngay lúc mua chiếm hơn 1% tổng số các giao dịch thanh toán, các giao dịch thanh toán điện tử lại hàng, nói cách khác là các tổ chức phát hành thẻđã cho họ vay để thanh toán chiếm hơn 80% tổng giá trị các hoạt động thanh toán. Gần đây, các giao dịch thanh toán nên thẻđược gọi là thẻ tín dụng. Người sử dụng thẻ tín dụng cũng có thể dùng có giá trị nhỏ cũng có thể sử dụng phương thức thanh toán điện tử thông qua một hệ thẻ này để rút tiền tại ngân hàng nhưng trong hạn mức của thẻ. Muốn sử dụng thống bù trừ tựđộng (Automatic clearing houses - ACHs). Các công ty có thể sử dụng hệ thẻ tín dụng, người đăng ký phải có một tài khoản tiền gửi mở tại ngân hàng thống này để trả lương, còn các cá nhân bằng việc sử dụng các tài khoản điện tử, có thể với số dư đủ để đảm bảo khả năng thanh toán của họ cho các tổ chức phát ngồi ở nhà sử dụng máy tính nối vào hệ thống mạng của ngân hàng để thực hiện các hoạt hành thẻ khi các tổ chức này trả tiền thay cho họ. Tuỳ theo hạn mức tín dụng động chuyển khoản, thanh toán16 mà không phải sử dụng tới séc hay tiền mặt cùng các của thẻ mà sẽ có những yêu cầu khác nhau về số dư đó. Nhiều tổ chức phát thủ tục giấy tờ phiền phức cho những công việc đó nữa. Hơnthế, sự xuất hiện loại hình hành thẻ còn yêu cầu cung cấp thông tin về khả năng tài chính của người sử thương mại điện tử (E-commerce) càng thúc đẩy hơn nữa việc sử dụng phương thức dụng thẻ. Hàng năm người sử dụng thẻ tín dụng sẽ phải trả cho tổ chức phát thanh toán mới này. hành một khoản phí sử dụng, ngoài ra còn phải trả phí thanh toán hộ cho mỗi lần thanh toán bằng thẻ. Thẻ tín dụng ngày nay được sử dụng ở các nước phát Ngoài dùng trong các hoạt động chuyển khoản, tiền điện tử còn được sử dụng trực Z triển cũng phổ biến không kém séc. Nó có rất nhiều loại, chỉ riêng ở Mỹđã có tiếp trong các giao dịch dưới các hình thức sau: trên 3000 loại khác nhau lưu hành. Sở dĩ có nhiều như vậy vì tổ chức phát ™ Các thẻ thanh toán: là các tấm thẻ do ngân hàng hoặc các công ty tài chính phát hành thẻ không chỉ giới hạn ở các ngân hàng hoặc các công ty tài chính, thậm hành mà nhờđó người ta có thể lưu thông những khoản tiền điện tử. Thẻ thanh chí các công ty, các câu lạc bộ cũng có thể phát hành thẻ, nhưng tất nhiên là toán có một số dạng sau: phạm vi sử dụng sẽ khác nhau. Phổ biến nhất trên thế giới hiện nay là các thẻ • Loại thứ nhất là thẻ rút tiền ATM (ATM card - bank card). Thẻ ATM được Master card, Visa card và AMEX. dùng để rút tiền hoặc chuyển khoản thông qua máy rút tiền tựđộng ATM • Loại thứ ba là thẻ ghi nợ (debit card). Về hình thức thẻ ghi nợ tương tự như (Automated teller machine). Việc sử dụng chỉ thẻ chỉđơn giản là nhét thẻ vào thẻ tín dụng. Tuy nhiên, khác với thẻ tín dụng, thẻ ghi nợ không phải là công máy, nhập mã số, màn hình ATM sẽ xin lệnh. Trong nửa phút mọi hoạt động cụđểvay tiền mà để tiêu tiền trong tài khoản. Khi thanh toán, người thu tiền chuyển khoản hoặc rút tiền ngay tại máy được hoàn thành. sẽ quẹt thẻ qua một máy đọc thẻ (card reader), sau đó yêu cầu chủ thẻ ký xác • Tiếp theo là thẻ tín dụng (credit card): Đó là một tấm thẻ bằng nhựa cứng nhận vào hoá đơn mua hàng. Sau đó một số ngày nhất định (thường là 2 ngày) (plastic), hình chữ nhật với kích thước chuẩn là 96 x 54 x 0,76mm, mặt trước tiền sẽđược chuyển từ tài khoản chủ thẻ sang tài khoản người bán hàng. có in các thông tin về tổ chức phát hành thẻ (tên và logo), thông tin về người • Gần đây người ta nhắc nhiều đến một loại thẻ cao cấp hơn gọi là thẻ thông sử dụng thẻ (tên công ty và tên người được uỷ quyền sử dụng thẻ -nếu là thẻ minh (smart card). Thẻ thông minh thực chất chính là dạng thẻ ghi nợ, chỉ có cho công ty hoặc tên cá nhân, đôi khi cảảnh - nếu là thẻ cho cá nhân), loại thẻ khác là trên thẻ còn gắn thêm một bộ mạch xử lý (con chip máy tính) cho (Standard, Gold), số thẻ, ngày hiệu lực của thẻ v.v , mặt sau có một dải băng phép lưu trữ ngay trên thẻ một lượng tiền số (digital cash). Tiền số này có thể từ trong lưu các thông tin cần thiết về thẻ và chủ thẻ (như số thẻ, ngày hiệu nạp từ tài khoản ở ngân hàng vào thẻ thông qua các máy ATM, máy tính cá lực, tên chủ thẻ, mã sốđịnh danh PIN, mã để kiểm tra giá trị hiệu lực của thẻ), nhân hoặc các điện thoại có trang bị bộ phận nạp tiền. Các thẻ thông minh cao ngoài ra còn in cả chữ ký của chủ thẻởmặt sau. Các tổ chức phát hành thẻ tín cấp hơn gọi là Super smart card còn cho phép ghi lại các giao dịch của người dụng đảm bảo rằng họ sẽ thanh toán tiền mua hàng hoá hay dịch vụ cho sử dụng thẻ và có màn hình hiển thị, thậm chí cả bàn phím. Các thẻ thông minh còn tiến xa hơn, gần giống với những cái ví điện tử nhờ khả năng có thể 16 Dịch vụ Direct debit. chuyển tiền trực tiếp từ thẻ thông minh này sang thẻ thông minh khác qua một 11 12
7. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com thiết bị không dây cầm tay. Ngoài tính năng dùng làm phương tiện thanh toán, 3. Chức năng của tiền tệ có thể dùng nó như thẻ gọi điện thoại, thẻ căn cước trong đó lưu trữ các thông Đề cập đến chức năng của tiền tệ, hầu hết các nhà kinh tế học hiện nay đều thống nhất tin về người dùng thẻ, thậm chí cả nhóm máu của người đó. với nhau ở 3 chức năng cơ bản là: Phương tiện trao đổi, thước đo giá trị và cất trữ giá ™ Tiền mặt điện tử (Electronic cash / E-cash): Đây là một dạng tiền điện tửđược trị. sử dụng để mua sắm hàng hoá hoặc dịch vụ trên Internet. Những người sử dụng Trong mỗi chức năng cần lưuý: tại sao tiền tệ lại có chức năng đó, chức năng đó có loại tiền này có thể tải tiền từ tài khoản của mình ở ngân hàng về máy tính cá những đặc điểm gì đáng lưuý, chức năng đó đã đem lợi ích gì cho nền kinh tế và những nhân, rồi khi duyệt Web mua sắm có thể chuyển tiền từ máy mình đến máy tính điều kiện để đảm bảo thực hiện tốt chức năng. Cuối cùng nhưng không kém phần quan người bán để thanh toán. Hiện nay, dạng tiền này đang được một công ty Hà lan trọng là phải trả lời được câu hỏi: việc nhận thức được chức năng đó của tiền tệ có ý là DigiCash cung cấp. nghĩa thực tiễn như thế nào? ™ Séc điện tử (Electronic check / E-check): Séc điện tử cho phép những người sử dụng Internet có thể thanh toán các hoá đơn qua Internet mà không cần phải gửi 3.1. Phương tiện trao đổi (Medium of Exchange) những tờ séc bằng giấy (paper check) như trước nữa. Những người này có thể viết • Chúng ta thấy rằng tiền tệ được xã hội sử dụng với tư cách là vật trung gian trong một tờ séc điện tử hợp pháp trên máy tính của mình rồi gửi cho người được thanh quá trình trao đổi hàng hoá, các hàng hoá trước tiên sẽ được đổi ra tiền tệ rồi sau toán. Người này sẽ chuyển tờ séc điện tửđó tới ngân hàng của mình. Ngân hàng đó người ta dùng tiền đó để đổi lấy hàng hoá khác. Do vậy, tiền tệ được xem là sau khi kiểm tra tính hợp lệ của tờ séc sẽ thực hiện việc chuyển tiền từ tài khoản phương tiện để trao đổi hàng hoá trong nền kinh tế. của người viết séc sang người được thanh toán. Bởi vì toàn bộ việc thanh toán này • Khi thực hiện chức năng này, tiền tệ chỉ đóng vai trò môi giới giúp cho việc trao được thực hiện dưới hình thức điện tử nên rẻ và tiện hơn nhiều so với sử dụng các đổi thực hiện được dễ dàng do vậy tiền chỉ xuất hiện thoáng qua trong trao đổi mà tờ séc bằng giấy. Các chuyên gia dự tính rằng, chi phí cho lưu thông séc điện tử sẽ thôi (người ta bán hàng hoá của mình lấy tiền rồi dùng nó để mua những hàng hoá chỉ bằng 1/3 chi phí lưu thông séc giấy. mình cần). Trong trao đổi, người ta đổi lấy tiền không phải vì bản thân nó mà vì những gì mà nó sẽ đổi được. Tiền tệ được xem là phương tiện chứ không phải là Z Những lợi thế về tiền điện tử nêu trên khiến chúng ta có thể nghĩ rằng nền kinh tế sẽ mục đích của trao đổi. Vì vậy tiền tệ thực hiện chức năng phương tiện trao đổi mau chóng tiến tới không dùng đến tiền giấy hoặc séc. Tuy nhiên có nhiều lý do khiến không nhất thiết phải là tiền tệ có đầy đủ giá trị (ví dụ dưới dạng tiền vàng). Dưới cho điều này không thể diễn ra trong ngày một ngày hai. dạng dấu hiệu giá trị đã được xã hội thừa nhận (như tiền giấy), tiền tệ vẫn có thể • Thứ nhất, việc thiết lập một hệ thống các máy tính, các máy đọc thẻ, mạng phát huy được chức năng phương tiện trao đổi. truyền thông cần thiết cho phương thức thanh toán điện tử là rất tốn kém. • Việc dùng tiền tệ làm phương tiện trao đổi đã giúp đẩy mạnh hiệu quả của nền • Thứ hai, việc sử dụng các tờ séc bằng giấy có lợi thế là chúng cung cấp các kinh tế qua việc khắc phục những hạn chế của trao đổi hàng hoá trực tiếp, đó là chứng từ xác nhận việc thanh toán, trong khi tiền điện tử không có được điều những hạn chế về nhu cầu trao đổi (chỉ có thể trao đổi giữa những người có nhu này. cầu phù hợp), hạn chế về thời gian (việc mua và bán phải diễn ra đồng thời), hạn • Thứ ba, việc sử dụng séc bằng giấy để thanh toán luôn mất một khoảng thời chế về không gian (việc mua và bán phải diễn ra tại cùng một địa điểm). Bằng việc gian xử lý từ lúc ký séc đến lúc người nhận séc rút tiền. Người chủ tài khoản đưa tiền vào lưu thông, con người đã tránh được những chi phí về thời gian và séc rất thích điều này vì họ vẫn được hưởng lãi đối với số tiền mà mình đã công sức dành cho việc trao đổi hàng hoá (chúng ta chỉ cần bán hàng hoá của mình thanh toán nhưng chưa bị trừ khỏi tài khoản. Với tiền điện tử, họ không có lấy tiền rồi sau đó có thể mua những hàng hoá mà mình muốn bất cứ lúc nào và ở được khoảng thời gian này. đâu mà mình muốn). Nhờ đó, việc lưu thông hàng hoá có thể diễn ra nhanh hơn, • Thứ tư, việc sử dụng tiền điện tử gặp phải nguy cơ đe doạ tính an toàn do các sản xuất cũng được thuận lợi, tránh được ách tắc, tạo động lực cho kinh tế phát hoạt động ăn trộm tiền qua mạng máy tính. Đối phó đối với điều này không triển. Với chức năng này, tiền tệ được ví như chất dầu nhờn bôi trơn giúp cho phải là một công việc dễ dàng và mất khá nhiều thời gian. guồng máy sản xuất và lưu thông hàng hoá hoạt động trơn tru, dễ dàng. 13 14
8. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com • Tuy nhiên để thực hiện tốt chức năng này, đòi hỏi đồng tiền phải được thừa nhận • Để tiện cho việc đo lường giá trị của hàng hoá, cần có một đơn vị tiền tệ chuẩn rộng rãi, số lượng tiền tệ phải được cung cấp đủ lượng để đáp ứng nhu cầu trao đổi (cũng như để đo độ dài người ta sử dụng đơn vị tiêu chuẩn là mét chẳng hạn17). trong mọi hoạt động kinh tế, đồng thờihệ thống tiền tệ phải bao gồm nhiều mệnh Đơn vị tiền tệ lúc đầu do dân chúng lựa chọn một cách tự phát, sau đó do chính giá để đáp ứng mọi quy mô giao dịch. quyền lựa chọn và qui định trong luật pháp từng nước. Ví dụ đơn vị tiền tệ chuẩn ở • Rõ ràng, đối với từng chủ thể trong nền kinh tế, tiền tệ có giá trị vì nó mang giá trị Việt nam là 1 VND, ở Mỹ là 1 USD, ở các nước thuộc EMU (Liên minh tiền tệ trao đổi, nhưng xét trên phương diện toàn bộ nền kinh tế thì tiền tệ không có giá trị châu Âu) là 1EUR v.v Người ta cũng qui định cả giá trị của đơn vị tiền tệ chuẩn gì cả. Sự giàu có của một quốc gia được đo lường bằng tổng số sản phẩm mà nó đó. Giá trị của các đơn vị tiền tệ chuẩn được gọi là tiêu chuẩn giá cả. Khi tiền sản xuất ra chứ không phải là số tiền tệ mà nó nắm giữ. Lý do là vì, xét trên vàng đúc hoặc tiền giấy có khả năng đổi ra vàng còn được lưu thông, hàm lượng phương diện đó, tiền tệ chỉ xuất hiện trong nền kinh tế để thực hiện chức năng môi vàng chứa trong 1 đơn vị tiền tệ chuẩn đạidiện cho tiêu chuẩn giá cả. Ví dụ: Hàm giới, giúp cho trao đổidễ dàng hơn chứ không tạo thêm một giá trị vật chất nào lượng vàng của Bảng Anh năm 1870 là 124,274 grain, tương đương với 7,32238 cho xã hội. Nó đóng vai trò bôi trơn cho guồng máy kinh tế chứ không phải là yếu gam vàng nguyên chất, hàm lượng vàng của đôla Mỹ công bố tháng 1 năm 1939 là tố đầu vào của guồng máy đó. 0,888671. Ngày nay, khi tiền giấy không còn được đổi ra vàng nữa thì tiêu chuẩn giá cả phụ thuộc vào sức mua của đơn vị tiền tệ chuẩn đối với hàng hoá. 3.2. Thước đo giá trị (Standard of Value/ Measure of Value/Unit of • Ngày nay, một đồng tiền muốn được sử dụng rộng rãi trong cả nước làm đơn vị Account - Đơn vị kế toán) tính toán để đo lường giá trị hàng hoá phải được nhà nước chính thức định nghĩa, • Trong nền kinh tế sử dụng tiền tệ, mọi hàng hoá đều được đổi ra tiền tệ, cho nên để theo những tiêu chuẩn nhất định. Nói cách khác đồng tiền đó phải được pháp luật thuận tiện cho việc tính toán hay so sánh giá trị các hàng hoá với nhau người ta qui qui định và bảo vệ. Nhưng đây chỉ là điều kiện cần, chưa phải là điều kiện đủ. giá trị của các hàng hoá ra tiền tệ, tức là tính xem một đơn vị hàng hoá đổi được Điều kiện đủ là phải được dân chúng chấp nhận sử dụng. Song muốn được dân bao nhiêu đơn vị tiền tệ. Khi đó tiền tệ đã trở thành phương tiện để biểu hiện, đo chúng chấp nhận, đơn vị tính toán đó phải có một giá trị ổn định lâu dài. Trong lường giá trị của các hàng hoá đem ra trao đổi. Biểu hiện bằng tiền của giá trị lịch sử tiền tệ của các nước, không thiếu những trường hợp dân chúng lại sử dụng hàng hoá gọi là giá cả hàng hoá. một đơn vị đo lường giá trị khác với đơn vị đo lường giá trị do nhà nước qui định. • Để chấp hành được chức năng thước đo giá trị, tiền tệ bản thân nó phải có giá trị. Chẳng hạn, thời kỳ nội chiến ở Mỹ, chính phủ phát hành tờ dollar xanh là tiền tệ Cũng giống như khi dùng quả cân để đo trọng lượng một vật thì bản thân quả cân chính thức thay thế cho đồng dollar vàng nhưng các nhà doanh nghiệp vẫn giữ đó phải có trọng lượng. Như đã giới thiệu ở phần bản chất của tiền tệ, giá trị của dollar vàng làm đơn vị tính toán. Hay ở trong nước trước đây, mặc dù giấy bạc tiền tệ được đặc trưng bởi khái niệm sức mua tiền tệ tức là khả năng đổi được ngân hàng nhà nước (đồng Việt nam) là đồng tiền chính thức nhưng đại bộ phận nhiều hay ít hàng hoá khác trong trao đổi. Khi tiền tệ còn tồn tại dưới dạng hàng dân chúng vẫn dùng vàng hay đô la Mỹ làm đơn vị tính toán giá trị khi mua bán hoá (tiền có đầy đủ giá trị) thì sức mua của tiền tệ phụ thuộc vào giá trị trao đổi các hàng hoá có giá trị lớn như nhà cửa, xe máy. của hàng hoá dùng làm tiền tệ với các hàng hoá khác. Đến lượt giá trị trao đổi của • Việc đưa tiền tệ vào để đo giá trị của hàng hoá làm cho việc tính toán giá hàng hàng hoá tiền tệ lại phụ thuộc vào cung cầu hàng hoá đó trên thị trường với tư cách là một hàng hoá. Khi xã hội chuyển sang sử dụng tiền tệ dưới dạng dấu hiệu giá trị hoá trong trao đổi trở nên đơn giản hơn nhiều so với khi chưa có tiền. Để thấy rõ (tiền giấy, tiền tín dụng v.v ) thì giá trị của tiền tệ không còn được đảm bảo bằng được điều này, hãy thử hình dung một nền kinh tế không dùng tiền tệ: Nếu nền giá trị của nguyên liệu dùng để tạo ra nó (vì giá trị đó quá thấp so với giá trị mà nó kinh tế này chỉ có 3 mặt hàng cần trao đổi, ví dụ gạo, vải và các buổi chiếu phim, đại diện) mà phụ thuộc vào tình hình cung cầu tiền tệ trên thị trường, mức độ lạm thì chúng ta chỉ cần biết 3 giá để trao đổi thứ này lấy thứ khác: giá của gạo tính phát, vào tình trạng hưng thịnh hay suy thoái của nền kinh tế và cả niềm tin của bằng vải, giá của gạo tính buổi chiếu phim và giá của buổi chiếu phim tính bằng người sử dụng vào đồng tiền đó. Chúng ta sẽ tìm hiểu rõ hơn về các nhân tố này ở những chương sau. 17 The meter is the length of the path travelled by light in vacuum during a time interval of 1/299 792 458 of a second. 15 16
9. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com vải. Song nếu có 10 mặt hàng cần trao đổi thay vì chỉ có 3 như trên thì chúng ta sẽ toán, nó được cất trữ lại để dành cho những nhu cầu giao dịch trong tương lai. Khi cần biết 45 giá để trao đổi một thứ hàng này với một thứ hàng khác; với 100 mặt đó, tiền có tác dụng như một nơi chứa giá trị, nơi chứa sức mua hàng qua thời 18 hàng, chúng ta cần tới 4950 giá; và với 1000 mặt hàng cần 499.500 giá (công thức gian . N(N −1) • Đây là một chức năng rất hữu ích. Bởi sẽ là bất tiện và tốn kém nếu ta phải bán ). Sẽ thật khó khăn cho bạn gái nào khi ra chợ, để quyết định gà hay cá 2 hàng hoá của mình mỗi khi cần tiền để mua hàng hoá khác. Mà ngay cả khi đó, chúng ta vẫn cầm tiền như là phương tiện để cất trữ giá trị trong suốt khoảng thời rẻ hơn trong khi 1kg gà được định bằng 0,7 kg chả, 1 kg cá chép được định bằng 8 gian từ lúc bán đến lúc mua cái khác. kg đỗ. Để chắc chắn rằng bạn gái này có thể so sánh giá của tất cả các mặt hàng • Khi cất trữ, điều đặc biệt quan trọng là tiền tệ phải giữ nguyên giá trị hay sức mua trong chợ (giả sử chợ có 50 mặt hàng), bảng giá của mỗi mặt hàng sẽ phải kê ra tới hàng qua thời gian. Vì vậy, đồng tiền đem cất trữ phải đảm bảo yêu cầu: Giá trị 49 giá khác nhau và sẽ rất khó khăn để đọc và nhớ hết chúng. Nhưng khi đưa tiền của nó phải ổn định. Sẽ không ai dự trữ tiền khi biết rằng đồng tiền mà mình cầm vào, chúng ta có thể định giá các mặt hàng bằng đơn vị tiền. Giờ thì với 10 mặt hôm nay sẽ bị giảm giá trị hoặc mất giá trị trong tương lai, khi cần đến cho các nhu hàng chúng ta chỉ cần 10 giá, 100 mặt hàng thì 100 giá, v.v và tại siêu thị có 1000 cầu trao đổi, thanh toán. Chính vì vậy mà trước đây để làm phương tiện dự trữ giá mặt hàng nay chỉ cần 1000 giá để xem chứ không cần 499.500! trị, tiền phải là vàng hay tiền giấy tự do đổi ra vàng. Còn ngày nay, đó là các đồng tiền có sức mua ổn định. • Thêm nữa, nhờ có chức năng này, mọi hình thức giá trị dù tồn tại dưới dạng nào đi • Tiền không phải là nơi cất trữ giá trị duy nhất. Một tài sản bất kỳ như cổ phiếu, trái nữa cũng có thể dùng tiền tệ để định lượng một cách cụ thể. Chẳng hạn để tính phiếu, đất đai, nhà cửa, kim loại quí cũng đều là phương tiện cất trữ giá trị. Nhiều tổng giá trị tài sản của một cá nhân, ta phải cộng giá trị của cái nhà anh ta đang ở, thứ trong số những tài sản đó lại xét thấy có lợi hơn so với tiền về mặt chứa giá trị, giá trị các trong thiết bị trong nhà, các đồ vật quí v.v Sẽ không thể có được kết chúng có thể đem lại cho người chủ sở hữu một khoản lãi suất hoặc thu nhập (cổ quả nếu không có sự tham gia của tiền tệ vì không có cách nào để cộng giá trị của phiếu, trái phiếu) hoặc một giá trị sử dụng khác (nhà cửa). Trong khi đó, tiền mặt các tài sản đó (có bản chất tự nhiên khác nhau) với nhau được. Nhưng một khi qui có thể sẽ trở thành nơi cất trữ giá trị tồi nếu giá cả hàng hoá tăng nhanh. Song một tất cả các giá trị đó ra tiền tệ thì công việc thật đơn giản. Chính vì vậy mà ngày nay câu hỏi đặt ra ở đây là tại sao người ta vẫn giữ tiền nếu nó không phải là nơi cất việc định lượng và đánh giá, từ GDP, thu nhập, thuế khoá, chi phí sản xuất, vay trữ giá trị tốt nhất. Điều này liên quan đến một khái niệm gọi là tính lỏng nợ, trả nợ, giá trị hàng hoá, dịch vụ cho đến sở hữu đều có thể thực hiện được dễ (liquidity), tính lỏng phản ánh khả năng chuyển một cách dễ dàng và nhanh chóng dàng. của một loại tài sản thành tiền mặt (một phương tiệntrao đổi)19. Khi xét dưới góc • Chức năng này nhấn mạnh vai trò thước đo giá trị của tiền tệ trong các hợp đồng độ như vậy thì tiền sẽ là một tài sản lỏng nhất. Khi có nhu cầu trao đổi, các tài sản kinh tế. Chẳng hạn, trong các hợp đồng ngoại thương, khi sử dụng một đồng tiền khác (không phải là tiền tệ) sẽ đòi hỏi chi phí để chuyển thành phương tiện trao làm đơn vị tính giá, điều cần quan tâm là phải phòng ngừa nguy cơ do sự mất giá đổi. Ví dụ: khi bạn bán nhà, nhiều khi bạn phải trả một khoản phí cho người môi của đồng tiền đó, khiến cho vai trò thước đo giá trị của nó bị giảm sút. Một cách cụ giới, và nếu cần tiền ngay bạn còn phải bán rẻ. Chính vì vậy, với mục đích cất trữ thể hơn, nếu các hợp đồng ngoại thương được định giá bằng đồng ngoại tệ thì sự giá trị cho những nhu cầu trong tương lai gần, người ta có xu hướng cất trữ giá trị biến động của tỷ giá hối đoái sẽ tạo rủi ro cho các bên tham gia hợp đồng. Để dưới dạng tiền. Song vì tiền, nhất là tiền giấy ngày nay, không có một sự đảm bảo phòng ngừa chỉ có hai cách: một là định giá bằng đồng nội tệ hoặc cố định tỷ giá (tầm vĩ mô là chính sách tỷ giá cố định, còn tầm vi mô là các hợp đồng mua bán 18 ngoại tệ mang tính chất bảo hiểm (option) hoặc tự bảo hiểm-hedging (forward)). Bởi vì tiền có tính chất đặc biệt là có thể đổi lấy một lượng giá trị hàng hoá hay dịch vụ. Do vậy việc cất trữ tiền cũng tương tự như cất trữ một lượng giá trị hàng hoá hay dịch vụ mà nó có thể đổi được. 19 Tính lỏng được gọi một cách chính xác hơn là tính thanh khoản, tức là khả năng chuyển một tài sản thành 3.3. Cất trữ giá trị (Store of Value) phương tiện thanh toán để chi trả cho một khoản nợ hay một khoản chi tiêu. Tính thanh khoản được xét trên hai khía cạnh: kịp thời (hay nhanh) và đủ lượng. Như vậy một tài sản được coi là có tính thanh khoản • Khi tạm thời chưa có nhu cầu sử dụng tiền tệ làm phương tiện trao đổi và thanh cao khi người ta có thể bán nó bất cứ lúc nào họ muốn và bán được đúng giá trị của nó. Để có tính thanh khoản cao thì thị trường mua bán tài sản đó phải phát triển. 17 18
10. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com chắc chắn về sự nguyên vẹn giá trị từ khi nhận cho đến khi đem ra sử dụng nên trong nền kinh tế cũng có thểđược trích để hình thành những quỹ tập trung cho các mục tiền sẽ không phải là cách lựa chọn tốt nhất khi muốn dự trữ giá trị trong thời gian tiêu nhất định ví dụ quỹ bảo hiểm, quỹ hưu trí v.v dài. Đặc biệt, với sự ra đời của nhà nước, một quỹ tiền tệ tập trung khổng lồđã được hình thành trên cơ sởđóng góp của các chủ thể kinh tế trong xã hội để tài trợ cho các hoạt 4. Khái niệm về tài chính động của nhà nước. Quá trình hình thành và sử dụng quỹ tiền tệ này làm hình thành nên Mọi quá trình sản xuất trong nền kinh tếđều bao gồm 4 khâu: sản xuất–phân phối–trao các quan hệ phân phối diễn ra giữa nhà nước và các chủ thể kinh tế khác trong xã hội. Ví đổi – tiêu dùng. Trong khâu phân phối, giá trị sản phẩm sản xuất ra (hàng hoá hoặc dịch dụ quan hệ nộp thuế của các doanh nghiệp, dân cư cho nhà nước, hoặc quan hệ tài trợ, trợ vụ) được phân chia cho các chủ thểđóng góp vào quá trình sản xuất ra các sản phẩm đó. cấp của nhà nước đối với các doanh nghiệp, dân cư Về cơ bản, giá trị các sản phẩm sản xuấtra được chia thành: Sự vận động của các luồng giá trị dưới hình thái tiền tệ giữa các quỹ tiền tệ do kết quả • Phần bù đắpnhững chi phí đã bỏ ra trong quá trình sản xuất hàng hóa hoặc tiến của việc tạo lập và sử dụng các quỹ này nhằm đáp ứng các nhu cầu chi tiêu hoặc tích lũy hành dịch vụ như chi phí khấu hao tài sản cốđịnh, chi phí nguyên vật liệu đầu vào, của các chủ thể kinh tế là biểu hiện bề ngoài của phạm trù tài chính. chi phí cho các dịch vụ mua ngoài Các quỹ tiền tệ trong nền kinh tế có thể chia thành 5 nhóm chính: • Phần trả cho hao phí sức lao động củanhững người lao động. • Quỹ tiền tệ của các doanh nghiệp sản xuất hàng hoá và cung ứng dịch vụ. Đây là • Phần còn lại sau khi đã trang trải cho các chi phí trên là lợi nhuận của doanh quỹ tiền tệ của khâu trực tiếp sản xuất kinh doanh. nghiệp. • Quỹ tiền tệ của các tổ chức tài chính trung gian. Các sản phẩm sản xuất ra phải được thực hiện giá trị trên thị trường (tức là được đem bán • Quỹ tiền tệ của nhà nước, trong đó quỹ ngân sách nhà nước là quỹ tiền tệ lớn nhất trên thị trường) trước khi có thểđem phân phối. Điều đócũng có nghĩa là những sản và quan trọng nhất của nhà nước. Đây là quỹ tiền tệ mà nhà nước sử dụng một phẩm nào sản xuất ra mà không được thị trường chấp nhận (không bán được) thì giá trị cách tập trung để giải quyết các vấn đề phát triển kinh tế xã hội. của chúng sẽ không được thực hiện và do đó không thểđem phân phối20. Với sự ra đời • Quỹ tiền tệ của khu vực dân cư. của tiền tệ, giá trị của sản phẩm sản xuất ra sau khi được thực hiện sẽ tồn tại dưới hình chức chính trị, xã hội. thái tiền tệ. Quá trình phân phối vì thếđược thực hiện dưới dạng phân chia khoản thu • Quỹ tiền tệ của các tổ bằng tiền sau khi bán sản phẩm. Kết quả của quá trình phân phối này là sự hình thành các Các quỹ tiền tệ không chỉ hình thành từ việc thực hiện giá trị các sản phẩm được sản xuất quỹ tiền tệ trong xã hội, bao gồm quỹ tiền tệ của các doanh nghiệp và quỹ tiền tệ của dân ra mà còn có thểđược tạo ra từ các tài sản dưới dạng hiện vật có khả năng chuyển thành cư. Quá trình phân phối này được gọi là phân phối lần đầu. tiền. Xét trên phạm vi quốc gia, các quỹ tiền tệ có thể hình thành không chỉ từ các luồng Để đáp ứng nhu cầu của mình, các chủ thể trong nền kinh tế lại tiếp tục phân chia các quỹ tiền tệ trong nước mà còn từ các luồng tiền tệ huy động từ nước ngoài vào. Tổng hợp tất tiền tệ của mình và sử dụng chúng, dẫn đến việc hình thành các quỹ tiền tệ mới. Các quá cả các quỹ tiền tệ và các tài sản hiện vật có khả năng chuyển hóa thành tiền được gọi là trình phân phối này được gọi là phân phối lại (tái phân phối). Chẳng hạn, quỹ tiền tệ của các nguồn tài chính (financial resources)21. Các nguồn tài chính là cơ sở và đối tượng doanh nghiệp được trích một phần để tích lũy phục vụ cho tái sản xuất mở rộng tạo nên của hoạt động phân phối nhằm đáp ứng các nhu cầu của các chủ thể trong nền kinh tế. quỹ tích lũy của doanh nghiệp, phần còn lại được chia cho những người đóng góp vốn Trên cơ sở những phân tích trên, có thể rút ra định nghĩa về tài chính như sau: vào doanh nghiệp, tạo nên các quỹ tiền tệ của các chủ thể góp vốn; Quỹ tiền tệ của dân Tài chính là quá trình phân phối các nguồn tài chính (hay vốn) nhằm đáp ứng nhu cầu cư được chia thành quỹ tiêu dùng và quỹ tiết kiệm. Phần quỹ tiền tệ nhàn rỗi của các chủ của các chủ thể kinh tế. Hoạt động tài chính luôn gắn liền với sự vận động độc lập tương thể kinh tế này (quỹ tiết kiệm của dân cư, quỹ tích lũy chưa dùng của doanh nghiệp) sẽ đối của các luồng giá trị dưới hình thái tiền tệ thông qua việc hình thành và sử dụng các được chuyển cho các chủ thể kinh tế có nhu cầu chi tiêu hoặc đầu tư vượt quá quỹ tiền tệ quỹ tiền tệ trong nền kinh tế. của mình dưới hình thức cho vay hoặc góp vốn. Một phần quỹ tiền tệ của các chủ thể 21 Hay còn gọi là vốn. Vốn là biểu hiện bằng tiền của giá trị tài sản. Tài sản tồn tại dưới hai hình thức là hiện vật (tài sản hiện vật) và tiền tệ (tài sản tiền tệ), tương ứng có vốn hiện vật và vốn tiền tệ. Bộ phận vốn 20 Các sản phẩm được thực hiện về giá trị được gọi là sản phẩm xã hội. tiền tệ được dành cho một mục đích nhất định được gọi là quỹ tiền tệ. 19 20
11. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com Để làm rõ hơn khái niệm tài chính, cần so sánh nó với các khái niệm có liên quan hoặc có - Quan hệ tài chính nội bộ trong mỗi chủ thể kinh tế, được xem xét khi cần cân nhiều điểm tương đồng, đó là tiền tệ và thương mại. Trong thương mại, tiền tệđóng vai đối giữa các mục đích chi tiêu. Với doanh nghiệp gồm các quan hệ phân phối lợi trò là vật trung gian môi giới trong trao đổi hàng hoá, là phương tiện giúp cho quá trình nhuận cho mục tiêu phát triển kinh doanh, cho khen thưởng người lao động và trả trao đổi được diễn ra dễ dàng và hiệu quả hơn. Sự vận động của tiền tệởđây luôn gắn lãi cho người góp vốn; phân phối vốn cho các nhu cầu mua sắm từng loại tài sản liền với sự vận động của hàng hoá và dịch vụ tham gia vào quá trình trao đổi. Trong tài để đảm bảo cơ cấu vốn đầu tư hợp lý Với Nhà nước gồm có phân phối giữa các chính, hoạt động phân phốivốngiữa các chủ thể kinh tếđược thực hiện thông qua việc cấp chính quyền Trung ương và địa phương, cho các ngành kinh tế quốc dân, trích tạo lập và sử dụng quỹ tiền tệ.Biểu hiện bề ngoài của hoạt động tài chính là sự di chuyển lập các quỹ. Với gia đình quan trọng nhất là phân phối cho mục đích tích lũy và của các dòng tiền tệ, tuy nhiên bản chất của tài chính là phân phối các sản phẩm tạo ra tiêu dùng theo tỉ lệ như thế nào cho hợp lý và thứ tựưu tiên mua sắm. trong nền kinh tế dưới hình thức giá trị tức là phải thông qua tiền tệđểphân phối nên Tài chính, với tư cách là một lĩnh vực khoa học, nghiên cứuvề cách thức phân bổ các trong tài chính tiền tệ cũng chỉ là phương tiện chứ không phải là đối tượng của phân phối, nguồn lựctài chínhhạnchế (scarce resources) qua thời gian. Có hai đặc điểm phân biệt sản phẩm mới là đối tượng của phân phối. Nói cách khác tài chính được đặc trưng bằng các quyết định tài chính với các quyết định phân bổ nguồn lực khác là chi phí và lợi ích sự vận động độc lập tương đối của tiền tệ với sự vận động của hàng hoá, dịch vụ22 nhờ của các quyết định tài chính 1/ diễn ra trong một khoảng thời gian và 2/ luôn không thể chức năng phương tiệntrao đổivà phương tiện cất trữ giá trị của tiền tệ23. biết trước một cách chắc chắn. Ví dụ: Để quyết định đầu tư vào một dự án, chúng ta phải Quá trình phân phối trong tài chính không chỉ diễn ra giữa các chủ thể kinh tế mà còn so sánh các chi phí mà mình phải bỏ ra cho dự án đó với các khoản thu dự tính từ dự án diễn ra trong nội bộ chủ thể kinh tếđó, liên quan đến việc phân chia quỹ tiền tệ của chủ đó. Toàn bộ quá trình đầu tư kéo dài trong một khoảng thời gian nhất định và rất khó có thể kinh tế cho các mục đích sử dụng khác nhau của mình. Việc hình thành các quỹ tiền thể dám chắc được chính xác giá trị các khoản thu đó. Ngay cả khoản chi phí phải bỏ ra tệ cho các mục đích nhất định của chủ thể kinh tế cũng không chỉ bắt nguồn từ quỹ tiền tệ cũng thường không thể dựđoán chính xác được. Hơn nữa, khi đưa ra một quyết định tài mà chủ thể kinh tế sở hữu mà còn bao gồm cả các nguồn tài chính từ bên ngoài mà chủ chính, chúng ta phải đánh đổi chi phí cơ hội của việc sử dụng một nguồn lực tài chính thể có thể huy động được để phục vụ cho các mục đích của mình. Ví dụ: để hình thành cho những ích lợi có thể thu được từ quyết định sử dụng vốn của mình. Chính sự giới hạn một quỹ tiền tệ nhằm tài trợ cho một hoạt động đầu tư của mình, doanh nghiệp không chỉ về nguồn lực tài chính và sự không chắc chắn về lợi ích của việc sử dụng nguồn lực tài lấy từ quỹ tiền tệ mà mình sở hữu mà còn từ các hình thức huy động bên ngoài dưới dạng chính đòi hỏi chúng ta luôn phải cân nhắc giữa chi phí cơ hội và lợi ích của việc sử dụng vay mượn hoặc kêu gọi góp vốn. vốn và quản trị những rủi ro có thể nảy sinh trong quá trình sử dụng vốn. Có 4 phương pháp phân phối trong tài chính và tương ứng với nó là 4 loại quan hệ tài Các quyết định tài chính mà một hộ gia đình sẽ gặp phải: chính sau: 1. Phân chia giữa tiêu dùng và tiết kiệm - Quan hệ tài chính hoàn trả: ví dụ quan hệ tín dụng. 2. Lựa chọn danh mục đầu tư cho khoản tiền tiết kiệm - Quan hệ tài chính hoàn trả có điều kiện và không tương đương: ví dụ quan hệ 3. Quyết định cách thức tài trợ cho chi tiêu bảo hiểm. 4. Quản lý rủi ro gắn liền với các hoạt động tài chính của mình - Quan hệ tài chính không hoàn trả:ví dụ quan hệ ngân sách nhà nước, cụ thể là Các quyết định tài chính mà một doanh nghiệp sẽ gặp phải: quan hệ thu nộpthuế, trợ cấp, hỗ trợ, cung cấpdịch vụ công cộng miễn phí (như 1. Xác định chiến lược đầu tư (strategic planning) dịch vụ an ninh, chiếu sáng đô thị ) hoặc người sử dụng chỉđóng góp một phần 2. Lập ngân sách mua sắm (capital budgeting process) (như giáo dục, y tế ). 3. Xác định cấu trúc vốn huy động (capital structure) 4. Quản lý vốn lưu động (working capital management) 22 Trong tài chính, chỉ có sự di chuyển của tiền tệ, không kèm theo sự di chuyển của hàng hoá như trong thương mại, vì vậy ta nói có sự vận động độc lập của tiền tệ (độc lập với hàng hoá). Tuy nhiên sự độc lập này chỉ là tương đối vì tiền tệ chỉ là phương tiện chứ đối tượng phân phối vẫn là hàng hoá. 5. Hệ thống tài chính 23 Do tiền tệ có chức năng phương tiện trao đổi nên thay vì phân phối bằng hàng hoá, ta chỉ cần phân phối Trong nền kinh tế, các quan hệ tài chính xuất hiện đan xen nhau, liên hệ, tác động ràng bằng tiền tệ rồi khi cần sẽ đổi ra hàng hoá. Chức năng phương tiện cất trữ giá trị của tiền tệ giúp các quỹ tiền tệ có thể tồn tại như là một kho cất trữ giá trị. buộc lẫn nhau trong một thể thống nhất gọi là hệ thống tài chính. Căn cứ vào hoạt động 21 22
12. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com của ba chủ thể kinh tế chủ yếu trong nền kinh tế là nhà nước, doanh nghiệp và hộ gia lựa chọn các tài sản nắm giữ nhằm giảm thiểu rủi ro và phù hợp với kế hoạch tiêu dùng đình, có thể xếp các quan hệ tài chính thành ba bộ phận tài chính lớn là tài chính công của các cá nhân trong gia đình. (mà trọng tâm là Ngân sách nhà nước), tài chính doanh nghiệp và tài chính hộ gia đình. Phầnlớn nguồn lực tài chính cho hoạt động của các doanh nghiệp là có nguồn gốc từ các Mối liên hệ giữa ba bộ phận tài chính này được biểu thị bằng sơ đồ sau: hộ gia đình. Hơn nữa, kế hoạch tiêu dùng của các hộ gia đình cũng có ảnh hưởng mạnh mẽ tới hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp vì xét đến cùng các hộ gia đình là đối Tài chính công (NSNN) tượng phục vụ của các doanh nghiệp. Do vậy, tài chính hộ gia đình có mối liên hệ hữu cơ với tài chính doanh nghiệp. Tài chính công: Hoạt động mang tính chất kinh tế của nhà nước bao gồm cung cấp các dịch vụ công cộng và điều tiết kinh tế vĩ mô. Tài chính công vì vậy sẽ không chỉ tập trung vào việc huy động nguồn lực để tài trợ cho các hoạt động của nhà nước hay phân bổ tối ưu các nguồn lực đó cho các mục đích chi tiêu của nhà nước mà còn phải đảm bảo giúp Thị trường nhà nước thực hiện hiệu quả vai trò điều tiết kinh tế vĩ mô của mình. tài chính Hoạt động của tài chính công có ảnh hưởng to lớn tới hai bộ phận tài chính còn lại. Một mặt, các chính sách huy động vốn và chi tiêu của NSNN có ảnh hưởng rộng khắp tới mọi Trung gian chủ thể trong nền kinh tế. Mặt khác, tác động điều tiết vĩ mô của tài chính công là hướng tài chính tới việc điều chỉnh hành vi của các chủ thể trong nền kinh tế. Thị trường tài chính và trung gian tài chính: Trong nền kinh tế, vốn được lưu chuyển Tài chính Tài chính hộ từ nơi thừa đến nơi thiếu theo hai kênh: doanh nghiệp gia đình Tài chính gián tiếp Mỗi bộ phận tài chính đều bao gồm các quan hệ tài chính nảy sinh trong nội bộ chủ thể kinh tế và giữa các chủ thể kinh tế với nhau nhằm giúp cho các chủ thể kinh tếđạt được mục tiêu kinh tế cuối cùng của mình. Các trung gian Vốn tài chính Vốn Tài chính doanh nghiệp: Mục đích kinh tế cuối cùng của các doanh nghiệp là tạo ra lợi nhuận. Chính vì vậy, mọi hoạt động của tài chính doanh nghiệp, từ việc huy động các n ố nguồn vốn để tài trợ cho hoạt động kinh doanh, phân phối các nguồn lực tài chính cho V các dự án kinh doanh của doanh nghiệp, cho đến việc quản lý quá trình sử dụng vốn, tất Những người có Những người vốn/cho vay cần vốn/đi vay cảđều phảihướng vào việc tối đa hoá khả năng sinh lời của đồng vốn đầu tư. Do tính - Các gia đình Thị trường - Các công ty chất hoạt động như vậy nên tài chính doanh nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc tạo VốnVốn - Các công ty tài chính -Chính phủ ra các nguồn lực tài chính mới cho nền kinh tế. -Chính phủ - Các gia đình Tài chính hộ gia đình: Mục đích cuối cùng của các hộ gia đình là thoả mãn tối đa các -Nước ngoài -Nước ngoài nhu cầu tiêu dùng trên cơ sở các nguồn thu nhập hiện tại và tương lai. Tài chính hộ gia đình vì vậy sẽ tập trung vào việc phân bổ các nguồn lực tài chính đang có và sẽ có trong Tài chính trực tiếp tương lai cho các nhu cầu tiêu dùng hiệntại và tương lai sao cho hiệu quả nhất. Nó bao • Kênh dẫn vốn trực tiếp hay còn gọi là kênh tài chính trực tiếp: là kênh dẫn vốn 24 gồm các hoạt động phân bổ các nguồn thu nhập cho các nhu cầu tiêu dùng và tích luỹ , trong đó vốn được dẫn thẳng từ người sở hữu vốn sang người sử dụng vốn. Nói 24 Tích lũy là việc hy sinh nhu cầu tiêu dùng hiện tại cho nhu cầu tiêu dùng trong tương lai với hy vọng việc lùi lại kế hoạch tiêu dùng sẽđem lại nhiều ích lợi hơn. 23 24
13. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com cách khác, những người thiếu vốn trực tiếp huy động vốn từ những người thừa vốn CÂU HỎI ÔN TẬP trên thị trường tài chính. 1. Để một vật được chọn làm tiền tệ thì nó phải thỏa mãn những điều kiện gì? Hãy • Kênh dẫn vốn gián tiếp hay còn gọi là kênh tài chính gián tiếp: là kênh dẫn vốn sử dụng tiền vàng và tiền giấy để minh họa. trong đó vốn từ người sở hữu vốn sang người sử dụng vốn thông qua các trung 2. Các điều kiện tiền đề cho quá trình quốc tế hóa đồng tiền một quốc gia là gì? gian tài chính25. Các trung gian tài chính thực hiện việc tập hợp các khoản vốn Minh họabằng đồng USD, JPY. nhàn rỗi lại rồi cho vay, vì thế những người sử dụng vốnvà những người cung cấp 3. Điều kiện tiền đề cho sự ra đời và động lực thúc đẩy sự phát triển của các hình vốn không liên hệ trực tiếp với nhau trong kênh này. thái tiền tệ là gì? Những người cung cấp vốnchủ yếu là các cá nhân hay hộ gia đình, ngoài ra các công ty, 4. Tại sao nói “Tiền giấy ngày nay thực chất là các giấy nợ (IOU) đặc biệt của chính phủ hoặc nước ngoài đôi khi cũng có dư thừa vốn tạm thời và vì vậy có thểđem NHTW nợ những người nắm giữ chúng”? Có thể hiểu tương tự với tiền tín dụng cho vay. Những người đi vay vốn quan trọng nhất là các công ty và chính phủ, ngoài ra được không? còn có các cá nhân (hay hộ gia đình) và nước ngoài. Nhu cầu vay vốn không chỉđểđầu 5. Tiền tín dụng do các ngân hàng phát hành có như nhau không? Tại sao người ta tư kinh doanh mà còn dùng để thoả mãn nhu cầu chi tiêu trước mắt. lại chọn sử dụng tiền tín dụng do ngân hàng này phát hành mà không sử dụng tiền Trong nền kinh tế hiện đại, các thị trường tài chính và trung gian tài chính không giới tín dụng do ngân hàng khác phát hành? hoạt động chỉ trong chức năng truyền thống là lưu chuyển vốn từ nơi thừa đến nơi thiếu 6. Tìm hiểu về các phương tiện đượcsử dụng để chi tiêu tiền tín dụng (ví dụ: ủy mà còn cung cấp nhiều phương tiện khác nhằm giúp phân bổ hiệu quả các nguồn lực tài nhiệm chi, ủy nhiệm thu, séc, séc du lịch, séc ngân hàng – bank draft ) ở Việt chính của nền kinh tế. Cụ thể các thị trường tài chính và trung gian tài chính: nam và trên thế giới về các khía cạnh: quy trình thanh toán, các văn bản pháp luật • Cung cấp phương tiện để lưu chuyển các nguồn lực qua thời gian, giữa các quốc điều chỉnh, ưu nhược điểm từng phương tiện trong quá trình sử dụng, tình hình sử gia và giữa các ngành. dụng các phương tiện này ở Việt nam và trên thế giới. (Gợi ý nơi tìm thông tin: • Cung cấp phương tiện để quản lý rủi ro. các doanh nghiệp, ngân hàng, mạng internet, CD Luật Việt nam, sách tập hợp các • Cung cấp phương tiện để thực hiện việc thanh toán trong thương mại được thuận văn bản liên quan đến tài chính – ngân hàng). lợi hơn. 7. Phân biệt séc thông thường với séc du lịch và séc ngân hàng (bank draft). Tại sao • Tạo ra cơ chếđểtập trung các nguồn lực hoặc chia nhỏ quyền sở hữu các doanh khi ra nước ngoài người ta lại phải dùng séc du lịch mà không sử dụng séc thông nghiệp. thường? • Cung cấp thông tin về giá cả nhằm hỗ trợ cho việc phi tập trung quá trình ra quyết 8. Tìm hiểu về các hình thức thẻ thanh toán tại Việt nam: thủ tục đăng ký sử dụng, định. chi phí sử dụng, quy trình thanh toán, ưu–nhược điểm và tình hình sử dụng hình • Cung cấp cách thức giải quyết với các vấn đề về “động cơ - incentives” gây ra bởi thức thanh toán thẻ tại Việt nam. tình trạng thông tin bất cân xứng. 9. Hãy giả thiết là ngân hàng đảm bảo cho bạn sự an toàn tuyệt đối khi dùng phương Để sử dụng nguồn lực tài chính (hay vốn) của mình một cách hiệu quả, các chủ thể kinh thức thanh toán điện tử. Bạn có quyết định chuyển sang dùng tiền điện tử ngay tế phải dựa vào các chức năng và dịch vụ mà thị trường tài chính và trung gian tài chính không? cung cấp. Như vậy, nếu như ba bộ phận tài chính ở trên hoạt động hướng tới mục tiêu của 10. Phân tích các chức năng của tiền tệ và mối quan hệ giữa chúng. chủ thể kinh tế thì thị trường tài chính và trung gian tài chính hoạt động nhằm hỗ trợ cho 11. Trong các chức năng cơ bản của tiền tệ, chức năng nào phản ánh rõ nhất bản chất hoạt động của ba bộ phận tài chính nói trên. Do vậy hoạt động của chúng có ảnh hưởng tiền tệ? Tại sao? to lớn tới hoạt động của ba bộ phận trên. 12. Phân tích các điều kiện để tiền tệ thực hiện tốt các chức năng của mình. 13. Để thực hiện tốt chứcnăng phương tiện trao đổi, có nhất thiết là tiền tệ phải có giá trịđầy đủ như tiền vàng hay không? Tại sao? 25 Trung gian tài chính phổ biến nhất là các ngân hàng, rồi đến các công ty tài chính, công ty bảo hiểm, các quỹ hưu trí, các công ty chứng khoán, quỹ đầu tư .v.v 25 26
14. Chương 1. Đại cương về tài chính và tiền tệ Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com 14. Tiền tệ không phải là nơi cất trữ giá trị tốt nhất nhưng tại sao người ta vẫn muốn nắm giữ tiền? Chương 2. Thị trường tài chính 15. Vì sao một số nhà kinh tếđã mô tả tiền trong thời kỳ siêu lạm phát như là một “củ Chương này giúp cho sinh viên hiểu được thị trường tài chính đã thực hiện việc phân bổ khoai tây nóng”, nó được chuyển nhanh từ một người này sang một người khác? các nguồn vốn nhàn rỗi trong nền kinh tế như thế nào. Cụ thể, sinh viên sẽ nắm được: 16. Vào những năm 80, để chống lạm phát, NHNN Việt nam đã quyết định nâng lãi • Cách thức tổ chức, hoạt động của thị trường tài chính suất tiền gửi ngân hàng lên cao hơn tốc độ lạm phát, kết quả là mọi người đổ xô đi • Các công cụ tài chính được sử dụng để lưu thông vốn trên thị trường tài chính gửi tiền vào ngân hàng. Tại sao tiền tín dụng cũng có bản chất giống như tiền giấy là đồng tiền có giá trị danh nghĩa nhưng người dân Việt nam khi đó vẫn thích nắm 1. Khái niệm tiền tín dụng hơn? Thị trường tài chính là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, chuyển nhượng quyền sử 17. Sắp xếp những tài sản sau đây theo thứ tự giảm dần về tính lỏng: tiền gửi tài dụng các khoản vốn ngắn hạn hoặc dài hạn thông qua các công cụ tài chính nhất định khoản séc, nhà, tiền mặt, tiền gửi tiết kiệm, cổ phiếu, xe máy. (financial instruments). Các công cụ tài chính (financial instruments) này được gọi là các chứng khoán (securities). Chứng khoán là những trái quyền-claims(quyền được hưởng) đối với thu nhập hoặc tài sản tương lai của nhà phát hành. Chứng khoán bao gồm hai loại: chứng khoán nợ – debt securities – là chứng khoán xác nhận quyền được nhận lại khoản vốn đã ứng trước cho nhà phát hành vay khi chứng khoán đáo hạn cũng như quyền được đòi những khoản lãi theo thoả thuận từ việc cho vay26 và chứng khoán vốn – equity securities – là chứng khoán xác nhận quyền được sở hữu một phần thu nhập và tài sản của công ty phát hành. Những người cần vốn (thường là các công ty hay chính phủ) thông qua việc phát hành (bán) các chứng khoán để huy động vốn từ thị trường tài chính. Còn những người có tiền (các nhà đầu tư) bằng cách mua các chứng khoán đã cung cấp các khoản vốn cho các nhà phát hành. Như vậy các chứng khoán là tài sản có đối với người mua chúng nhưng lại là tài sản nợđối với người phát hành ra chúng. Nói một cách khác, đối với những người cần vốn, chứng khoán là một phương tiện tài chính để huy động vốn đáp ứng nhu cầu vốn ngắn hạn hoặc dài hạn, còn đối với những người dư tiền, chứng khoán là một phương tiện đầu tư để hưởng những thu nhập nhất định. Cùng với sự phát triển của hoạt động tài chính, ngoài chức năng lưu chuyển vốn từ nơi thừa đến nơi thiếu, thị trường tài chính còn cung cấp các phương tiện để quản lý những rủi ro liên quan đến các hoạt động lưu chuyển vốn này. Chính vì vậy, bên cạnh hai loại cơ bản là chứng khoán nợ và chứng khoán vốn, trên thị trường tài chính còn lưu thông các công cụ tài chính đặc biệt nhằm đáp ứng nhu cầu quản lý các rủi ro liên quan đến không chỉ các tài sản sản tài chính mà cả hàng hoá và tiền tệ. Các công cụ tài chính đặc biệt này được gọi là các công cụ phái sinh hay chứng khoán phái sinh (derivaties). Chứng khoán 26 Chứng khoán nợ được xem là các công cụ tài chính có thu nhậpcố định (fixed-income instruments) do nó cam kết trả cho những người sở hữu những khoản tiền cố định trong tương lai. 27 28
15. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com phái sinh có đặc điểm là giá trị của nó phụ thuộc vào mức độ biến động giá cả của các Thị trường vốn là thị trường mua bán các chứng khoán nợ dài hạn – long-term debt hàng hoá trên thị trường (bao gồm không chỉ chứng khoán nợ, chứng khoán vốn, mà cả securities (có thời hạn đáo hạn trên một năm) và các chứng khoán vốn (equity ngoại hối và hàng hoá thông thường). securities). Do các chứng khoán mua bán trên thị trường vốn có thời hạn dài nên các nhà phát hành 2. Cấu trúc thị trường tài chính có thể sử dụng vốn thu được để đầu tư vào sản xuất kinh doanh. Vì vậy thị trường vốn 2.1. Căn cứ vào kỳ hạn củachứng khoán mua bán trên thị trường được coi là thị trường cung ứng vốn đầu tư cho nền kinh tế. Thị trường tài chính được phân thành hai loại thị trường cơ bản sau: 2.2. Căn cứ vào mục đích hoạt động của thị trường 2.1.1. Thị trường tiền tệ (Money market) Thị trường tài chính được chia thành thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp. Thị trường tiền tệ là thị trường mua bán các chứng khoán nợ ngắn hạn – short-term debt 2.2.1. Thị trường sơ cấp (Primary market) securities (có thời hạn đáo hạn từ một năm trở xuống). Thị trường sơ cấp là thị trường trong đó các chứng khoán mới được các nhà phát hành Những người đi vay/phát hành trên thị trường này là những người đang thiếu hụt tạm thời bán cho các khách hàng đầu tiên, và do vậy còn được gọi là thị trường phát hành. về tiền tệđểđáp ứng cho các nhu cầu thanh toán. Thông qua các giao dịch mua bán Thị trường này cho phép các chủ thể kinh tế như các doanh nghiệp, các tổ chức tài chính, quyền sử dụng vốn vay ngắn hạn, thị trường tiền tệđã cung ứng một lượng tiền tệ cho họ chính phủ huy động vốn từ nền kinh tế bằng việc phát hành các chứng khoán mới. để thoả mãn nhu cầu thanh toán. Cũng vì thế mà nó được gọi là “thị trường tiền tệ”. Hoạt động giao dịch mua bán chứng khoán tại thị trường này chủ yếu diễn ra giữa các Những người mua/cho vay trên thị trường tiền tệ là những người có vốn tạm thời nhàn nhà phát hành và các nhà đầu tư lớn như các công ty chứng khoán, ngân hàng đầu tư hay rỗi, chưa muốn đầu tư hoặc đang tìm kiếm các cơ hội đầu tư, do vậy họ chuyển nhượng công ty bảo hiểm theo hình thức bán buôn. Các nhà đầu tư này khi đó đóng vai trò như quyền sử dụng vốn của mình trong thời hạn ngắn để tranh thủ hưởng lãi. Đối với họ, việc nhà bảo lãnh cho đợt phát hành chứng khoán (underwriting securities), họ sẽ mua lại toàn đầu tư vào thị trường tiền tệ chỉ mang tính nhất thời, họ không quan tâm nhiều tới mức bộ số chứng khoán phát hành ra theo mức giá thoả thuận (thường là thấp hơn mức giá sinh lợi mà chủ yếu là vấn đề an toàn và tính thanh khoản để có thể rút vốn ngay khi cần. công bố) để sau này bán lẻ ra thị trường cho các nhà đầu tư khác. Vì các thoả thuận về Trên thị trường tiền tệ, do khối lượng giao dịch chứng khoán thường có qui mô lớn nên bảo lãnh chứng khoán thường được tổ chức riêng giữa các nhà bảo lãnh và nhà phát hành các nhà đầu tư (cho vay) thường là các ngân hàng, ngoài ra còn có các công ty tài chính nên hoạt động giao dịch cụ thể tại thị trường này không được công khai cho mọi người. hoặc phi tài chính, còn những người vay vốn thường là chính phủ, các công ty và ngân 2.2.2. Thị trường thứ cấp (Secondary market) hàng. Thị trường thứ cấp là thị trường trong đó các chứng khoán đã được phát hành trên thị Tuỳ theo phạm vi các chủ thểđược tham gia giao dịch trên thị trường mà thị trường tiền trường sơ cấp được mua đi bán lại, làm thay đổi quyền sở hữu chứng khoán. tệ còn được chia thành thị trường liên ngân hàng (Interbank Market) – là thị trường tiền Thị trường thứ cấp được xem như thị trường bán lẻ các chứng khoán để phân biệt với thị tệ mà các giao dịch về vốn chỉ diễn ra giữa các ngân hàng (kể cả NHTW) và thị trường trường sơ cấp là thị trường bán buôn các chứng khoán. mở (Open Market) – là thị trường tiền tệ mà ngoài các ngân hàng ra còn có các tổ chức Thị trường thứ cấp đảm bảo khả năng chuyển đổi chứng khoán thành tiền, cho phép phi ngân hàng tham gia. Ngoài ra trong thị trường tiền tệ còn có một thị trường bộ phận những người giữ chứng khoán có thể rút ra khỏi sựđầu tư tại thời điểm nào mà họ mong chuyên giao dịch các chứng khoán ngắn hạn được ghi bằng ngoại tệ, thị trường này được muốn hoặc có thể thực hiệnviệc di chuyển đầu tư từ khu vực này sang khu vực khác. gọi là thị trường hối đoái (Foreign Exchange Market). Thị trường hối đoái ngoài các chứng khoán còn mua bán cả ngoại tệ tiền mặt và các phương tiện thanh toán ghi bằng Sự khác nhau chủ yếu giữa thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp là ở chỗ hoạt động của ngoại tệ như séc ngoại tệ. Ở Việt nam, thị trường tiền tệđược tổ chức dưới các hình thức: thị trường sơ cấp làm gia tăng thêm vốn cho nền kinh tế còn hoạt động của thị trường thứ thị trường nội tệ liên ngân hàng (đi vào hoạt động từ tháng 7 năm 1993) và thị trường cấp chỉ làm thay đổiquyền sở hữu các chứng khoán đã phát hành, mà không làm tăng ngoại tệ liên ngân hàng (đi vào hoạt động từ tháng 10 năm 1994). thêm lượng vốn đầu tư cho nền kinh tế. 2.1.2. Thị trường vốn (Capital market) Giữa thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp có mối liên hệ tác động qua lại lẫn nhau. Thị trường sơ cấp đóng vai trò tạo cơ sở cho những hoạt động của thị trường thứ cấp vì nó là 29 30
16. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com nơi tạo ra hàng hoá để mua bán trên thị trường thứ cấp. Thị trường thứ cấp cũng có tác môi giới gọi là các nhà môi giới chứng khoán (brokers). Các nhà môi giới muốn hoạt dụng trở lại đối với thị trường sơ cấp, đóng vai trò tạo động lực cho sự phát triển của thị động tại Sở giao dịch phải làm thủ tục đăng ký để có chỗ trong Sở. trường này. Tác dụng của thị trường thứ cấp tới thị trường sơ cấp được thể hiện ở hai Những người mua và bán chứng khoán sẽ thông qua những nhà môi giới để đưa ra các chức năng của nó: lệnh mua và bán chứng khoán. Các nhà môi giới sau khi nhận lệnh sẽđến gặp nhau tại • Thứ nhất, thị trường thứ cấp tạo ra tính lỏng cho các chứng khoán được phát hành một nơi ở trung tâm của Sở giao dịch gọi là Sàn giao dịch đến tiến hành đàm phán. Ngày 27 ra trên thị trường sơ cấp , nhờ vậy sẽ làm tăng tính hấp dẫn cho các chứng khoán, nay, do sự phát triển của công nghệ máy tính, nhiều Sở giao dịch đã thay việc đàm phán giúp cho việc phát hành chúng tại thị trường sơ cấp được thuận lợi; trực tiếp bằng một hệ thống ghép lệnh tựđộng, tuy vậy hình thức đàm phán trực tiếp vẫn • Thứ hai, thị trường thứ cấp đóng vai trò xác định giá của các chứng khoán sẽ được duy trì tại nhiều Sở giao dịch nổi tiếng trên thế giới. được phát hành trên thị trường sơ cấp. Các nhà đầu tư trên thị trường sơ cấp sẽ Không phải tất cả các loạichứng khoán đều được mua bán tại Sở giao dịch, mà chỉ những không thể mua các chứng khoán phát hành mới tại thị trường này với giá cao hơn chứng khoán đã được đăng ký yết giá. Để chứng khoán do một công ty phát hành được giá mà họ nghĩ sẽ có thể bán được tại thị trường thứ cấp. Nếu chứng khoán của đăng ký yết giá, công ty đó phải thoả mãn các điều kiện cần thiết về qui mô vốn, về số một nhà phát hành được mua bán với giá cao tại thị trường thứ cấp thì nhà phát lượng chứng khoán đã phát hành, về hiệu quả kinh doanh trong thời gian gần đây v.v hành càng có cơ hội thu được nhiều vốn nhờ việc phát hành các chứng khoán mới Sau khi được Sở giao dịch chấp nhận, chứng khoán được đăng ký vào danh bạ của Sở tại thị trường sơ cấp. giao dịch chứng khoán và thường xuyên được niêm yết giá trên Sở giao dịch. Chính vì những đặc điểm này mà các tổ chức phát hành cũng như các nhà đầu tư quan 2.3.2. Thị trường phi tập trung (OTC markets or Off-exchange markets) tâm nhiều tới thị trường thứ cấp hơn là thị trường sơ cấp. Thị trường phi tập trung là thị trường mà các hoạt động mua bán chứng khoán được thực 2.3. Căn cứ vào phương thức tổ chức và giao dịch của thị trường hiện phân tán ở những địa điểm khác nhau chứ không tập trung tại một nơi nhất định. Thị trường thứ cấp hoạt động dưới hai hình thức: thị trường tập trung và thị trường phi Trên thế giới, thị trường phi tập trung được tổ chức dưới hình thức một thị trường giao 30 tập trung. dịch “qua quầy” – OTC Market (Over-the-counter Market ). Đó là hình thức giao dịch 2.3.1. Thị trường tập trung (Exchanges) mà những nhà buôn chứng khoán (dealer) tại các địa điểm khác nhau công bố một danh Thị trường tập trung là thị trường mà việc giao dịch mua bán chứng khoán được thực mục chứng khoán với giá mua và bán được yết sẵn, và họ sẽ sẵn sàng mua hoặc bán 31 hiện có tổ chức và tập trung tại một nơi nhất định. chứng khoán thẳng cho những ai chấp nhận giá của họ . Do hoạt động mua bán chứng Ví dụ về thị trường tập trung là các Sở giao dịch chứng khoán như Sở giao dịch chứng khoán tại thị trường OTC đều được thực hiện qua mạng máy tính nên các nhà buôn khoán New York, Sở giao dịch chứng khoán Tokyo, Sở giao dịch chứng khoán London, chứng khoán cũng như khách hàng có điều kiện biết rõ các mức giá mà các nhà buôn Sở giao dịch chứng khoán Paris 28 chứng khoán khác chào bán, vì vậy tính chất cạnh tranh của thị trường này rất cao, chẳng Sở giao dịch được tổ chức dưới hình thức một công ty cổ phần29. Sở giao dịch cung cấp kém gì Sở giao dịch. cho những người mua bán chứng khoán các phương tiện và dịch vụ cần thiết để tiến hành Như vậy thị trường O.T.C không phải là một thị trường hiện hữu, nó không có địa điểm giao dịch như: dịch vụ thanh toán, lưu ký chứng khoán, hệ thống máy tính nối mạng, hệ tập trung nhất định mà thay vào đó là một hệ thống thông tin liên lạc hiện đại mà các bên thống bảng giá điện tửđểyết giá chứng khoán, hệ thống ghép lệnh mua và bán chứng tham gia thị trường sử dụng để thương lượng việc mua bán chứng khoán. khoán v.v Do hình thức tổ chức như vậy nên các chứng khoán mua bán tại thị trường OTC rất đông Hoạt động mua bán chứng khoán tại Sở giao dịch bắt buộc phải thông qua các trung gian đảo và đa dạng, nó bao gồm chứng khoán của cả những công ty chưa đủ điều kiện yết giá tại Sở giao dịch lẫn những công ty chưa muốn yết giá tại Sở giao dịch. Theo các số liệu 27 Tức là tạo điều kiện để người nắm giữ chứng khoán có thể bán chứng khoán để thu tiền về. Chứng khoán 30 Thuật ngữ “Giao dịch qua quầy” bắt nguồn từ việc các giao dịch mua bán chứng khoán trước đây hầu hết càng dễ bán thì tính lỏng của nó càng cao. đều được thực hiện tại các quầy giao dịch của ngân hàng. 28 Ở Việt nam, Trung tâm giao dịch chứng khoán là mô hình bậc thấp của Sở giao dịch chứng khoán. 31 Như vậy khác với trong Sở giao dịch, nơi mà giá cả chứng khoán được hình thành trên cơ sở đàm phán 29 Ở Việt nam, Trung tâm giao dịch chứng khoán cũng được tổ chức dưới hình thức một công ty nhưng hoặc ghép lệnh, thì ở thị trường OTC giá cả là yết sẵn và việc mua bán sẽ chỉ xảy ra nếu tuân theo những thuộc sở hữu nhà nước. mức giá này. 31 32
17. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com thống kê thì ở các nước phát triển giá trị các chứng khoán được mua bán qua thị trường phủ lúc nào cũng có thể tăng thuế hoặc in tiền để trả nợ. Tuy nhiên mức lãi suất của nó 32 O.T.C lớn hơn rất nhiều so với mua bán tại Sở giao dịch . thường thấp hơn các công cụ khác lưu thông trên thị trường tiền tệ. Ngoài hai hình thức giao dịch mua bán chứng khoán đã nêu trên: giao dịch tại Sở giao Tín phiếu kho bạc thường được phát hành theo từng lô bằng phương pháp đấu giá. Người dịch và giao dịch tại thị trường OTC, trên thị trường tài chính thực tế còn tồn tại một bộ mua chủ yếu là các ngân hàng, ngoài ra còn có các công ty và các trung gian tài chính phận các giao dịch mua bán trực tiếp giữa những người sở hữu chứng khoán. Thị trường khác. các giao dịch chứng khoán này có thể gọi là thị trường tự do hay thị trường chợđen. Các Tín phiếu kho bạc được xem là công cụ có tính lỏng cao nhất trên thị trường tiền tệ do nó thị trường này xuất hiện đầu tiên trong lịch sử phát triển của thị trường tài chính, khi mà được mua bán nhiều nhất. những người nắm giữ chứng khoán có nhu cầu bán lại những chứng khoán của mình. Tín phiếu kho bạc thường được Ngân hàng trung ương các nước sử dụng như một công Ngay cả ngày nay, mặc dù đã xuất hiện những thị trường tiên tiến hơn như Sở giao dịch cụđểđiều hành chính sách tiền tệ thông qua thị trường mở. hay thị trường OTC, loại thị trường tự do này vẫn còn tồn tại. Tuy nhiên quy mô của 3.1.2. Các chứng chỉ tiền gửicó thể chuyển nhượng được (NCDs34) chúng không lớn lắm, độ rủi ro lại cao, và chỉ có ý nghĩa tại các nước mới hình thành thị Chứng chỉ tiền gửi (Certificate of Deposit) là một công cụ nợ (debt instrument) do các trường tài chính. ngân hàng phát hành, cam kết trả lãi định kỳ cho khoản tiền gửi và sẽ hoàn trả vốn gốc 3. Các công cụ của thị trường tài chính (được gọi là mệnh giá của chứng chỉ) cho ngườigửi tiền khi đến ngày đáo hạn. Để hiểu rõ hơn cách thức thị trường tài chính lưu chuyển vốn từ người dư thừavốn sang Lúc đầu, các chứng chỉ tiền gửi không được phép bán lại và nếu người gửi tiền rút vốn người cần vốn, trong phần này chúng ta sẽ nghiên cứu các phương tiện giúp thị trường tài trước hạn thì sẽ phải chịu phạt. Nhưng về sau để tăng tính hấp dẫn của các chứng chỉ tiền chính lưuchuyển các khoảnvốn, đó chính là các công cụ tài chính hay các chứng khoán. gửi này, các ngân hàng bắt đầu cho phép các chứng chỉ tiền gửi có mệnh giá lớn (ví dụở Các công cụ tài chính được chia thành hai nhóm chính sau: Mỹ là trên 100.000 USD) được phép bán lại trước hạn (với một mức giá khấu trừ), thậm 3.1. Các công cụ lưu thông trên thị trường tiền tệ. chí có thể bán cho chính ngân hàng phát hành. Khi đó chúng được gọi là các chứng chỉ Các công cụ lưu thông trên thị trường tiền tệ có đặc điểm chung là kỳ hạn thanh toán tiền gửi có thể chuyển nhượng (NCDs). ngắn, tính thanh khoản cao và độ rủi ro thấp. Chúng bao gồm các loại chủ yếu sau: NCDs thường được các ngân hàng dùng để huy động các nguồn vốn lớn từ các công ty, 3.1.1. Tín phiếu kho bạc (Treasury bill) các quỹ tương hỗ thị trường tiền tệ, các tổ chức của chính phủ.v.v Tại Mỹ, tổng dư nợ từ Tín phiếu kho bạc là công cụ vay nợ ngắn hạn của chính phủ do Kho bạc phát hành để phát hành các NCDs của các ngân hàng gần đây đã vượt quá tổng số dư nợ của tín phiếu bù đắp cho những thiếu hụt tạm thời của ngân sách nhà nước33. kho bạcMỹ. Tín phiếu kho bạc thuộc loại chứng khoán chiết khấu. Đó là loại chứng khoán không 3.1.3. Thương phiếu (Commercial paper) được nhà phát hành trả lãi song lại được bán với giá chiết khấu tức là giá thấp hơn mệnh Thương phiếu là những giấy nhận nợ do các công ty có uy tín phát hành để vay vốn ngắn giá. Khi đến hạn, nhà đầu tư được nhận lại đủ mệnh giá, vì vậy phần chênh lệch giữa hạntừ thị trường tài chính. mệnh giá chứng khoán và giá mua chứng khoán chính là lãi của nhà đầu tư. Thương phiếu được phát hành theo hình thức chiết khấu, tức là được bán với giá thấp Tín phiếu kho bạc có các kỳ hạn 3, 6 và 12 tháng. hơn mệnh giá. Chênh lệch giữa giá mua và mệnh giá thương phiếu chính là thu nhập của Tín phiếu kho bạc được xem là công cụ tài chính có độ rủi ro thấp nhất trên thị trường người sở hữu thương phiếu. tiền tệ bởi vì hầu như không có khả năng vỡ nợ từ người phát hành, tức là không thể có Những thương phiếu nguyên thuỷ (commercial bill) chỉ xuất hiện trong các hoạt động chuyện chính phủ mất khả năng thanh toán khoản nợ khi đến kỳ hạn thanh toán, chính mua bán chịu hàng giữa các công ty kinh doanh với nhau. Nó có thể do người bán chịu hay người mua chịu hàng hoá phát hành nhưng bản chất vẫn là giấy xác nhận quyền đòi tiền khi đến hạn của người sở hữu thương phiếu. Ngày nay, thương phiếu xuất hiện mang 32 Thị trường mua bán chứng khoán chính phủ, thị trường mua bán thương phiếu hay thị trường hối đoái đều được tổ chức theo hình thức thị trường OTC. tính đa dạng hơn. Thương phiếu được phát hành không chỉ trong quan hệ mua bán chịu 33 Thiếu hụt tạm thời là tình trạng nhu cầu chi vượt quá thu trong thời gian ngắn, nó xảy ra khi chính phủ có những nhu cầu chi tiêu tức thời, cấp bách trong khi các nguồn thu của ngân sách lại mang tính định kỳ, dẫn đến lúc cần chi nhưng lại chưa thu đủ. 34 Negotiable Bank Ceritficate of Deposit 33 34
18. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com hàng hoá mà còn được phát hành để vay vốn trên thị trường tiền tệ. Các công ty danh muốn tranh thủ cho vay ngắn hạn khoản tiền này. Ngân hàng Citibank khi đó đang có nhu tiếng khi có nhu cầu vốn có thể phát hành thương phiếu bán trực tiếp cho người mua theo cầu vay 1 triệu USD trong 1 tuần. Ngân hàng quyết định sử dụng một “Repo” để vay của mức giá chiết khấu. Những người đầu tư thương phiếu ngoài các ngân hàng còn có các GM bằng cách ký hợp đồng bán cho GM 1 triệu USD tín phiếu kho bạc mà ngân hàng trung gian tài chính và công ty khác. đang nắm giữ với cam kết sẽ mua lại số tín phiếu này với giá cao hơn sau đó 1 tuần. Như Các thương phiếu có mức độ rủi ro cao hơn tín phiếu kho bạc nhưng mức lãi suất chiết vậy, thông qua hợp đồng mua lại – “Repo” nói trên, công ty GM đã cung cấp cho khấu cũng cao hơn. Citibank một khoản vay ngắn hạn, lãi trả cho GM chính là khoản chênh lệch giữa giá bán Thị trường thương phiếu ngày nay rất sôi động và phát triển với tốc độ rất nhanh. Việc lại tín phiếu cho ngân hàng sau đó 1 tuần và giá mua tín phiếu lúc đầu. Trong trường hợp chuyển nhượng thương phiếu được thực hiện bằng hình thức ký hậu. xảy ra rủi ro Citibank không thanh toán được nợ cho GM khi đến hạn, 1 triệu USD tín 3.1.4. Chấp phiếu ngân hàng (Banker’s acceptance) phiếu kho bạc vẫn thuộc sở hữu của GM và công ty có thể bán trên thị trường tiền tệđể Chấp phiếu ngân hàng là các hối phiếu kỳ hạn do các công ty ký phát và được ngân hàng thu hồi vốn về. Như vậy 1 triệu USD tín phiếu kho bạc (một công cụ có tính lỏng cao đảm bảo thanh toán bằng cách đóng dấu “đã chấp nhận” lên tờ hối phiếu. nhất và an toàn nhất trên thị trường tiền tệ) đã được sử dụng làm vật thế chấp trong Trong các giao dịch mua bán chịu, khi người bán không tin vào khả năng thanh toán của “Repo” để đảm bảo khả năng thanh toán nợ của Citibank và đã làm cho GM yên tâm khi người mua, họ sẽ yêu cầu người mua phải có sự bảo đảm thanh toán từ một ngân hàng có cho vay. uy tín. Khi ngân hàng chấp nhận bảo lãnh cho khoản thanh toán, nó cho phép người bán Ngoài các công cụ phổ biến trên, ở các nước có thị trường tiền tệ phát triển (ví dụ như ký phát hối phiếu đòi tiền thẳng ngân hàng và ngân hàng sẽđóng dấu chấp nhận trả tiền Mỹ) còn có thêm một số công cụ khác như: lên tờ hối phiếu đó. Như vậy, người trả tiền hối phiếu bây giờ không phải là người mua 3.1.6 Quĩ liên bang (Fed Funds) nữa mà là ngân hàng, do vậy người bán được đảm bảo khá chắc chắn về khả năng thanh Quỹ liên bang là những khoản vay nợ ngắn hạn (thường chỉ qua một đêm) điển hình giữa toán của tờ hối phiếu. Để được ngân hàng ký chấp nhận vào tờ hối phiếu, người mua chịu các ngân hàng Mỹ. Đối tượng vay ởđây là những món tiền gửi của các ngân hàng tại phải ký quỹ gửi vào ngân hàng một phần hoặc toàn bộ số tiền của tờ hối phiếu hoặc được Cục dự trữ liên bang Mỹ36. Khi tiền gửi của một ngân hàng tại Fed không đạt đến tổng số ngân hàng đồng ý cho vay để thanh toán hối phiếu. Ngân hàng sẽ thu từ người mua chịu mà Fed qui định phải có, nó sẽ tiến hành vay từ những ngân hàng nào có khoản tiền gửi một khoản phí bảo đảm thanh toán. Các chấp phiếu ngân hàng này được sử dụng khá phổ tại Fed vượt quá qui định để bù đắp cho khoản thiếu hụt của mình. biến trong lĩnh vực xuất nhập khẩu. Thị trường vay quỹ liên bang rất nhạy cảm đối với các nhu cầu tín dụng của ngân hàng Do được ngân hàng chấp nhận thanh toán nên các chấp phiếu ngân hàng là một công cụ khiến cho lãi suất của các khoản vay này (gọi là lãi suất quĩ liên bang) được xem là một nợ có độ an toàn khá cao, nhất là khi ngân hàng chấp nhận là các ngân hàng lớn, có uy phong vũ biểu để đo mức độ căng thẳng của thị trường tín dụng trong hệ thống ngân tín. Những người sở hữu chấp phiếu có thểđem bán chúng trên thị trường tiền tệ với giá hàng. Khi lãi suất cao là lúc các ngân hàng đang bị sức ép về vốn, khi lãi suất thấp là nhu chiết khấu để thu tiền mặt ngay khi cần vốn gấp. cầu tín dụng của các ngân hàng thấp. 3.1.5. Hợp đồng mua lại35 (Repurchase agreement - Repo) 3.1.7 Đô la châu Âu (Euro dollars) Hợp đồng mua lại là một hợp đồng trong đó ngân hàng bán một số lượng tín phiếu kho Những đồng đô la Mỹ do các ngân hàng ngoại quốc ở bên ngoài nước Mỹ hoặc những bạc mà nó đang nắm giữ, kèm theo điều khoản mua lại số tín phiếu đó sau một vài ngày chi nhánh của ngân hàng Mỹởngoại quốc nắm giữđược gọi là đô la châu Âu. Các ngân hay một vài tuần với mức giá cao hơn. hàng Mỹ có thể vay những món tiền này từ các ngân hàng nước ngoài hoặc từ các chi Về thực chất đây là một công cụđểvay nợ ngắn hạn (thường không quá hai tuần) củacác nhánh của ngân hàng Mỹởnước ngoài khi họ cần vốn. Đồng đô la châu Âu ngày nay đã ngân hàng trong đó sử dụng tín phiếu kho bạc làm vật thế chấp. trở thành một nguồn vốn ngắn hạn quan trọng đối với các ngân hàng Mỹ (năm 1998 là Sau đây là ví dụ về cách sử dụng một “Repo” để vay vốn: Một công ty lớn của Mỹ là trên 100 tỷ USD). General Motors (GM), có một số vốn nhàn rỗi trong tài khoản là 1 triệu USD. Công ty 35 Còn gọi là Cam kết (hay thoả thuận) mua lại. 36 Cục dự trữ liên bang Mỹ có vai trò như ngân hàng trung ương Mỹ, gọi tắt là Fed. 35 36
19. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com 3.2. Các công cụ lưu thông trên thị trường vốn Trái phiếu chính phủ thường dưới dạng trái phiếu kho bạc. Đây là các trái phiếu do Kho Các công cụ lưu thông trên thị trường vốn có độ rủi ro cao hơn so với các công cụ trên thị bạc phát hành để bù đắp thâm hụt ngân sách quốc gia hàng năm. Trái phiếu kho bạc trung trường tiền tệ do giá cả biến động nhiều hơn, tiềm ẩn rủi ro mất khả năng thanh toán hạn (Treasury note) có thời hạn dưới 10 năm, còn trái phiếu kho bạc dài hạn (Treasury nhưng mức sinh lợi cao hơn vì các chứng khoán dài hạn thường đem lại lợi tức lớn hơn. bond) có thời hạn trên 10 năm. Sau đây là một số công cụđiển hình: Các trái phiếu chính phủ là loại trái phiếu mua bán mạnh nhất trên thị trường vốn các 3.2.1. Trái phiếu (Bond) nước nên được xem là công cụ nợ lỏng nhất trên thị trường vốn. Trái phiếu là một chứng thư xác nhận nghĩa vụ trả những khoản lãi theo định kỳ và vốn Các nhà đầu tư vào trái phiếu chính phủ bao gồm các ngân hàng (kể cả NHTW), các cá gốc khi đến hạn của tổ chức phát hành. nhân và một số tổ chức tài chính khác. Như vậy, trái phiếu có bản chất là một công cụ nợ (debt instrument). Nó có những đặc Ngoài trái phiếu chính phủ, còn có các trái phiếu do các cơ quan trực thuộc chính phủ điểm cơ bản sau: phát hành (Government agency bonds) và trái phiếu của chính quyền địa phương (Local • Mệnh giá của trái phiếu (Face value): Là số tiền ghi trên bề mặt của tờ trái phiếu. government bonds hoặc Municipal bonds). Một ví dụ về trái phiếu do các cơ quan trực Mệnh giá của trái phiếu thường chính là giá bán của trái phiếu khi phát hành37, và thuộc chính phủ phát hành là các trái phiếu bảo đảm bằng khoản cho vay thế chấpdo đây cũng là số tiền mà nhà phát hành phải hoàn trả lại cho người sở hữu trái phiếu GNMA – một tổ chức trực thuộc chính phủ Mỹ – phát hành (sẽđược đề cập chi tiết trong khi trái phiếu đáo hạn. Luật các nước có thể qui định mệnh giá tối thiểu của trái phần tiếp theo). Các chính quyền địa phương cũng có thể phát hành trái phiếu để vay vốn phiếu. Ví dụ: Nghịđịnh 144/CP qui định mệnh giá tối thiểu của các trái phiếu cho chi tiêu ngân sách địa phương hoặc để đầu tư cho từng công trình cụ thể theo kế phát hành ra công chúng tại Việt nam là 100.000đ và bội số của 100.000đ. hoạch, ví dụđểxây dựng những công trình cơ sở hạ tầng và công trình phúc lợi công • Thời hạn của trái phiếu (Maturity): Là thời hạn vay vốn của tổ chức phát hành, nó cộng. Loại trái phiếu này thường có những ưu đãi đặc biệt như tiền lãi không phải chịu được ghi rõ trên tờ trái phiếu. Thời hạn của trái phiếu thường từ 2 năm trở lên, có thuế. Tính chất của các loại trái phiếunày cũng gần tương tự trái phiếu chính phủ. Những thể tới hơn 10 năm. nhà đầu tư chính là các ngân hàng, các công ty bảo hiểm và các cá nhân. • Lãi trả cho trái phiếu (Interest): Lãi trả cho trái phiếu thường được qui định theo Tại Việt nam, ngoài trái phiếu kho bạc (thường có thời hạn 5 năm), chính phủ còn phát tỷ lệ phần trăm trên mệnh giá. Lãi suất trái phiếu có thểđược qui định cốđịnh hành công trái quốc gia. Các công trái này thường có mức sinh lời kém, chủ yếu mang hoặc thả nổi lên xuống theo lãi suất thị trường. Lãi thường được trảđịnh kỳ hàng tính chất động viên người dân giúp đỡ nhà nước bằng cách cho vay vốn. Ngoài ra, các năm hoặc một năm hai lần. Kỳ hạn trả lãi cũng như lãi suất trái phiếu đều được ngành lớn của Việt nam cũng phát hành trái phiếu công trình để tài trợ cho hoạt động đầu qui định rất cụ thể trên tờ trái phiếu. tư của mình, ví dụ: ngành năng lượng phát hành trái phiếu công trình để xây dựng đường • Người sở hữu trái phiếu (Bondholder): Bằng việc mua trái phiếu, người sở hữu dây 500 KV, tổng công ty bưu chính viễn thông phát hành trái phiếu xây dựng hệ thống trái phiếu đã cung cấp cho nhà phát hành một khoản vay ứng trước. Tên của bưu điện người sở hữu trái phiếu có thểđược ghi trên tờ trái phiếu (nếu là trái phiếu đích ZTrái phiếu công ty (Corporate bond) danh) hoặc không được ghi (nếu là trái phiếu vô danh). Người sở hữutrái phiếu Trái phiếu công ty thường do các công ty có uy tín lớn phát hành. Những người nắm giữ ngoài quyền được đòi lãi và vốn khi đến hạn còn có quyền chuyển nhượng trái trái phiếu trở thành chủ nợ của công ty và có quyền yêu cầu thanh toán lãi và vốn khi đến phiếu cho người khác khi trái phiếu chưa hết hạn. hạn38. Khác với các cổđông, thu nhập của những người nắm giữ trái phiếu công ty không Khả năng thanh toán gốc và lãi của trái phiếu phụ thuộc rất nhiều vào uy tín của tổ chức phụ thuộc vào tình hình lợi nhuận của công ty và họ luôn được ưu tiên thanh toán lãi phát hành, do vậy khi phân loại trái phiếu, người ta thường căn cứ vào ai là nhà phát trước các cổđông, kể cả cổđông cổ phiếu ưu đãi. hành. Với căn cứ phân chia như vậy, trái phiếu có hai loại chủ yếu sau: Các trái phiếu công ty nhìn chung có qui mô giao dịch nhỏ hơn so với các trái phiếu ZTrái phiếu chính phủ (Government bond) chính phủ, do vậy mà chúng kém lỏng hơn. Tại các nước phát triển, thị trường trái phiếu 37 Chỉ trừ trường hợp các trái phiếu được phát hành theo giá chiết khấu thì giá trái phiếu lúc phát hành mới thấp hơn mệnh giá, còn các trường hợp khác đều bằng mệnh giá. 38 Nhưng không có quyền tham gia quản lý công ty như các cổ đông. 37 38
20. Chương 2. Thị trường tài chính Phan Anh TuÊn anhtuanphan@gmail.com công ty cũng có qui mô nhỏ hơn thị trường cổ phiếu công ty (tại Mỹ thị trường trái phiếu • Quyền sở hữu tài sản ròng39 của công ty: Các cổđông sở hữu công ty theo tỷ lệ công ty chỉ bằng gần 1/5 thị trường cổ phiếu công ty) tuy nhiên tốc độ phát triển của nó cổ phần nắm giữ. Do vậy, khi tài sản ròng của công ty tăng lên do làm ăn có lãi, lại nhanh hơn thị trường cổ phiếu công ty nhiều nên trong tương lai trái phiếu công ty có giá trị các cổ phần mà cổđông nắm giữ cũng tăng lên theo. Khi công ty cổ phần thể sẽ là một nguồn tài chính quan trọng hơn so với các cổ phiếu công ty. ngừng hoạt động, cổđông được tham gia phân chia tài sản còn lại của công ty. Ví Nắm giữ trái phiếu công ty thường là các công ty bảo hiểm (đặc biệt là công ty bảo hiểm dụ: Tổng tài sản ban đầu của một công ty cổ phần là 10 tỷ VNĐ. Một cổđông nhân thọ), các quỹ hưu trí, các công ty chứng khoán và cả các cá nhân. nắm 20% cổ phần của công ty cho nên tổng giá trị tài sản công ty mà anh sở hữu Việc phát hành trái phiếu công ty chưaphổ biến ở Việt nam. Chủ yếu mới chỉ có các theo cổ phần là 2 tỷ VNĐ. Sau 5 năm làm ăn có lãi, tổng tài sản ròng của công ty ngân hàng phát hành trái phiếu ngân hàng để vay vốn từ dân. tăng lên 15 tỷ VNĐ, khi đó tổng giá trị cổ phần mà anh ta sở hữu lên tới 3 tỷ US UK 3.2.2. Cổ phiếu (Stock /Share Certificate) VNĐ. Cổ phiếu là một chứng thư hay bút toán ghi sổ xác nhận trái quyền (quyền hưởng lợi) về • Quyền tham gia chia lợi nhuận ròng40: Cổđông được quyền hưởng một phần lợi vốn - equity claim - đối với thu nhập và tài sản ròng của một công ty cổ phần. nhuận ròng của công ty tỷ lệ với số cổ phần anh ta sở hữu. Phần lãi trả cho mỗi cổ Cổ phiếu có bản chất là một công cụ góp vốn (equity instruments) và chỉ do các công ty phần được gọi là cổ tức (Dividend). Quyền này chỉđược thực hiện khi công ty cổ phần phát hành. Khi cần huy động vốn, công ty cổ phần chia số vốn cần huy động làm ăn có lãi. Tuy nhiên, không phải lúc nào tất cả lợi nhuận thu được đều được thành nhiều phần nhỏ bằng nhau, gọi là các cổ phần (share/stock). Người mua những cổ đem chia cho các cổđông, cũng có trường hợp nhằm tăng vốn kinh doanh cho phần này được gọi là cổđông (share/stockholder). Với số cổ phần đã mua, các cổđông công ty, Hội đồng quản trị quyết định giữ lại phần lớn lợi nhuận. Điều này nói được cấp một giấy chứng nhận sở hữu, giấy này gọi là cổ phiếu. chung là được các cổđông chấp nhận vì tuy không nhận được cổ tức nhưng giá trị Vốn mà công ty cổ phần huy động được từ việc phát hành cổ phiếu được xem là vốn cổ phần của họ trong công ty lại tăng lên, hơn thế việc tăng vốn có thểđảm bảo thuộc sở hữu của công ty. Những cổđông khi mua các cổ phần của công ty đã thực hiện cho khả năng tạo thêm nhiều lợi nhuận hơn trong thời gian tới. việc góp vốn để công ty kinh doanh và do vậy trở thành những người đồng sở hữu công Ngoài đặc trưng cơ bản nói trên, cổ phiếu còn có một sốđặc điểm đáng chú ý sau: ty. Tỷ lệ sở hữu công ty phụ thuộc vào số cổ phần mà cổđông nắm giữ. Do cổ phiếu • Thời hạn của cổ phiếu: Bằng cách mua cổ phiếu do công ty cổ phần phát hành, được xem là giấy xác nhận quyền sở hữu của các cổđông đối với những cổ phần này nên các nhà đầu tư đã cung cấp vốn cho công ty hoạt động. Tuy nhiên các cổđông lại có thể coi cổ phiếu là chứng chỉ xác nhận sự góp vốn và quyền sở hữu về số vốn mà một không được phép rút khoảnvốn này về trừ trường hợp công ty ngừng hoạt động cổđông góp vào công ty cổ phần. hoặc có qui định đặc biệt cho phép được rút vốn. Chính vì lý do như vậy nên có Là người chủ sở hữu công ty, các cổđông có những quyền cơ bản sau đây: thể coi cổ phiếu có thời hạn thanh toán vốn bằng thời gian hoạt động của công ty. • Quyền tham gia quản lý công ty: Quyền này được thực hiện bằng cách các cổ Trên thực tế, trừ trường hợp phá sản hoặc kếtquả kinh doanh quá tồi tệ, còn nói đông bầu ra một Hội đồng quản trịđểthay mặt mình quản lý, điều hành công ty. chung thì các công ty sẽ vẫn cứ duy trì hoạt động mãi mãi, cho nên có thể nói thời Các cổđông không chỉ có quyền bầu ra Hội đồng quản trị (Board of Directors) hạn của cổ phiếu là vô hạn. Mặc dù vậy, các cổđông được phép chuyển nhượng mà còn có thể tham gia ứng cử làm thành viên của Hội đồng quản trị. Số lượng cổ phần mà mình nắm giữ cho người khác và bằng cách đó có thể rút lại khoản phiếu bầu tỷ lệ với số lượng cổ phần mà cổđông nắm giữ. Do vậy những người vốn mà mình đã đầu tư vào công ty cổ phần. nắm giữ càng nhiều cổ phần của công ty thì càng có nhiều khả năng trở thành • Giá trị của cổ phiếu: Giá trị của cổ phiếu được thể hiện trên 3 phương diện sau: thành viên của Hội đồng quản trị. Ngoài ra, hàng năm công ty còn tổ chức Đại hội 41 o Mệnh giá (Face value): là số tiền ghi trên bề mặt cổ phiếu . Mệnh giá cổđông (Annual shareholder meetings) để họp các cổđông lại, bàn về các chiến thường được ghi bằng nội tệ. Mệnh giá bằng bao nhiêu là do luật chứng lược hoặc kế hoạch kinh doanh lớn của công ty. 39 Tài sản ròng bằng tổng tài sản có trừ tổng số các khoản nợ của công ty. 40 Lợi nhuận ròng là lợi nhuận sau thuế. 41 Mệnh giá của cổ phiếu chỉ là giá trị danh nghĩa và chỉ có ý nghĩa lúc phát hành. Số tiền mà công ty cổ phần thu được tính trên mỗi cổ phiếu sau khi phát hành không nhất thiết phải bằng mệnh giá. 39 40