Bài giảng Lý luận giáo dục

Nội dung text: Bài giảng Lý luận giáo dục

1. ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA TÂM LÝ – GIÁO DỤC ĐỀ CƯƠNG BÀI GIẢNG LÝ LUẬN GIÁO DỤC ĐÀ NẴNG - 2012 1
2. MỤC TIÊU MÔN HỌC Sau khi học xong phần này, người học có khả năng: 1. Kiến thức - Trình bày một cách hệ thống các kiến thức cơ bản về giáo dục học (đối tượng, nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu, các khái niệm, các phạm trù cơ bản của giáo dục học). - Trình bày được mục đích, mục tiêu và nhiệm vụ giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. - Phân tích, đánh giá đúng đắn: + Vai trò của giáo dục đối với sự phát triển của xã hội và cá nhân. + Nhiệm vụ, nội dung, phương pháp, phương tiện giáo dục. + Vị trí, chức năng của người giáo viên trong xã hội và trong nhà trường. + Đặc điểm lao động sư phạm của người giáo viên. + Những yêu cầu về phẩm chất và năng lực đối với người giáo viên. + Nội dung, phương pháp công tác của người giáo viên chủ nhiệm. - Tiếp cận được xu thế đổi mới công tác giáo dục trong nước, trong khu vực và trên thế giới. 2. Về kỹ năng - Nhận diện và giải thích các hiện tượng giáo dục trong xã hội. - Bước đầu có được kỹ năng tìm hiểu, vận dụng những tri thức lý luận vào việc phân tích, đánh giá thực tiễn giáo dục hiện nay, kỹ năng lập kế hoạch và tổ chức thực hiện một số hoạt động giáo dục. 3. Thái độ - Nhận ra vai trò của giáo dục đối với sự phát triển của cá nhân và xã hội, tích cực tham gia các hoạt động giáo dục trong điều kiện cụ thể. - Có động cơ, thái độ đúng đắn trong học tập; có ý thức tu dưỡng và rèn luyện để hình thành nhân cách của người giáo viên, sẵn sàng tham gia các hoạt động nghề nghiệp, có niềm tin sư phạm, tình cảm nghề nghiệp, lòng yêu nghề, mến trẻ. 2
3. Chương I. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA GIÁO DỤC HỌC I. GIÁO DỤC LÀ MỘT HIỆN TƯỢNG XÃ HỘI ĐẶC BIỆT 1. Sự nảy sinh và phát triển của giáo dục là nhu cầu tồn tại và phát triển của xã hội loài người - Trong quá trình sống, con người đã không ngừng đấu tranh trong xã hội, đấu tranh với thiên nhiên, không ngừng lao động để tạo ra của cải vật chất và tinh thần. Trong quá trình đó con người đã tích lũy được những kinh nghiệm đấu tranh xã hội, kinh nghiệm đấu tranh với tự nhiên, kinh nghiệm lao động sản xuất. Để xã hội loài người có thể tồn tại và phát triển, người ta phải truyền thụ cho nhau những kinh nghiệm đó. Hiện tượng truyền thụ - lĩnh hội kinh nghiệm xã hội chính là hiện tượng giáo dục. - Giáo dục là hoạt động truyền thụ và lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử – xã hội từ thế hệ trước cho thế hệ sau nhằm chuẩn bị cho thế hệ sau tham gia lao động sản xuất và đời sống xã hội. - Giáo dục với tư cách là một hiện tượng xã hội có đặc trưng cơ bản là: + Thế hệ đi trước truyền thụ cho thế hệ đi sau những kinh nghiệm về lao động sản xuất và sinh hoạt cộng đồng + Thế hệ đi sau lĩnh hội và phát triển những kinh nghiệm đó để tham gia đời sống xã hội, tham gia lao động sản xuất và các hoạt động xã hội khác. Như vậy, về bản chất, giáo dục là sự truyền đạt và tiếp thu những kinh nghiệm lịch sử xã hội của các thế hệ. Nhờ lĩnh hội được những kinh nghiệm xã hội mà cá thể trở thành nhân cách và nhân cách của mỗi người được phát triển đầy đủ hơn, những nhu cầu và năng lực của họ phong phú đa dạng hơn, những sức mạnh tinh thần và sức mạnh thể chất của họ tăng thêm. - Giáo dục vừa có ý nghĩa đối với cá nhân, vừa có ý nghĩa xã hội to lớn. + Đối với cá nhân: Hình thành và phát triển nhân cách đáp ứng yêu cầu của xã hội. Giáo dục là phương thức để tái sản xuất sức lao động xã hội, tái sản xuất những nhân cách cần thiết, phù hợp với yêu cầu của xã hội trong từng giai đoạn lịch sử nhất định. + Đối với xã hội: Giáo dục tác động đến mọi mặt của đời sống xã hội, thông qua đào tạo nguồn nhân lực. Với ý nghĩa đó, giáo dục là điều kiện không thể thiếu được để duy trì và phát triển đời sống của con người, của xã hội loài người. Đó là một loại hoạt động có ý thức, có mục đích 3
4. của con người, là chức năng đặc trưng của xã hội loài người. Chỉ có trong xã hội loài người mới có giáo dục. Chỉ có con người thông qua đấu tranh với thiên nhiên, đấu tranh xã hội, lao động sản xuất mới tích lũy kinh nghiệm lịch sử xã hội, mới truền đạt và lĩnh hội kinh nghiệm một cách có ý thức. Một số động vật có một số động tác gọi là dạy con bắt mồi, nhưng chỉ là động tác có tính bản năng hoặc bắt chước. - Giáo dục là hiện tượng xã hội đặc biệt: + Giáo dục là một hiện tượng phổ biến của xã hội loài người: Ở đâu có con người ở đó có giá dục; giáo dục diễn ra trong mọi không gian, mọi thời gian. + Giáo dục tồn tại vĩnh hằng cùng với xã hội loài người: Giáo dục ra đời, tồn tại và phát triển mãi mãi cùng với xã hội loài người. + Giáo dục là hiện tượng đặc trưng của xã hội loài người: Ở thế giới động vật sự truyền thụ và tiếp thu kinh nghiệm chỉ mang tính bản năng sinh tồn, duy trì nòi giống. Hàng trăm năm này cách bắt chuột của mèo vẫn không có gì thay đổi. Ở con người nhờ có ý thức mà trong quá trình truyền đạt và tiếp thukinh nghiệm có sự lựa chọn, phù hợp với thực tiễn. + Giáo dục ra đời cùng với sự ra đời của xã hội loài người, nhưng sau khi ra đời giáo dục trở thành nhân tố quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. + Giáo dục mang tính sáng tạo cao, có tính định hướng tốt nhất, hoạt động giáo dục, hợp lý nhất, giúp cho mỗi cá nhân phát triển, đáp ứng một cách năng động, sáng tạo các yêu cầu ngày càng cao của xã hội. Chính vì vậy giáo dục là một trong những hiện tượng xã hội, nhưng đó là hiện tượng xã hội đặc biệt. 2. Tính chất của giáo dục 2.1. Tính chất lịch sử của giáo dục Là một hiện tượng xã hội, giáo dục chịu sự chi phối của các quá trình xã hội khác như: kinh tế, chính trị, xã hội Giáo dục bao giờ cũng phát triển và biến đổi không ngừng, bao giờ cũng mang tính lịch sử cụ thể. Tính lịch sử của giáo dục được biểu hiện: Ở mỗi nước trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định, có một nền giáo dục riêng biệt, mà những đặc trưng của nó về tính chất, mục đích, nhiệm vụ, nội dung, phương pháp, phương tiện đều do những điều kiện của giai đoạn đó qui định. Khi chế độ xã hội thay đổi thì kéo theo sự thay đổi của giáo dục và khi giáo dục phát triển thì thúc đẩy xã hội phát triển. 4
5. Chứng minh: - Giáo dục trong các phương thức sản xuất của xã hội: Trong buổi bình minh của loài người, khi mà kinh nghiệm sản xuất của loài người tích lũy chưa nhiều, việc giáo dục trong xã hội CSNT được thực hiện ngay trong quá trình người lớn và trẻ em tham gia lao động chung (săn bắn, hái lượm) và giao lưu hàng ngày. Về sau kinh nghiệm sản xuất đã tích lũy được nhiều hơn, những người già cả có kinh nghiệm và có uy tín được bộ lạc giao nhiệm vụ huấn luyện, dạy bảo thanh thiếu niên sau thời gian lao động. Đến khi công cụ sản xuất, kỹ năng lao động và chuẩn mực giao lưu trở nên phức tạp, xã hội phải phân công một số thành viên có kinh nghiệm chuyên trách việc giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ đang lớn lên, tiến hành tập trung trong các trường học (nhà trường xuất hiện cách đây hơn 2500 năm) nhằm chuẩn bị cho họ tham gia lao động sản xuất và đời sống xã hội. - Trong một xã hội: Giáo dục cũng phát triển khác nhau qua từng giai đoạn lịch sử, tương ứngvới sự phát triển kinh tế trong các giai đoạn lịch sử đó. Ví dụ ở Vịêt Nam, khi nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời vào tháng 9, năm 1945 thì Đảng và Nhà nước giao nhiệm vụ cho giáo dục là đào tạo những con người tuyệt đối trung thành với Đảng, sẵn sàng tham gia chiến đấu bảo vệ Tổ quốc. 1975 đất nước giải phóng, đi lên Chủ nghĩa xã hội, tại Đại hội Đảng IV xác định: Đào tạo ra những con người yêu nước, có thái độ lao động mới, con người làm chủ tập thể, có sức khoẻ. Năm 1986, đất nước tiến hành công cuộc đổi mới đất nước và phát triển khoa học công nghệ do vậy giáo dục phải nhằm đào tạo ra những con người có tay nghề cao, có trình độ khoa học kỹ thuật. Từ tính lịch sử của giáo dục, chúng ta rút ra một số kết luận quan trọng trong việc xây dựng và phát triển giáo dục: - Giáo dục là “không nhất thành bất biến”, việc sao chép nguyên bản mô hình giáo dục của nước khác trong việc xây dựng nền giáo dục của nước mình là việc làm phản khoa học. - Giữ nguyên mô hình giáo dục đã được hình thành ở một giai đoạn trước đây, khi mà điều kiện của giai đoạn mới có sự thay đổi căn bản cũng là hành động trái qui luật. - Có thể và cần học tập kinh nghiệm của quá khứ, của các nước khác một cách có chọn lọc, phê phán và vận dụng chúng vào hiện tại, nước mình cho phù hợp. - Khi nghiên cứu giáo dục, đánh giá giáo dục phải đặt giáo dục trong mối quan hệ với xã hội, đồng thời phải thấy được tác dụng của giáo dục đối với xã hội. 5
6. - Những điều chỉnh, cải tiến, cải cách, đổi mới giáo dục trong từng thời kỳ phát triển là một tất yếu khách quan. Song những biến động đó cần được dự báo chính xác, chuẩn bị cẩn thận và tiến hành tốt. 2.2. Tính chất giai cấp của giáo dục - Trong xã hội có giai cấp, giáo dục bao giờ cũng mang tính giai cấp. Tính giai cấp của giáo dục là sự phản ánh lợi ích của giai cấp đó trong các hoạt động giáo dục, thể hiện giáo dục cho ai? Giáo dục nhằm mục đích gì? Giáo dục cái gì? và giáo dục ở đâu? Trong xã hội có giai cấp, giáo dục là một phương thức đấu tranh giai cấp, nhà trường là công cụ đấu tranh giai cấp, hoạt động giáo dục cũng như môi trường nhà trường là một trận địa đấu tranh giai cấp trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa và giáo dục đào tạo con người mới, thế hệ mới, phục vụ tích cực cho công cuộc đấu tranh giai cấp, xây dựng xã hội mới theo đường lối của giai cấp nắm chính quyền. - Tính giai cấp của giáo dục quy định mục đích giáo dục, nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục, hình thức tổ chức giáo dục, chính sách giáo dục Chứng minh: - Giáo dục trong xã hội CSNT: Xã hội không có sự phân chia giai cấp nên tất cả trẻ em đều được nuôi dạy và giáo dục như nhau. Về sau khi xã hội phát triển ngày càng cao, bắt đầu sự phân hóa giai tầng trong xã hội, công xã cũng tan rã, chế độ tư hữu tài sản bắt đầu dần dần xuất hiện và tập đoàn thống trị xã hội cũng hình thành tất cả những biến đổi đó đều ảnh hưởng đến giáo dục: Việc giáo dục tri thức dần dần tách ra khỏi lĩnh vực giáo dục lao động; con em của giai cấp và những người lao động dần dần được tổ chức giáo dục riêng. - Giáo dục trong xã hội CHNL: Khi xã hội loài người chuyển sang chế độ chiếm hữu nô lệ thì lần đầu tiên cùng với sự phân chia giai cấp trong xã hội đã thấy sự xuất hiện bất bình đẳng trong giáo dục. Giai cấp chủ nô thông qua hệ thống giáo dục để truyền bá hệ tư tưởng, nền văn hóa của giai cấp mình. - Giáo dục trong chế độ phong kiến: Một trong những đặc điểm nổi bật của xã hội phong kiến là giữa người với người luôn luôn có sự phân biệt đẳng cấp một cách khắc nghiệt. Đặc điểm đó phản ánh rõ nét trong chế độ giáo dục: + Mục đích của nền giáo dục: củng cố trật tự xã hội, duy trì đẳng cấp + Nội dung giáo dục: Là những giáo điều của đạo đức phong kiến như quan hệ vua – tôi, cha – con, vợ - chồng. 6
7. + Phương pháp giáo dục: Từ chương, trích cú những điều sách vở nhằm tạo nên những con người dễ phục tục, dễ sai khiến. + Chế độ khoa cử có tính chất mị dân tạo nên tâm lý thoát ly lao động, coi thường lao động chân tay với quan điểm muôn việc đều thấp hèn, chỉ có đọc sách là cao thượng. + Nền giáo dục phong kiến, đặc biệt là ở Á đông, ở Việt Nam thông qua quá trình giáo dục đào tạo nên những tầng lớp nho sĩ trung thành với chế độ phong kiến, mang ý thức hệ phong kiến. - Những bài học nào được rút ra từ tính giai cấp của giáo dục: + Tính giai cấp trong giáo dục đòi hỏi người làm công tác giáo dục phải nắm vững quan điểm và đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nước. + Đòi hỏi người làm công tác giáo dục phải ý thức rõ giáo dục đang phục vụ cho giai cấp nào. + Người học biết được sau này mình phục vụ cho ai, như thế nào? 2.3. Tính chất kế thừa của giáo dục Giáo dục vừa mang tính chất lịch sử, vừa mang tính chất giai cấp, vừa mang tính chất kế thừa vì đó là những kinh nghiệm, những thành tựu của nhân loại được đúc kết qua quá trình xây dựng và phát triển giáo dục theo lịch sử phát triển của xã hội. Tính kế thừa của giáo dục đòi hỏi: một mặt phải nghiên cứu, tiếp thu phát triển những yếu tố tiến bộ, những kinh nghiệm quý báu trong các nền giáo dục trước, các nền giáo dục thuộc các nước, các chế độ chính trị khác nhau. Mặt khác, phải phê phán loại bỏ những yếu tố lạc hậu, không phù hợp với sự phát triển mới của nền giáo dục, của xã hội. 3. Những chức năng cơ bản của giáo dục Do giáo dục tác động đến con người cho nên nó cũng có khả năng tác động đến các lĩnh vực của đời sống xã hội, đến các quá trình xã hội mà con người là chủ thể. Những tác dụng của giáo dục đối với các quá trình xã hội xét về mặt xã hội học được gọi là những chức năng xã hội của giáo dục. Có 3 loại chức năng xã hội của giáo dục: - Chức năng kinh tế - sản xuất. - Chức năng chính trị - xã hội. - Chức năng tư tưởng - văn hoá. Những chức năng này thể hiện vai trò của giáo dục đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội về tất cả các mặt. 3.1. Chức năng kinh tế - sản xuất 7
8. Lao động dù đơn giản đến đâu cũng cần có sự huấn luyện để con người biết lao động, có kinh nghiệm lao động. Lao động càng phức tạp, càng hiện đại càng đòi hỏi sự đầu tư vào huấn luyện nhiều hơn. Mối liên hệ giữa giáo dục và sản xuất đươc hình thành trên sức lao động. Sức lao động xã hội chỉ tồn tại trên nhân cách con người. Giáo dục tái tạo nên sức mạnh bản chất của con người, vì vậy giáo dục được coi là phương thức tái sản xuất ra sức lao động xã hội. + Giáo dục tạo ra nguồn nhân lực có tri thức, có kỹ thuật, có kỹ năng nghề nghiệp, phát triển kinh tế sản xuất. + Giáo dục đào tạo lại nguồn nhân lực đã bị lỗi thời, tạo nên sức lao động mới, đáp ứng kịp thời nguồn nhân lực thiếu hụt do nhiều nguyên nhân. + Bằng con đường truyền thông, giáo dục phát triển ở con người những năng lực chung và năng lực riêng biệt, giúp con người nâng cao năng lực làm việc, thay đổi nghề nghiệp, thay đổi việc làm, góp phần phát triển kinh tế sản xuất. Giáo dục góp phần giảm tỷ lệ thất nghiệp, nâng cao đời sống cộng đồng. Mặt khác, bất kỳ một nước nào, muốn phát triển kinh tế, sản xuất ngày càng mạnh mẽ với năng suất ngày càng cao thì phải có đủ nhân lực và nhân lực phải có chất lượng cao. Đó là đội ngũ đông đảo những người lao động không chỉ có những phẩm chất cao quý, mà còn phải có những trình độ nghề nghiệp cần thiết, đáp ứng những yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Muốn có nguồn nhân lực như vậy, xã hội phải dựa vào giáo dục, mà chỉ có giáo dục mới có thể đáp ứng được yêu cầu đó. - Giáo dục góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển + Giáo dục tạo ra sức lao động mới một cách khéo léo, tinh xảo, hiệu quả để vừa thay thế sức lao động cũ bị mất đi, vừa tạo ra sức lao động mới cao hơn, góp phần tăng năng suất lao động, đẩy mạnh sản xuất phát triển kinh tế – xã hội. Chính giáo dục đã tái sản xuất sức lao động xã hội, tạo ra lực lượng trực tiếp sản xuất và quản lý xã hội với trình độ, năng lực cao. + Giáo dục đào tạo lại nguồn nhân lực đã bị lỗi thời, tạo nên sức lao động mới, đáp ứng kịp thời nguồn nhân lực thiếu hụt do nhiều nguyên nhân. Bằng con đường truyền thông, giáo dục phát triển ở con người những năng lực chung và năng lực riêng biệt, giúp con người nâng cao năng lực làm việc, thay đổi nghề nghiệp, thay đổi việc làm, góp phần phát triển kinh tế sản xuất. 8
9. + Giáo dục trực tiếp và thường xuyên bồi dưỡng, nâng cao trình độ văn hóa, khoa học kĩ thuật, kĩ năng lao động cho nhân dân lao động. Đó là yếu tố cơ bản để phát triển kinh tế - sản xuất của xã hội. - Giáo dục góp phần giảm tỷ lệ thất nghiệp, nâng cao đời sống cộng đồng. - Giáo dục tham gia vào chương trình phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn. Bằng con đường truyền thông, giáo dục giúp mọi người nâng cao trình độ khoa học kỹ thuật, tăng năng suất lao động, phát triển kinh tế gia đình, góp phần xóa đói giảm nghèo. Như vậy, giáo dục góp phần phát triển kinh tế sản xuất. - Giáo dục thông qua con đường truyền thông, tham gia vào chương trình dân số, kế hoạch hóa gia đình. Giáo dục giúp cho mọi người nhận thức đúng đắn về dân số, sức khỏe sinh sản, giảm tỷ lệ tăng dân số, nâng cao chất lượng cuộc sống, chất lượng giống nòi, góp phần phát triển sản xuất. Ngày nay trong nền kinh tế thị trường, chất lượng giáo dục gắn liền với chất lượng sản phẩm, hàng hóa. Muốn nâng cao chất lượng sản phẩm hàng hóa thì giáo dục phải nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Trong thời đại phát triển như bão táp của khoa học và công nghệ, nhân loại đang chuyển sang nền văn minh tin học, điện tử, sinh học. Khoa học-công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Sự phát triển lực lượng sản xuất gắn liền với sản xuất hàng hóa và thị trường, gắn liền với sự phân công lao động và hợp tác quốc tế. Giáo dục không phải là yếu tố phi sản xuất, giáo dục là yếu tố bên trong, yếu tố cấu thành của sản xuất xã hội. Không thể phát triển lực lượng sản xuất nếu như không đầu tư thỏa đáng cho nhân tố con người, nhân tố hàng đầu của lực lượng sản xuất. Không thể xây dựng được quan hệ sản xuất mới xã hội chủ nghĩa nếu như không nâng cao trình độ dân trí, trình độ tổ chức và quản lý của cán bộ và nhân dân. Thực tiễn đã chỉ ra rằng, không một quốc gia nào muốn phát triển lại đầu tư ít cho giáo dục. Cuộc chạy đua phát triển kinh tế hiện nay là cuộc chạy đua về khoa học công nghệ, chạy đua về giáo dục đào tạo, chạy đua về nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Hội nghị lần thứ hai ban chấp hành Trung Ương khóa 8 đã nhấn mạnh: “Thực sự coi giáo dục đào tạo là quốc sách, nhận thức sâu sắc giáo dục - đào tạo cùng khoa học công nghệ là nhân tố quyết định tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho sự phát triển”. Để làm tốt chức năng này giáo dục đào tạo phải xây dựng được một xã hội học tập tạo điều kiện cho mọi người có thể học tập thường xuyên, học tập suốt đời. Chính vì vậy, giáo dục phải thực sự đi trước đón đầu thúc đẩy phát triển kinh tế sản xuất. 9
10. Như vậy, với chức năng kinh tế - sản xuất giáo dục là động lực chính thúc đẩy nền kinh tế phát triển và giáo dục phải đi trước sự phát triển kinh tế - xã hội. Khi nền khoa học và công nghệ đạt đến trình độ phát triển cao, nhu cầu xã hội đa dạng, người lao động phải là những người có trình độ học vấn cao, có kiến thức rộng, có tay nghề vững, có tính năng động, sáng tạo thì giáo dục phải đào tạo nhân lực một cách có hệ thống, chính qui ở trình độ cao. b. Chức năng chính trị - xã hội - Giáo dục góp phần quan trọng trong việc giáo dục tư tưởng chính trị, đạo đức công dân, pháp luật. Giáo dục không đứng ngoài chính trị mà nó là phương thức tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối, chính sách của một chế độ chính trị, giai cấp hay chính đảng cầm quyền. Giáo dục trực tiếp truyền bá hệ tư tưởng chính trị, đường lối chính sách của giai cấp nắm quyền và trực tiếp đào tạo chuẩn bị cho thế hệ trẻ tham gia vào cuộc sống, bảo vệ chế độ chính trị, xã hội đương thời. - Giáo dục đào tạo người lao động đáp ứng những mục đích, những yêu cầu chính trị - xã hội nhất định. Như đã biết, mỗi hình thái kinh tế-xã hội cụ thể, thậm chí ngay trong một xã hội cụ thể ở những giai đoạn phát triển khác nhau lại đòi hỏi những mẫu người công dân, người lao động khác nhau nhằm đáp ứng mục đích, yêu cầu chính trị - xã hội nhất định. Giáo dục phải đáp ứng “đơn đặt hàng” đó. Một khi đơn đặt hàng này thay đổi thì giáo dục phải thay đổi về mục đích, hệ thống các ngành học, mục tiêu, nọi dung, phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục để có thể đủ khả năng và điều kiện thực hiện tót nhất “đơn đặt hàng” mới này. Muốn vậy, kinh nghiệm cho thấy, một mặt giáo dục phải có tính nhạy bén, tính năng động, mặt khác xã hội phải hỗ trợ tích cực và có hiệu quả cho nó. - Giáo dục tác động đến cấu trúc xã hội và mối quan hệ giữa các bộ phận hợp thành xã hội. Trong xã hội phong kiến, giáo dục góp phần không nhỏ trong việc khoét sâu thêm sự phân chia giai cấp, xây dựng một cấu trúc xã hội mang tính chất giai cấp và đẳng cấp rõ rệt. Ví dụ: Giáo dục trong chế độ phong kiến góp phần không nhỏ vào việc xây dựng và duy trì sự bất bình đẳng giữa nam và nữ (nam được đi học, thi cử, làm quan; nữ thì ngược lại, không được đi học, ở nhà làm công việc nội trợ ). 10
11. Còn trong xã hội ta, nhờ giáo dục cho mọi người, giáo dục thường xuyên, giáo dục phổ cập , trình độ dân trí ngày một nâng cao, làm cho các tầng lớp xã hội dễ dàng nhích lại gần nhau. c. Chức năng tư tưởng - văn hóa - Giáo dục là phương thức cơ bản truyền bá và xây dựng hệ tư tưởng chung định hướng cho mọi thái độ và hành vi của toàn xã hội. - Giáo dục góp phần nâng cao trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật cho toàn xã hội, xây dựng lối sống, nếp sống có văn hóa (nâng cao dân trí). - Giáo dục góp phần bảo tồn, phát triển những giá trị tư tưởng – văn hóa của nhân loại và của dân tộc thông qua việc dạy học và giáo dục. Tóm lại, với những chức năng này, giáo dục có khả năng tác động đến toàn bộ các lĩnh vực hoạt động của xã hội thông qua những con người được giáo dục. Thực hiện những chức năng cơ bản đó, giáo dục phải bám sát yêu cầu phát triển kinh tế - sản xuất, chính trị - xã hội, tư tưởng - văn hóa để đáp ứng đầy đủ và kịp thời. Đồng thời giáo dục phải được phát triển mạnh mẽ để tạo tiền đề cho sự phát triển mới về kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng. II. ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA GIÁO DỤC HỌC Trước khi nghiên cứu bất kỳ một khoa học nào, muốn có một hướng đi đúng đắn trong qúa trình lĩnh hội hệ thống tri thức của khoa học đó, cần phải nhận thức được đối tượng nghiên cứu, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu của khoa học đó. 1. Đối tượng của giáo dục học Giáo dục học là một khoa học nên có đối tượng nghiên cứu, với các phương pháp nghiên cứu cụ thể và có hệ thống khái niệm, phạm trù nghiên cứu. 1.1. Quá trình sư phạm tổng thể là đối tượng nghiên cứu của Giáo dục học - Giáo dục học là một trong số các khoa học nghiên cứu về con người. Giáo dục học nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người. - Quá trình hình thành và phát triển nhân cách của con người diễn ra ở gia đình, nhà trường và xã hội. Trong đó, quá trình hình thành và phát triển nhân cách con người diễn ra trong nhà trường là một quá trình có tổ chức, có hệ thống, có kế hoạch, có phương pháp, do các nhà chuyên môn đảm nhận nhằm hình thành và phát triển nhân cách toàn diện của người học. Quá trình đó được gọi là quá trình sư phạm tổng thể. a. Các đặc trưng cơ bản của quá trình sư phạm tổng thể 11
12. - Quá trình giáo dục là một hệ thống những tác động có ý thức, có mục đích, có kế hoạch. - Do hệ thống những cơ quan giáo dục, dạy học tổ chức. - Luôn có sự tương tác qua lại giữa các thành phần tham gia: người dạy (chủ thể tác động) và người học (chủ thể hoạt động), trong đó nhà giáo dục giữ vai trò chủ đạo, tổ chức hướng dẫn các loại hình hoạt động và giao lưu và người học giữ vai trò chủ động, tích cực, tự giác tham gia và các loại hình hoạt động và giao lưu đó để chiếm lĩnh và biến những kinh nghiệm xã hội, những giá trị văn hóa xã hội thành vốn sống của mình. - Quá trình giáo dục bao hàm cả hoạt động dạy học và hoạt động giáo dục. - Nhằm phát triển toàn diện nhân cách người học đáp ứng những yêu cầu của giai đoạn lịch sử xã hội mới. Từ những đặc trưng trên, chúng ta có thể rút ra định nghĩa: Quá trình sư phạm tổng thể là quá trình giáo dục với hàm nghĩa rộng, bao quát toàn bộ các tác động dạy học và giáo dục được định hướng theo mục đích xác định, được tổ chức một cách hợp lý, khoa học nhằm hình thành và phát triển nhân cách của người học phù hợp với mục đích giáo dục mà xã hội qua định. b. Cấu trúc của quá trình sư phạm tổng thể - Quá trình sư phạm tổng thể là sự thống nhất của hai quá trình bộ phận: quá trình dạy học và quá trình giáo dục. Cả hai quá trình đó đều thực hiện chức năng chung của quá trình sư phạm tổng thể trong việc hình thành nhân cách toàn diện. Song mỗi quá trình bộ phận đều có chức năng trội của mình và dựa vào chức năng đó để thực hiện chức năng khác. Chức năng trội của quá trình dạy học là trau dồi học vấn, là chuyển giao và lĩnh hội hệ thống tri thức khoa học, những kỹ năng, kỹ xảo nhận thức và hoạt động. Chức năng trội của quá trình giáo dục là xây dựng hệ thống niềm tin, lý tưởng, động cơ, thái độ, tính cách, thói quen; là hình thành và phát triển những phẩm chất về thế giới quan khoa học, chính trị, đạo đức, thẩm mỹ của cá nhân người học. Nhờ đó, mỗi quá trình có những đặc điểm riêng mà giáo viên phải quan tâm để tổ chức từng quá trình giáo dục bộ phận đạt chất lượng và kết quả. Quá trình dạy học Quá trình giáo dục * Hình thành khái niệm khoa học * Hình thành hệ thống giá trị - Hình thành hiểu biết về thế giới quan - Hình thành thái độ đối với hiện thực khách quan - Tác động chủ yếu đến trí tuệ - Tác động chủ yếu đến tình cảm, ý chí 12
13. - Diễn ra chủ yếu trong nhà trường, trên lớp - Diễn ra trên lớp, ngoài lớp, trong trường, ngoài trường - Lực lượng tác động chủ yếu là giáo viên - Lực lượng tác động phong phú, phức tạp - Đo lường tương đối dễ dàng - Khó đo lường - Quá trình giáo dục tổng thể cũng như quá trình giáo dục bộ phận đều được tạo thành bởi nhiều yếu tố: + Mục đích giáo dục: Là đơn đặt hàng của xã hội về mẫu nhân cách mà giáo dục cần thực hiện cho được. Mục đích giáo dục được thể hiện thành hệ thống các mục tiêu giáo dục và nhiệm vụ giáo dục. Mục đích giáo dục chi phối nội dung, phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức và cả đán giá hoạt động giáo dục. + Nội dung giáo dục: Là hệ thống giá trị (kiến thức, kỹ năng, giá trị đạo đức, khuôn mẫu hành vi ứng xử ) được lựa chọn của kinh nghiệm xã hội và của nền văn hóa của loài người cần hình thành ở người học. Nội dung giáo dục phản ánh trong chương trình, sách giáo khoa, nó tạo nên nội dung hoạt động cho nhà giáo dục và người được giáo dục, chi phối phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức giáo dục nhằm đạt được mục đích giáo dục đã định. + Phương pháp giáo dục: Là các con đường, các cách thức, các biện pháp hoạt động gắn bó lẫn nhau giữa thầy và trò để truyền đạt và chiếm lĩnh nội dung giáo dục, đạt tới mục đích giáo dục. + Phương tiện giáo dục: Là những vật mang nội dung và phương pháp giáo dục, là những phương tiện hoạt động giáo dục của thầy và hoạt động học tập của trò. + Hình thức tổ chức giáo dục: Là biểu hiện bên ngoài, là các hình thức tổ chức hoạt động giữa thầy và trò. + Nhà giáo dục: Là thầy giáo và những người làm công tác giáo dục học sinh – là chủ thể tác động giáo dục, giữ vai trò chủ đạo, định hướng, tổ chức, điều khiển, điều chỉnh hoạt động giáo dục và tự giáo dục. + Người được giáo dục: Là cá nhân học sinh và tập thể học sinh – Là đối tượng nhận sự tác động của nhà giáo dục, đồng thời là chủ thể tự giáo dục. + Kết quả giáo dục: Là trình độ phát triển nhân cách theo phương hướng mục đích giáo dục, là tác nhân kích thích và điều chỉnh quá trình giáo dục. + Môi trường giáo dục: Tham gia quá trình giáo dục còn có các điều kiện giáo dục bên trong và bên ngoài. Đó là không khí tâm lý chung của nhà trường, điều kiện cơ sở vật chất, điều kiện kinh tế - chính trị xã hội. 13
14. * Quan hệ giữa các yếu tố: Toàn bộ các yếu tố trên vận động, phát triển và quan hệ biện chứng với nhau, thúc đẩy lẫn nhau trong cùng một hệ thống. Nhà giáo dục tác động đến người được giáo dục thông qua nội dung, phương pháp, phương tiện trong môi trường nhất định nhằm thực hiện mục đích giáo dục đặt ra đáp ứng yêu cầu của xã hội trong một giai đoạn nhất định. Cả quá trình giáo dục tổng thể lẫn các quá trình giáo dục bộ phận và từng yếu tố của nó đều là đối tượng nghiên cứu của giáo dục học. Sơ đồ về cấu trúc thành tố HĐGD Giáo viên Mục đích, nhiệm vụ Nội dung PP, PT, HTTC Học sinh Kết quả 2. Nhiệm vụ của giáo dục học - NC và hoàn thiện các vấn đề thuộc phạm trù PPL KHGD - NC các quy luật của giáo dục - NC Các nhân tố của QTGD và mối quan hệ giữa cá nhân tố. - NC các vấn đề trong hệ thống GD quốc dân, trong quản lý GD và đào tạo. 3. Các phương pháp nghiên cứu Giáo dục học 3.1. Phương pháp luận nghiên cứu Giáo dục học 14
15. Phương pháp luận nghiên cứu khoa học là lý thuyết về phương pháp nhận thức khoa học. Phương pháp luận nghiên cứu Giáo dục học là lý thuyết về phương pháp nghiên cứu các hiện tượng giáo dục nhằm phát hiện ra bản chất và qui luật của chúng, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. Những quan điểm phương pháp luận còn được gọi là quan điểm tiếp cận đối tượng nghiên cứu hay phương pháp tiếp cận. Những quan điểm phương pháp luận nghiên cứu Giáo dục học là “kim chỉ nam” định hướng, dẫn dắt nhà nghiên cứu trên con đường tìm tòi, sáng tạo. Trong nghiên cứu Giáo dục học có những quan điểm phương pháp luận sau đây: - Quan điểm hệ thống - cấu trúc Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu phải xem xét đối tượng một cách toàn diện, nhiều mặt, nhiều chiều, nhiều mối quan hệ khác nhau và trong trạng thái vận động, phát triển của chúng, từ đó tìm ra bản chất và qui luật vận động của đối tượng nghiên cứu. - Quan điểm lịch sử - lôgic Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu cần tìm hiểu, phát hiện nguồn gốc nảy sinh, phát triển của đối tượng trong những thời gian và không gian cụ thể với những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể, từ đó phát hiện bản chất, chất lượng mới và quy luật phát triển tất yếu của đối tượng nghiên cứu. - Quan điểm thực tiễn Quan điểm này đòi hỏi trong quá trình nghiên cứu phải xuất phát từ thực tiễn giáo dục, do yêu cầu của thực tiễn giáo dục đề ra. Đối tượng nghiên cứu của Giáo dục học phải là một trong những vấn đề cấp thiết của thực tiễn khách quan mà khi giải quyết vấn đề đó thì góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. 3.2. Các phương pháp nghiên cứu Giáo dục học 3.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận Đây là nhóm phương pháp nhận thức khoa học giáo dục bằng con đường suy luận dựa trên các tài liệu lý thuyết đã được thu thập từ các nguồn khác nhau như sách báo, tạp chí, tài liệu tham khảo, văn bản, nghị quyết, công trình nghiên cứu của người khác v.v Các tài liệu được phân tích, tổng hợp, phân lọai, hệ thống hóa để tạo thành những tri thức, lý thuyết giáo dục mới làm cơ sở khoa học cho vấn đề nghiên cứu. 3.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn Đây là các phương pháp xem xét, phân tích đối tượng khoa học một cách trực tiếp trong thực tiễn. 15
16. a. Phương pháp quan sát sư phạm - Quan sát sư phạm là phương pháp thu thập thông tin về đối tượng nghiên cứu bằng cách tri giác có chủ định đối tượng và các yếu tố liên quan đến đối tượng. Quan sát với tư cách là phương pháp nghiên cứu khoa học là một hoạt động có mục đích, có kế hoạch và hệ thống của nhà nghiên cứu nhằm thu thập những tài liệu về thực tiễn giáo dục làm cơ sở cho việc đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp tương ứng hoặc kiểm chứng cho lý thuyết, giả thuyết - Theo mối quan hệ giữa đối tượng quan sát và chủ thể quan sát thì có các dạng quan sát trực tiếp, quan sát gián tiếp, quan sát công khai, kín đáo. Theo dấu hiệu về thời gian thì có quan sát lâu dài, quan sát thời gian ngắn. Theo nhiệm vụ thì có quan sát phát hiện, quan sát kiểm nghiệm - Những yêu cầu của phương pháp quan sát: + Xác định rõ ràng mục đích, nhiệm vụ và đối tượng quan sát + Xây dựng kế hoạch, tiến trình quan sát + Chuẩn bị chu đáo về mọi mặt: lý luận, thực tiễn, phương pháp, phương tiện quan sát + Tiến hành quan sát cẩn thận và có hệ thống theo kế hoạch + Ghi chép kết quả quan sát khách quan, chính xác + Kiểm tra lại kết quả quan sát. b. Phương pháp điều tra giáo dục * Điều tra bằng trò chuyện (phỏng vấn) Điều tra bằng trò chuyên là phương pháp thu thập thông tin về đối tượng nghiên cứu qua trao đổi ý kiến trực tiếp với những người được nghiên cứu. Các loại trò chuyện: trò chuyên trực tiếp; trò chuyện gián tiếp; trò chuyện thẳng; trò chuyện đường vòng; trò chuyện bổ sung; trò chuyện đi sâu; trò chuyện phát hiện; trò chuyện kiểm nghiệm. Muốn trò chuyện có kết quả cần đảm bảo các yêu cầu: - Xác định rõ ràng mục đích, yêu cầu cuộc trò chuyện - Thiết kế hệ thống câu hỏi cơ bản phù hợp với mục đích trò chuyện - Tìm hiểu người đối thoại để lựa chọn cách trò chuyện phù hợp - Biết cách điều khiển câu chuyện và đúng mục đích. - Tạo không khí tự nhiên, thân mật, cởi mở trong khi trò chuyện. 16
17. * Điều tra bằng phiếu hỏi (ankét): Điều tra bằng phiếu hỏi (ankét) là phương pháp sử dụng một hệ thống câu hỏi nhất loạt đặt ra cho một số lượng lớn đối tượng được nghiên cứu nhằm thu thập ý kiến của họ về vấn đề nghiên cứu dưới hình thức viết. Căn cứ vào mục đích, tính chất của việc điều tra, người ta có thể sử dụng nhiều dạng câu hỏi khác nhau: - Câu hỏi “đóng” là những câu hỏi có kèm theo phương án trả lời. Người được trưng cầu ý kiến có thể lựa chọn một số phương án phù hợp với nhận thức của mình. - Câu hỏi “mở” là nhũng câu hỏi không có sẵn phương án trả lời và người được trưng cầu ý kiến tự trả lời theo yêu cầu của người hỏi. Điều tra bằng ankét có thể phân loại như sau: - Điều tra thăm dò (câu hỏi rộng và nông) nhằm thu nhập tài liệu ở mức sơ bộ về đôi tượng. - Điều tra sâu (câu hỏi hẹp và đi sâu) nhằm khai thác sâu sắc một vài khía cạnh nào đó của đối tượng nghiên cứu. - Điều tra bổ sung nhằm thu nhập tài liệu bổ sung cho các phương pháp khác. Những yêu cầu của phương pháp điều tra bằng ankét: - Xác định rõ mục đích và nội dung điều tra - Xây dựng hệ thống câu hỏi rõ ràng, chính xác, đảm bảo cho mọi người hiểu dễ dàng và như nhau, có nhiều loại câu hỏi có thể bổ sung và kiểm tra lẫn nhau. - Hướng dẫn trả lời rõ ràng - Phải điều tra nhiều lần và đảm bảo số lượng người được hỏi đủ lớn. - Sau khi thu thập thông tin phải xử lý thông tin chính xác, khách quan. c. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm Phương pháp tổng kết kinh nghiệm là phương pháp phân tích, đánh giá, khái quát hóa và hệ thống hóa những kinh nghiệm trong thực tiễn giáo dục nhằm rút ra những những bài học bổ ích, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục. Tiêu chuẩn lựa chọn kinh nghiệm giáo dục: - Kinh nghiệm phải mới - Kinh nghiệm có chất lượng và hiệu quả giáo dục cao - Phù hợp với những thành tựu khoa học giáo dục tiên tiến - Có tính ổn định - Có khả năng ứng dụng được 17
18. Các bước tổng kết kinh nghiệm: - Chọn điển hình (phát hiện, xác định đúng đối tượng nghiên cứu) - Mô tả lại sự kiện một cách khách quan dựa trên nhiều phương pháp khác nhau như: quan sát, trò chuyện, điều tra - Khôi phục lại sự kiện đã xảy ra bằng mô hình lý thuyết: phân tích sự kiện, hệ thống hoá các sự kiện, rút ra các khái quát lý luận. - Những lý luận tổng kết từ kinh nghiệm cần được phổ biến rộng rãi và ứng dụng vào thực tế. d. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm sư phạm là phương pháp nghiên cứu một cách chủ động, có hệ thống một hiện tượng giáo dục nhằm xác định mối quan hệ giữa tác động giáo dục với hiện tượng giáo dục được nghiên cứu trong những điều kiện đã được khống chế. Nét đặc trưng của phương pháp này là nhà nghiên cứu chủ động tạo ra điều kiện nghiên cứu và khi cần thiết có thể lặp lại nhiều lần điều kiện đó. Có 2 loại thực nghiệm: thực nghiệm tự nhiên và thực nghiệm trong phòng thí nghiệm. Các bước tiến hành thực nghiệm: - Xác định vấn đề thực nghiệm với mục đích rõ ràng - Nêu giả thuyết và xây dựng đề cương thực nghiệm - Tổ chức thực nghiệm: chọn mẫu thực nghiệm; bồi dưỡng cộng tác viên; theo dõi thực nghiệm: quan sát, ghi chép, đo đạc - Xử lý kết quả thực nghiệm, rút ra kết luận khoa học. Lưu ý: Khi tiến hành thực nghiệm sư phạm không được làm đảo lộn hoạt động bình thường của quá trình sư phạm và chỉ được tiến hành trong những điều kiện và tiêu chuẩn nghiêm ngặt với luận cứ khoa học; Tiến hành thực nghiệm ở nhiều địa bàn, trên các đối tượng khác nhau và thực nghiệm nhiều lần trên một đối tượng; Sử dụng các phương pháp hỗ trợ: quan sát, điều tra, thống kê toán học e. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động Đây là phương pháp phân tích các sản phẩm hoạt động của đối tượng nghiên cứu (giáo viên, học sinh, cán bộ quản lý ) nhằm thu thập những thông tin cần thiết về cá nhân hay tập thể. Những yêu cầu: 18
19. - Thu thập nhiều tài liệu khác nhau, phân loại, hệ thống hóa tài liệu với những dấu hiệu cơ bản, đặc thù - Kết hợp với những tài liệu lưu trữ - Dựng lại quá trình hoạt động đưa đến sản phẩm.(làm như thế nào?) - Tìm hiểu đầy đủ các mặt khác của người tạo ra sản phẩm. g. Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia Là phương pháp thu thập thông tin khoa học, nhận xét đánh giá một sản phẩm khoa học bằng cách sử dụng trí tuệ một đội ngũ chuyên gia có trình độ cao về lĩnh vực nghiên cứu. Tiến hành lấy ý kiến chuyên gia bằng cách: trực tiếp phỏng vấn xin ý kiến; Thông qua thư từ; Thông qua hội thảo, tranh luận, đánh giá, nghiệm thu công trình khoa học Yêu cầu: - Chọn đúng chuyên gia có trình độ chuyên môn cao về lĩnh vực đang nghiên cứu, có phẩm chất trung thực trong khoa học. - Xây dựng hệ thống các chuẩn đánh giá, các tieu chí cụ thể, dễ hiểu, tường minh để nhận xét, đánh giá theo các chuẩn ấy. - Hạn chế thấp nhất ảnh hưởng qua lại của các chuyên gia về ý kiến, quan điểm 3.2.3. Nhóm phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học Sử dụng các lý thuyết Toán học, các phương pháp lôgic Tóan học để xây dựng các lý thuyết giáo dục hoặc để xác định thông số liên quan tới đối tượng nghiên cứu của một đề tài nhằm tìm ra qui luật vận động của đối tượng. Sử dụng Toán thống kê để xử lý các tài liệu thu thập từ các phương pháp khác nhau. 4. Các khái niệm và phạm trù cơ bản của Giáo dục học 4.1. Giáo dục Giáo dục theo từ tiếng Hán thì giáo có nghĩa là dạy, là rèn luyện về đường tinh thần nhằm phát triển tri thức và huấn luyện tình cảm đạo đức; dục là nuôi, là săn sóc về mặt thể chất. Vậy giáo dục là một sự rèn luyện con người về cả ba phương diện trí tuệ, tình cảm, thể chất. Theo phương Tây thì từ education vốn xuất phát từ chữ educare của tiếng Latinh. Động từ educare là dắt dẫn để làm phát khởi ra những khả năng tiềm tàng. Sự dắt dẫn này nhằm đưa con người từ không biết đến biết, từ xấu đến tốt, từ thấp kém đến cao thượng, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện. Ngày nay, khái niệm giáo dục được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau. 4.1.1. Giáo dục (theo nghĩa rộng) 19
20. Giáo dục (theo nghĩa rộng) là hoạt động giáo dục tổng thể hình thành và phát triển nhân cách được tổ chức một cách có mục đích, có kế hoạch nhằm phát triển tối đa những tiềm năng (sức mạnh thể chất và tinh thần) của con người. Như vậy, giáo dục là một bộ phận của quá trình xã hội hình thành cá nhân con người, bao gồm những nhân tố tác động có mục đích, có tổ chức của xã hội, do những người có kinh nghiệm, có chuyên môn gọi là nhà giáo dục, nhà sư phạm đảm nhận. Nơi tổ chức hoạt động giáo dục một cách có hệ thống có kế hoạch chặt chẽ nhất là nhà trường. Với nghĩa rộng như trên, giáo dục là một hoạt động tổng thể bao gồm giáo dục trí tuệ, giáo dục đạo đức, giáo dục thể chất, giáo dục thẩm mỹ, giáo dục lao động do nhà trường phụ trách trước xã hội. 4.1.2. Giáo dục (nghĩa hẹp) Giáo dục (nghĩa hẹp) là một bộ phận của hoạt động giáo dục (nghĩa rộng), là hoạt động giáo dục nhằm hình thành thế giới quan khoa học, tư tưởng chính trị, đạo đức, thẩm mỹ, lao động, phát triển thể lực, những hành vi và thói quen ứng xử đúng đắn của cá nhân trong các mối quan hệ xã hội. Theo nghĩa này giáo dục (nghĩa hẹp) bao gồm các bộ phận: đức dục, mỹ dục, thể dục, giáo dục lao động. Việc hình thành lý tưởng, niềm tin, thái độ, những hành vi và thói quen ứng xử là thế mạnh của quá trình giáo dục và được tiến hành thông qua sinh hoạt tập thể, các hoạt động xã hội, lao động công ích trong và ngoài nhà trường. 4.2. Dạy học Dạy học là một bộ phận của giáo dục (nghĩa rộng),là quá trình tác động qua lại giữa giáo viên và học sinh nhằm truyền thụ và lĩnh hội những kinh nghiệm lịch sử xã hội loài người (kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo ) để phát triển những năng lực và phẩm chất cuả người học theo mục đích giáo dục. Quá trình này là một bộ phận hữu cơ của quá trình giáo dục tổng thể, trong đó: - Vai trò của nhà sư phạm là định hướng tổ chức, thực hiện việc truyền thụ tri thức, kỹ năng và kỹ xảo đến người học một cách hợp lý, khoa học, do đó luôn luôn có vai trò và tác dụng chủ đạo . - Người học tiếp thu một cách có ý thức độc lập và sáng tạo hệ thống kiến thức, kỹ năng và kỹ xảo, hình thành năng lực và thái độ đúng đắn. Người học là chủ thể sáng tạo của việc học, của việc hình thành nhân cách của bản thân . Theo quan điểm tiếp cận hệ thống, thì vai trò chủ đạo của giáo viên luôn uôn có ý nghĩa đặc biệt đối với việc bảo đảm chất lượng của học sinh trong học tập . 20
21. Vai trò chủ động, tích cực, năng động của học sinh trong quá trình học tập có ý nghĩa quyết định đối với sự phát triển trí tuệ, lĩnh hội kiến thức và hoàn thiện nhân cách của bản thân – với ý nghĩa là chủ thể sáng tạo không thể thay thế. Vì thế, giảng dạy và học tập nếu hiểu cho đúng là hai mặt của một quá trình bổ sung cho nhau, cái này chế ước và là tác động quan trọng của cái kia, kích thích động lực bên trong của mỗi chủ thể phát triển . Thế mạnh của dạy học là hình thành hệ thống tri thức (cao gồm các khái niệm, phạm trù, quy luật, phương pháp nhận thức ), hình thành các kỹ năng và các kỹ xảo chung và riêng, làm cơ sở cho việc hình thành năng lực chung, năng lực chuyên biệt và phẩm chất của người học. Bằng con đường nhận thức lý luận, những kinh nghiệm đồ xộ của xã hội loài người có thể được khái quát và truyền thụ cho thế hệ đang lớn lên trong một thời gian ngắn và có hệ thống. Nhờ đó, họ có điều kiện để kế thừa và phát triển sức mạnh tình thần và vật chất của bản than và góp phần vào việc phát triển xã hội. Đó là vai trò đặc biệt quan trọng của dạy học. Tóm lại, mối quan hệ giữa quá trình giáo dục (QTGD) theo nghĩa rộng, quá trình dạy học (QTDH) và QTGD theo nghĩa hẹp có thể biểu diễn dưới dạng sau: QTGD (nghĩa rộng) = QTDH + QTGD (nghĩa hẹp). Chú ý: *Cần chú ý một số vấn đề khi sử dụng công thức trên - QTGD (nghĩa hẹp) Và QTDH đều có mục đích chung là đào tạo con người phát triển toàn diện, nhưng mỗi quá trình lại có có thế mạnh riêng - QTGD (nghĩa hẹp) Và QTDH luôn gắn bó chặt chẽ với nhau. - QTDH không chỉ làm nhiệm vụ hình thành hệ thống tri thức, kĩ năng và kĩ xảo Bởi vì khi các em nhận thức được vấn đề bao giờ cũng có thái độ với nó. - Trong thực tế, nhà trường thường tập trung mọi nỗ lực của mình vào quá trình dạy học, ít chú ý QTGD (nghĩa hẹp) nghĩa là ít tổ chức sinh hoạt tập thể, hoạt động xã hội ít chú ý đến việc rèn luyện trong đời sống, trong học tập, vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn, không có điều kiện rèn luyện ý chí, phẩm chất và năng lực ngay khi còn ngồi trên ghế nhà trường nên rất bỡ ngỡ khi bước vào cuộc sống. III. GIÁO DỤC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH 1. Khái niệm con người, nhân cách và sự phát triển nhân cách trong giáo dục học 1.1. Khái niệm con người 21
22. Từ trước đến nay, có rất nhiều ngành khoa học nghiên cứu con người nên có nhiều quan điểm, cách nhìn nhận khác nhau về con người. - Có quan niệm cho rằng con người như một “tồn tại thần bí”. Người ta giả định rằng: hình như trong mỗi người trần mắt thịt mà ta nhìn thấy lại có một con người nhỏ xíu - con người thần linh mà mắt ta không nhìn thấy được. Chính con người nhỏ xíu này mới điều khiển con người thể xác kia. Như vậy theo cách hiểu này, con người mà chúng ta trông thấy được chỉ là những thân xác như muôn loài trên trái đất, còn cái phần khó hiểu kia là của con người bé xíu, con người thần linh đầy bí ẩn. Đây chính là quan điểm sai lầm, dễ đưa chúng ta, nhất là thanh thiếu niên vào con đường mê tín dị đoan, tin vào bói toán, số mệnh, sẽ có hại cho việc tu dưỡng, rèn luyện và sự cống hiến của mỗi người. - Có quan niệm cho rằng có “con người bản năng”. Coi con người là một tồn tại sinh vật, rồi mọi sự sống của con người từ ăn uống, sinh đẻ, sống chết cũng như mọi thứ con người làm ra đều bắt nguồn từ bản năng cả. Đây cũng là một lí thuyết sai lầm mà hậu quả của nó là dẫn đến lối sống tự do tùy tiện và tha hóa. Đúng là trên thực tế con người có bản năng sinh tồn, nhưng bản năng của con người khác hẳn về chất so với bản năng của động vật. Bản năng của con người đã được ý thức hóa, được sự điều khiển và giám sát chặt chẽ của ý thức, họ làm gì cũng nghĩ đến hậu quả, danh dự, đến các yếu tố đạo đức xã hội - Quan niệm của chủ nghĩa Mác Lê nin: con người là một bộ phận, là khâu tiến hóa cao nhất của tự nhiên nói chung và của quá trình sinh học nói riêng, là một thực thể mang bản chất tự nhiên - sinh học, mang trong mình sức sống của tự nhiên và tính tự nhiên là tính bao trùm của sự sống. Song điều quan trọng hơn, con người còn là một sản phẩm của lịch sử xã hội, là một thực thể mang bản chất xã hội, bao gồm những thuộc tính, những phẩm chất có ý nghĩa xã hội, được hình thành trong quá trình hoạt động và do kết quả của sự tác động qua lại giữa người với người trong xã hội . 1.2. Khái niệm nhân cách Trong mỗi con người đã tồn tại rất nhiều mối quan hệ. Tùy thuộc vào các mối quan hệ ấy mà con người cụ thể có khi được nhìn nhận như một chủ thể và có khi được xem xét là một nhân cách. - Khi chúng ta nhìn nhận con người như một đại diện của loài, thì đó là cá nhân. Ví dụ: mỗi học sinh, mỗi cán bộ công nhân viên. - Khi cá nhân tiến hành các hoạt động một cách có mục đích, có ý thức thì cá nhân đó được xem như là một chủ thể. 22
23. - Khi xem xét, nhìn nhận con người với tư cách là một thành viên của xã hội, một chủ thể của các mối quan hệ và hoạt động thì ta nói đến nhân cách của họ. * Dưới góc độ của GDH: Khái niệm nhân cách bao gồm tất cả các nét, các mặt, các phẩm chất có ý nghĩa xã hội trong một con người. Những thuộc tính này được hình thành trong quá trình tác động qua lại giữa người đó và những người khác trong xã hội. Nhân cách được hình thành và phát triển là nhờ những quan hệ xã hội mà trong đó cá nhân đang lớn lên và đang biến đổi ấy bắt đầu quá trình hoạt động sống của mình . Cũng trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách của con người, hàng loạt đặc điểm, thuộc tính, thái độ của họ được biến đổi và trở thành những đặc điểm, thuộc tính mang tính người đích thực - tính xã hội - đạo đức. Khi nói đến nhân cách, người ta thường nhấn mạnh đến một trong những yếu tố quan trọng nhất của nhân cách là định hướng giá trị . Đó cũng chính là cốt lõi của nhân cách. * Vậy định hướng giá trị là gì? - Là thái độ, là sự lựa chọn các giá trị vật chất và tinh thần, là niềm tin, sở thích của con người đối với một giá trị nào đó. * Các loại giá trị: + Các giá trị tư tưởng: Đó chính là niềm tin, lí tưởng, hòa bình, dân chủ, độc lập, tự do + Các giá trị đạo đức: là những chuẩn mực qui định thái độ, mối quan hệ giữa người với người, giữa con người với tự nhiên và xã hội , như lòng nhân ái, nghĩa vụ, trách nhiệm, lòng trung thực, tính kỉ luật + Các giá trị nhân văn: biểu thị sự tôn trọng và yêu thương con người, thừa nhận quyền phát triển tự do, quyền thể hiện tài năng, quyền mưu cầu hạnh phúc của con người , như học vấn, nghề nghiệp, thời trang, tình yêu * Cơ sở của sự hình thành và củng cố định hướng giá trị: + Năng lực nhân thức của con người. + Kinh nghiệm sống của cá nhân qua quá trình trải nghiệm lâu dài. * Nội dung của định hướng giá trị - Là niềm tin chính trị, thế giới quan, đạo đức của con người cũng như những khát vọng sâu xa, những nguyên tắc sống của họ. Ví dụ: Có người thì chọn sự nghiệp làm đầu, có người thì lại thích chìm đắm trong hạnh phúc tình yêu mà bỏ qua tất cả những cái khác 23
24. * Định hướng giá trị luôn gắn liền với việc giải quyết mâu thuẫn trong hệ động cơ, trong cuộc đấu tranh gay gắt, giữa nghĩa vụ và sự ham muốn, giữa hành vi đạo đức và những kích thích thực dụng. * Vì vậy, để đề ra các con đường, các biện pháp nhằm hình thành và phát triển nhân cách cho học sinh ta cần chú ý đến vị thế và chiều sâu của định hướng giá trị trong cấu trúc nhân cách. - Cấu trúc nhân cách: đó là sự thống nhất biện chứng giữa các phẩm chất và năng lực của con người. Sự hài hòa giữa đức và tài chính là những đặc điểm có ý nghĩa xã hội, có giá trị xã hội của con người. Bác Hồ đã từng nói:” Có đức mà không có tài thì làm việc gì cũng khó, có tài mà không có đức chỉ là người vô dụng”. Vì vậy vấn đề học tập, tu dưỡng, rèn luyện bản thân để trở thành nhân cách vừa có đức vừa có tài là hết sức quan trọng đối với mỗi con người, là nhiệm vụ hàng đầu của học sinh, sinh viên. * Để hình thành những nhân cách, mỗi người cần hình thành và phát triển hệ thống năng lực cần thiết (còn gọi là cái tài), đó là: + Khả năng thích ứng, năng lực sáng tạo, linh hoạt, mềm dẻo trong toàn bộ cuộc sống xã hội. + Khả năng biểu hiện tính độc đáo, khả năng biểu hiện cái riêng, cái bản lĩnh của cá nhân. + Năng lực hành động: Khả năng hành động có mục đích, có điều khiển, chủ động, tích cực và sáng tạo. + Năng lực giao lưu: Khả năng thiết lập và duy trì các mối quan hệ thuận lợi với người khác. * Bên cạnh những năng lực và từ những năng lực đó để chuyển hóa thành những phẩm chất của nhân cách. Có những phẩm chất sau: + Các phẩm chất xã hội: các quan điểm và niềm tin tư tưởng - chính trị, thế giới quan khoa học, thái độ tự giác + Các phẩm chất cá nhân: nếp sống, thói quen, các ham muốn lành mạnh, có văn hóa + Các phẩm chất ý chí: Tính kỉ luật, tính tự chủ, tính mục đích, tính quả quyết, tính phê phán 1.3. Khái niệm về sự hình thành và phát triển nhân cách. - Con người khi mới sinh ra chưa có nhân cách. Nhân cách chỉ hình thành và phát triển trong qúa trình con người sống, hoạt động và giao lưu trong đời sống xã hội. 24
25. - Sự phát triển nhân cách là quá trình tăng trưởng, tích lũy, hoàn thiện về thể chất, tâm lý và xã hội của cá nhân. V.I. Lênin đã nói rất hình ảnh rằng: Cùng với dòng sữa mẹ, con người hấp thụ tâm lí, đạo đức của xã hội mà nó là thành viên. Chính nhờ các mối quan hệ với thế giới tự nhiên, với thế giới đồ vật do các thế hệ trước tạo ra và các quan hệ xã hội mà con người gắn bó thông qua các hoạt động đã nói ở trên nhân cách được hình thành và phát triển. - Sự phát triển nhân cách thường thể hiện ở những mặt sau: + Sự phát triển về mặt thể chất: Biểu hiện ở sự tăng trưởng về chiều cao, cơ bắp và sự hoàn thiện của các giác quan. + Sự phát triển về mặt tâm lí: Biểu hiện ở những biến đổi cơ bản trong các quá trình nhận thức, tình cảm, ý chí, nhu cầu, nếp sống, thói quen nhất là ở sự hình thành các thuộc tính tâm lí mới của nhân cách. + Sự phát triển về mặt xã hội: Thể hiện ở những biến đổi trong thái độ cư xử với người xung quanh, ở sự tham gia tích cực vào các quan hệ và hoạt động xã hội. - Sự hình thành và phát triển nhân cách chịu sự tác động của nhiều nhân tố trong đó có nhân tố như bẩm sinh – di truyền, môi trường, giáo dục và hoạt động cá nhân. Các nhân tố này tác động đến con người không phải song song với nhau, có giá trị như nhau và độc lập với nhau. Cần phải xem xét một cách đúng đắn, khách quan và khoa học các tác động của di truyền và của môi trường trong công tác giáo dục. 2. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách 2.1. Vai trò của di truyền a. Khái niệm di truyền: Là sự truyền lại từ cha mẹ đến con cái những thuộc tính sinh học đã được ghi lại trong hệ thống gen Các thuộc tính sinh học được di truyền bao gồm cấu tạo giải phẫu, sinh lý cơ thể, những đặc điểm như màu mắt, màu tóc, vóc dáng, thể tạng, các giác quan, tư chất, một số đặc điểm của hệ thần kinh Một số thuộc tính sinh học có ngay từ khi đứa trẻ mới sinh gọi là những thuộc tính bẩm sinh. b. Vai trò của di truyền trong sự phát triển nhân cách - Di truyền là tiền đề vật chất cho sự phát triển nhân cách chứ không quyết định sự phát triển nhân cách. Thể hiện: 25
26. - Di truyền tạo tiền đề vật chất cho sự phát triển nhân cách. Điều đó có nghĩa là nếu cá thể không tiếp nhận được vật chất di truyền của người thì sẽ không có được tiền đề vật chất cho sự phát triển nhân cách. Một cơ thể lành mạnh, các giác quan đầy đủ, hệ thần kinh bình thường sẽ tạo tiền đề thuận lợi cho sự phát triển nhân cách. + Di truyền tạo ra sức sống trong bản chất tự nhiên của con người, tạo khả năng cho người đó hoạt động có kết quả trong một số lĩnh vực nhất định. Ví dụ: Có nhiều người tự nhiên đã có thính giác về âm nhạc, giọng hát và giọng nói tốt, trí nhớ lạ thường, óc sáng tạo thơ ca, óc toán học Chính những tư chất này giúp cho con người phát triển mạnh mẽ trong những dạng hoạt động tương ứng về nghệ thuật, khoa học và lao động, và từ đó, ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách của họ. - Những yếu tố bẩm sinh và di truyền chỉ có thể bộc lộ và phát triển thành nhân cách trong những điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội cụ thể. Không sống trong môi trường xã hội, dù yếu tố sinh học có tốt đến mấy thì con người cũng không thể trở thành nhân cách. Cùng một đặc điểm điểm di truyền, sống trong những điều kiện xã hội khác nhau cũng phát triển khác nhau. Những công trình nghiên cứu trên trẻ đồng sinh cùng trứng đã chứng tỏ trong những môi trường xã hội khác nhau, sự phát triển của mỗi đứa trẻ là khác nhau. + Những tư chất di truyền định hướng cho con người vào các lĩnh vực hoạt động rộng rãi chứ không vào một lĩnh vực hoạt động cụ thể và cũng không qui định trước năng lực cụ thể của cá nhân. Nhưng để tư chất biến thành khả năng hiện thực còn tùy thuộc vào hoàn cảnh sống, vào sự giáo dục và nhất là tùy thuộc vào ý chí rèn luyện của cá nhân. Chẳng hạn cấu tạo của bộ não, của bộ máy phát âm có thể giúp cá nhân hoạt động có hiệu quả trong lĩnh vực thanh nhạc hoặc có hiệu quả một ngôn ngữ nhất định. Song cấu tạo này không quy định một loại hình thanh nhạc hay một loại ngôn ngữ cụ thể. Sự thành công trong các lĩnh vực cụ thể này phụ thuộc vào hoàn cảnh thực tiễn,vào sự cố gắng học tập và rèn luyện của mỗi cá nhân. Hoàn cảnh, giáo dục, HĐ cá nhân Tư chất > Năng lực - KLSP: + Cần quan tâm đúng mức để phát huy hết bản chất tự nhiên đó của con người. + Quan tâm phát hiện sớm năng khứu và bồi dưỡng kịp thời những năng khứu đó. + Cần cá biệt hóa việc dạy học và giáo dục. + Học sinh, sinh viên muốn có nhân cách phát triển toàn diện phải là tích cực tham gia các hoạt động: học tập, lao động, giao lưu, vui chơi gải trí, hoạt động xã hội 26
27. + Không được xem nhẹ cũng nư tuyệt đối hóa vai trò của di truyền đối với sự hình thành và phát triển nhân cách. Tóm lại: cần chú ý đúng mức đến vai trò của di truyền trong sự hình thành và phát triển nhân cách, nếu xem nhẹ vai trò của di truyền thì vô hình chung chúng ta đã bỏ qua yếu tố tư chất, tiền đề thuận lợi cho sự phát triển . Ngược lại, nếu tuyệt đối hóa hoặc đánh giá quá cao ảnh hưởng của nhân tố này sẽ dẫn đến sai lầm về nhận thức luận dẫn đến khả năng phủ nhận sự biến đổi bản chất của con người và hạ thấp vai trò của giáo dục và tự giáo dục. 2.2. Vai trò của môi trường trong sự phát triển nhân cách a. Khái niệm môi trường Môi trường là hệ thống các hoàn cảnh bên ngoài, các điều kiện tự nhiên và xã hội xung quanh cần thiết cho hoạt động sống và phát triển của con người. Các loại môi trường: - Môi trường tự nhiên - Môi trường xã hội - Khác với ảnh hưởng của yếu tố bẩm sinh - di truyền là ảnh hưởng từ bên trong con người, ảnh hưởng của môi trường là loại ảnh hưởng từ bên ngoài thông qua các hoạt động của con người . b. Môi trường và sự phát triển nhân cách * Vai trò của môi trường tự nhiên: - Môi trường tự nhiên ảnh hưởng rất rõ rệt đến sự phát triển cá nhân. Ví dụ: Những đặc điểm về địa hình, thời tiết, khí hậu tạo điều kiện rèn luyện hình thành những phẩm chất nhân cách của cá nhân. Điều kiện địa lý ảnh hưởng đến cách sống, cách làm ăn của con người ở địa phương ấy, do đó ảnh hưởng đến nhân cách con người. - Tuy nhiên môi trường tự nhiên không ảnh hưởng trực tiếp hay có ý nghĩa quyết định mà chỉ có ảnh hưởng gián tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Môi trường tự nhiên ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách nhưng không mạnh mẽ và quan trọng bằng ảnh hưởng của môi trường xã hội. * Vai trò của môi trường xã hội: Môi trường xã hội gồm có: môi trường xã hội lớn và môi trường xã hội nhỏ. VĂN HÓA K.T Ế MTXH27 LẾN MT XH KTẾ LẾ CHCÁ NHÂN CỘNGN ĐỒNG CÁ NHÂN GIA ĐÌNH KH – CN KT Ế ÍNH TRẾMTXH CHÍ LẾN NHÀ TRƯỜNGCƠNG NH KTẾ NGHẾ CHÍNH TR MTXH LẾN TRẾ Ế GIA ĐÌNH KTẾ CƠNG CƠ NGHẾ CHÍNH TRẾC NHN NG GIA ĐÌNH CƠNG NGHẾ NG CẾNG C NHN GIA ĐÌNH HẾ CHÍNHĐ TRẾNGỊ CẾNG GIA C NHN CẾNGMTXH ĐLẾNẾNGNH ĐÌN KTẾ H NH TRCHÍNHƯẾNG TRTRẾƯẾNG C CƠVNGĂN NGHẾ HĨAVĂN HĨA MTXHGIA NHẾ ĐÌNH NH C NHNMTXH N CẾNG ĐẾNGNHẾ CẾ NH TRƯẾNG MTXH NHỎ NG VĂN HĨA MTXH NHẾ ĐẾNG ĐẾ NH NG TRƯẾNG NH VĂN HĨA TRƯ MTXH NHẾ ẾN G VĂN HĨA MT XH NH Ế
28. Môi trường lớn - Môi trường xã hội là ảnh hưởng quan trong nhất đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Không có môi trường xã hội, không có giao tiếp với người khác thì nhân cách không thể nào hình thành được, bởi vì bản chất con người là tổng hòa của tất cả các quan hệ xã hội . Điều đó được chứng minh qua những trường hợp trẻ em bị lưu lạc trong rừng tuy được thú vật nuôi dưỡng nhưng chỉ có thể sống theo kiểu động vật chứ không thể phát triển nhân cách cho dù sau đó đã được con người đưa về nuôi dạy trong môi trường xã hội. - Sự hình thành và phát triển nhân cách chỉ có thể thực hiện trong một môi trường nhất định. Môi trường góp phần tạo nên động cơ, mục đích, phương tiện và điều kiện cho hoạt động giao lưu của cá nhân mà nhờ đó cá nhân chiếm lĩnh được các kinh nghiệm xã hội loài người để hình thành và hoàn thiện nhân cách của mình. Vd: “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng” “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài”. “Toét mắt là tại hướng đình, cả làng toét mắt chứ đâu mình em” “Bởi chưng bác mẹ em nghèo. Cho nên em phải băm bèo hái khoai”. - Tuy nhiên, tính chất và mức độ ảnh hưởng của môi trường đối với sự hình thành và phát triển nhân cách tùy thuộc vào lập trường, quan điểm, thái độ của cá nhân đối với các ảnh hưởng đó, tùy thuộc vào xu hướng, năng lực và mức độ của cá nhân tham gia cải biến môi trường . Marx: “Hoàn cảnh sáng tạo ra con người trong chừng mực con người sáng tạo ra hoàn cảnh” - Như vậy, cần chú ý đến hai mặt trong tác động qua lại giữa nhân cách và môi trường + Tính chất tác động của hoàn cảnh đã phản ảnh vào nhân cách. Theo cách nói của dân gian “Gần mức thì đen, gần đèn thì sáng”, “Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài” 28
29. + Sự tham gia của nhân cách tác động đến hoàn cảnh nhằm làm cho hoàn cảnh đó phục vụ lợi ích của mình. Nói một cách hình ảnh, đó là những con người “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”. KLSP: - Sư phạm hóa môi trường. - Tổ chức cho học sinh tham gia vào các hoạt động xã hội xây dựng môi trường. - Giáo dục định hướng giá trị cho học sinh. - Tự giáo dục, rèn luyện bản lĩnh để đối phó với những tiêu cực trong môi trường sống. - Đánh giá đúng vai trò của môi trường, không nên tuyệt đối hóa hay hạ thấp vai trò của môi trường trong sự hình thành và phát triển nhân cách. 2.3. Giáo dục và sự phát triển nhân cách Giáo dục là quá trình có mục đích được tổ chức một cách có kế hoạch, có phương pháp nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người phù hợp với những yêu cầu của xã hội. Như vậy, có thể nói rằng, những tác động của giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách không phải là mang tính tự phát, trái lại, mang tính tự giác rõ rệt . Lịch sử đã chứng minh vai trò to lớn của giáo dục trên mọi mặt của đời sống xã hội. Còn trong sự hình thành và phát triển nhân cách, giáo dục được đánh giá là giữ vai trò chủ đạo. Vai trò chủ đạo của GD được thể hiện tập trung ở các nội dung sau: - Giáo dục định hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách. Điều này được thực hiện thông qua việc xây dựng mục tiêu giáo dục cho từng cấp học, trường học. Ví dụ: Mục đích của trường Sư phạm là đào tạo những người giáo viên có phẩm chất và năng lực, có kỹ năng nghiệp vụ sư phạm, có lòng yêu nghề, quý trẻ, Với mục đích xuyên suốt đó thì quá trình giáo dục trong nhà trường đã vạch ra phương hướng cho sự phát triển của sinh viên sau 4 năm ra trường trở thành một người như thế nào, trở thành một giáo viên (dự tính được sau 4 năm, nhân cách sinh viên sư phạm đã phát triển ở mức độ nào, có những cái gì). - Giáo dục tổ chức, hướng dẫn sự hình thành và phát triển nhân cách theo mô hình đã được định hướng. + Điều này được thể hiện bằng việc xây dựng nội dung, phương pháp, phương tiện giáo dục nhằm đạt đến mục tiêu đã đề ra. + Giáo dục lại còn tổ chức các hoạt động như dạy học, lao động, hoạt động xã hội, hoạt động tập thể, vui chơi , giải trí , trong đó, dưới sự tổ chức, điều khiển của nhà giáo dục, 29
30. người được giáo dục tích cực tham gia và qua đó, nhân cách được hình thành và phát triển theo định hướng xác định. + Trong quá trình hoạt động, diễn ra sự điều chỉnh của nhà giáo dục và sự tự điều chỉnh của người được giáo dục nhằm giúp cho quá trình hình thành và phát triển nhân cách của người được giáo dục không bị chệch hướng. Kết quả của quá trình này, cuối cùng sẽ nhận được nhờ giáo dục đánh giá và người được giáo dục đánh giá. - Giáo dục có thể mang lại những tiến bộ mà các yếu tố khác như di truyền, môi trường không thể có được. Một em bé sinh ra không bị khuyết tật gì thì cùng với sự tăng trưởng và phát triển của cơ thể, vài ba năm sau, chắc chắn em bé đó sẽ biết nói. Nhưng nếu muốn biết đọc, biết viết thì nhất thiết phải được học tập, được giáo dục. - Giáo dục phát hiện, khai thác và tận dụng được những yếu tố thuận lợi, đồng thời phát hiện, hạn chế và góp phần khắc phục những yếu tố không thuận lợi của di truyền, môi trường, nhằm phục vụ cho sự hình thành và phát triển nhân cách của người được giáo dục. * Đối với di truyền: Thật vậy, di truyền không những tạo ra những tiến bộ sinh học thuận lợi mà đôi khi còn mang lại những yếu tố không thuận lợi. Do đó, giáo dục cần và có thể: + Phát hiện, tạo điều kiện, và khai thác những tiền đề sinh học thuận lợi, không để chúng bị lãng quên, bị thui chột. Ví dụ: Những đứa trẻ có năng khiếu, tư chất phần lớn do giáo dục phát hiện ra, khi giáo dục phát hiện ra những tư chất ấy thì giáo dục tạo điều kiện cho các tư chất ấy phát triển. Như mở các trường năng khiếu, các trường chuyên, lớp chọn, nhằm bồi dưỡng, phát triển những năng khiếu, tư chất đó. Cụ thể như là các lớp dạy năng khiếu về Toán, lý, hoá, âm nhạc, thể dục, nghệ thuật + Đồng thời, giáo dục có thể khắc phục, cải tại được những nhược điểm, những yếu tố không thuận lợi do bẩm sinh–di truyền, có thể bù đắp những thiếu hụt do bệnh tật gây ra cho con người. Ví dụ: Giáo dục phát hiện được những em điếc, câm, những em thiếu khả năng trí tuệ do những nguyên nhân sinh học gây ra. Từ đó, giáo dục đã có những phương pháp hữu hiệu để giúp các em hạn chế được những nhược điểm đó. Điển hình là thầy giáo Nguyễn Ngọc Ký bị liệt 2 tay, nhạc sỹ chơi ghita nổi tiếng Văn Vượng bị mù ) * Đối với môi trường: 30
31. Tương tự như vậy, môi trường không những tạo ra những yếu tố thuận lợi mà còn mang lại những yếu tố không thuận lợi cho sự hình thành và phát triển nhân cách con người được giáo dục. Do đó, giáo dục cần và có thể: + Phát hiện những yếu tố thuận lợi của môi trường, không để chúng bị lãng quên, sử dụng chúng phục vụ cho mục đích giáo dục con người. Ví dụ: Giáo dục biết ở môi trường nào tốt, phù hợp. Anh là người có năng khiếu, anh hãy vào trường năng khiếu, anh đẹp, biết diễn xuất, anh hãy vào trường điện ảnh, anh có khiếm khuyết về thị giác (mù) anh hãy vào trường khiếm thị Ở những nơi đó là phù hợp, và có những điều kiện thuận lợi cho bản thân anh nhất. + Khai thác môi trường: Bản thân môi trường luôn luôn tồn tại những tác động tích cực lẫn những tác động tiêu cực đến sự phát triển nhân cách con người. Giáo dục có thể chọn lọc, khai thác những ảnh hưởng tích cực của môi trường để tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển nhân cách. Ví dụ: Ở bên ngoài có nhiều thứ để học, giáo dục có thể chọn lọc, chỉ ra cho cá nhân những cái cần thiết nhất, phù hợp nhất. + Cải tạo và xây dựng môi trường: Giáo dục có thể hạn chế, ngăn chặn những ảnh hưởng tiêu cực của môi trường, biến đổi, cải tạo chúng thành yếu tốt tích cực cho sự phát triển của nhân cách Bên cạnh việc khai thác môi trường sẵn có, giáo dục còn có thể tạo ra môi trường có tác dụng giáo dục. Thực tiễn giáo dục sinh động đã chứng tỏ rằng giáo dục đã phát hiện và sử dụng được những yếu tố thuận lợi của môi trường nhà trường, môi trường gia đình, môi trường xã hội để tạo ra được sức mạnh tổng hợp trong quá trình giáo dục nhân cách thế hệ trẻ. Hiện nay, khi mà trong xã hội tồn tại nhiều hiện tượng tiêu cực với nhiều tệ nạn xã hội (cờ bạc, rượu chè, nghiện ma túy ) với nạn lan tràn văn hóa phẩm đồi trụy, bạo lực một mặt giáo dục còn giúp cho người được giáo dục, trước hết là thế hệ trẻ có sức đề kháng để tự bảo vệ chống lại ảnh hưởng xấu xa đó. Song mặt khác, giáo dục nhà trường, giáo dục gia đình, giáo dục xã hội phối hợp với nhau thực hiện cuộc vận động nhằm ngăn chặn, hạn chế và khắc phục những tình trạng làm mất vệ sinh, vi phạm lụật lệ giao thông, chiếu các băng Video đen Kinh nghiệm thực tiễn cũng cho thấy, bằng những biện pháp thích hợp, nhiều nhà trường đã đẩy công cuộc xây dựng môi trường sư phạm lành mạnh. Trong đó, các mối quan hệ thầy - thầy, thầy - trò, trò - trò là những mối quan hệ tốt đẹp; các hoạt động có nề nếp, kỷ 31
32. cương; môi tường tự nhiên đã được thầy trò cải tạo sạch và đẹp Chính môi trường sư phạm lành mạnh được giáo dục tạo ra cũng chính nó đã hỗ trợ trở lại giáo dục, góp phần quan trọng vào quá trình hình thành và phát triển nhân cách thế hệ trẻ theo định hướng đã xác định. - Điều kiện để giáo dục phát huy được đầy đủ vai trò chủ đạo đối với sự phát triển nhân cách. +Một là, giáo dục phải diễn ra theo một qui trình, trong đó có sự vận động và phát triển đồng bộ của các thành tố của nó (mục đích và nhiệm vụ giáo dục, nội dung giáo dục, phương pháp và phương tiện giáo dục, nhà giáo dục, người được giáo dục, kết quả giáo dục). + Hai là, giáo dục phải đi trước sự phát triển và kéo theo sự phát triển của người được giáo dục, nghĩa là giáo dục phải đưa ra được các yêu cầu cao, vừa sức đối với người được giáo dục mà họ có thể hoàn thành được với sự nỗ lực cao nhất. + Ba là, nhà giáo dục phải nắm vững đặc điểm tâm sinh lý của người được giáo dục. + Bốn là, phải có sự kết hợp chặt chẽ ba lực lượng giáo dục: gia đình, nhà trường và xã hội, trong đó nhà trường đóng vai trò chủ đạo. Những yếu kém của giáo dục thường có nguyên nhân từ sự thiếu phối hợp đồng bộ giữa ba lực lượng giáo dục này. KLSP: + Khai thác, phát huy triệt để những điều kiện bên trong, bên ngoài, những tư chất do bẩm sinh di truyền, môi trường đem lại. + Kết hợp chặt chẽ giữa giáo dục và tự giáo dục, phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh. + Tổ chức nhiều hoạt động phong phú, đa dạng để học sinh tham gia. Từ những điều đã trình bày trên, chúng ta nhận thấy giáo dục đóng vai trò chủ đạo trong sự hình thành và phát triển nhân cách; giáo dục và sự phát triển nhân cách có sự tác động qua lại tích cực đối với nhau; giáo dục muốn phát huy được đầy đủ vai trò của mình thì cần phải có những điều kiện nhất định. Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là giáo dục là vạn năng, là quyết định sự hình thành và phát triển nhân cách như một số người lầm tưởng. Đó là vì sự hình thành và phát triển nhân cách phụ thuộc vào nhiều nhân tố mà giáo dục chỉ là một trong những nhân tố đó, mặc dù đó là nhân tố chủ đạo. 2.4. Hoạt động cá nhân 32
33. Hoạt động của cá nhân là nhân tố quyết định trực tiếp đến sự hình thành và phát triển nhân cách. Thể hiện: - Thông qua hoạt động cá nhân được gia nhập vào các mối quan hệ xã hội, lĩnh hội kinh nghiệm xã hội, nền văn hóa xã hội. Đồng thời, thông qua hoạt động cá nhân được nhìn nhận, được đánh giá, từ đó có thể tự hoàn thiện bản thân mình. - Những tác động tích cực từ môi trường, từ giáo dục có phát huy được tác dụng hay không, điều đó phụ thuộc vào mức độ tiếp nhận của cá nhân. Cá nhân hờ hững, không chấp nhận, và phản ứng chống lại hay tiếp nhận tự giác? - Có “sức đề kháng” chống lại những tác động tiêu cực từ bên ngoài hay không. Đến đây, chúng ta có thể rút ra một điều rất quan trọng là, hoạt động cá nhân được coi là nhân tố quyết định trực tiếp sự hình thành phát triển nhân cách. Tuy nhiên, kết quả hình thành và phát triển nhân cách đạt được trong phạm vi nào, ở mức độ nào, điều này còn phụ thuộc vào đặc điểm riêng của từng cá nhân, nghĩa là tuỳ thuộc vào những đặc điểm cấu tạo sinh lý cơ thể, vào những đặc điểm tâm lý, vào vốn sống cũng như hoàn cảnh sống của cá nhân đó. - Để sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh được tốt cần phải tổ chức các loại hình hoạt động đa dạng, phong phú, hấp dẫn lôi cuốn các em tham gia; phát huy cao độ tính tích cực, tự giác, chủ động của các em khi tham gia các hoạt động (như biết đề ra kế hoạch, phân công và hợp tác thực hiện kế hoạch, tự kiểm tra và điều chỉnh kế hoạch). Từ những điều trình bày chúng ta có thể nói rằng hoạt động cá nhân với tư cách là một nhân tố ảnh hưởng đế sự hình thành và phát triển nhân cách có liên quan mật thiết với các nhân tố khác: di truyền, môi trường và giáo dục Toàn bộ các nhân tố này hợp thành một chỉnh thể và tác động đồng bộ đến sự hình thành và phát triển nhân cách trong đó nhân tố di truyền đóng vai trò tiền đề,n hân tố môi trường đóng vai trò điều kiện, nhân tố giáo dục đóng vai trò chủ đạo còn hoạt động cá nhân đóng vai trò quyết định trực tiếp IV. MỤC ĐÍCH GIÁO DỤC VÀ HỆ THỐNG MỤC TIÊU GIÁO DỤC VIỆT NAM 1. Khái niệm và ý nghĩa của việc xác định mục đích giáo dục và mục tiêu giáo dục 1.1. Khái niệm mục đích giáo dục và mục tiêu giáo dục Trước khi tiến hành một họat động nhất định, con người có khả năng ý thức trước sự cần thiết của họat động, dự kiến trước kết quả của hoạt động. Khái niệm mục đích, mục tiêu xuất hiện đầu tiên trong lịch sử là từ hoạt động của người lính; ví dụ như khi tập bắn thì đích 33
34. mà người tập ngắm để bắn trúng có thể là cái bia Người tập bắn nhìn thấy đối tượng cần bắn trúng (cái bia). Cho nên mục đích ở đây là nhìn thấy cái đích cần bắn trúng là cái bia. Từ đó các khái niệm này được sử dụng trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống như: trước khi làm ngôi nhà người ta thường hình dung (dự kiến) trước ngôi nhà sẽ làm Như vậy, trước khi thực hiện họat động nào đó, con người đã xác định được đích đến của họat động, hoạt động để làm gì? a. Mục đích giáo dục Mục đích giáo dục là sự dự kiến trước kết quả của hoạt động giáo dục. - Là phạm trù cơ bản của giáo dục học, là sự dự kiến trước phản ánh trước kết quả mong muốn của hoạt động giáo dục. Kết quả của hoạt động giáo dục chính là nhân cách của người được giáo dục. Vì vậy, có thể hiểu mục đích giáo dục là mô hình nhân cách của con người (người học) mà giáo dục cần đào tạo nhằm đáp ứng yêu cầu của xã hội trong một giai đọan lịch sử cụ thể. - Đặc trưng của mục đích giáo dục: + Là kết quả dự kiến của một quá trình hoạt động dài lâu, với thời gian ngắn nó không cho kết quả rõ ràng. + MĐGD biểu thị những yêu cầu, những quan điểm chung nhất của xã hội đối với việc giáo dục con người. (MĐGD vừa mang tính khuôn mẫu, chuẩn mực nhưng vẫn chịu sự qui định của môi trường lịch sử xã hội). + MĐGD thể hiện tính định hướng cho mọi hoạt động giáo dục. Đây là tính chất quan trọng nhất của mục đích giáo dục. Để hình dung rõ hơn mục đích giáo dục cần phân tích mục đích giáo dục ra thành các mục tiêu giáo dục. b. Mục tiêu giáo dục: Mục tiêu giáo dục được hiểu là sự cụ thể hóa của mục đích giáo dục, Là chuẩn mực cụ thể của một cấp học, bậc học, một loại trường, một giai đoạn đào tạo nhất định. - Đặc trưng của mục tiêu giáo dục: + Là kết quả dự kiến của một quá trình hoạt động ngắn. + Có kết quả rõ ràng và phải đo lường được. + Có thể nêu lên qui trình hoạt động để đạt được kết quả Mục đích giáo dục có thể được hình dung ở các cấp độ vĩ mô và vi mô. Cấp độ vĩ mô hay còn gọi là mục đích giáo dục tổng quát là nhấn mạnh mục đích chung của toàn bộ hệ 34
35. thống giáo dục quốc dân, phản ánh các yêu cầu của xã hội đối với một nền giáo dục. Chẳng hạn, mục đích giáo dục của hệ thống giáo dục quốc dân là trình độ dân trí, chất lượng nguồn nhân lực và nhân tài của một quốc gia ở một giai đoạn lịch sử nhất định. Cấp độ vi mô hay còn gọi là mục tiêu giáo dục thể hiện ở từng bậc học, cấp học, ngành học ở các giai đoạn nhất định như là mục tiêu giáo dục mầm non, phổ thông (mục tiêu giáo dục tiểu học, THCS, THPT), mục tiêu giáo dục đại học c. Sự khác nhau giữa MĐGD và MTGD TT Mục đích giáo dục Mục tiêu giáo dục 1 Có tính định hướng, lý tưởng Có tính cụ thể với hành động và phương tiện xác định 2 Thời gian thực hiện dài Thời gian thực hiện ngắn, xác định 3 Tính rộng lớn, khái quát của vấn đề Có tính xác định của vấn đề 4 Khó đo được kết quả tại một thời Có thể đo được kết quả ở một thời điểm điểm xác định cụ thể 5 Cấu trúc phức tạp, được tạo thành Cấu trúc đơn giản, là một bộ phận hợp do nhiều mục tiêu kết hợp lại thành của mục đích giáo dục Dấu hiệu quan trọng nhất để phân biệt mục đích và mục tiêu là tính xác định và tính cụ thể của kết quả dự kiến. Quan hệ giữa mục đích giáo dục và mục tiêu giáo dục: - Có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Mục đích giáo dục bao trùm toàn bộ các mục tiêu giáo dục. Vì vậy, muốn thực hiện được mục đích giáo dục cần phải cụ thể hóa nó thành các mục tiêu, chỉ có như vậy mới xây dựng được qui trình hoạt động cụ thể và mới đo lường được. - Hệ thống mục tiêu thường được sắp xếp theo một cấu trúc gồm nhiều tầng bậc, người ta gọi đó là cây mục tiêu. - Trong lí luận cũng như thực tiễn giáo dục, cần chú ý đến mối quan hệ giữa MĐGD và MTGD nhằm đảm bảo cho MĐGD như là một chỉnh thể. 1.2. Ý nghĩa của việc xác định mục đích giáo dục và mục tiêu giáo dục Mục đích nếu được xác định đúng đắn thì sẽ có ý ngĩa to lớn: 35
36. - Một là, nó định hướng là “kim chỉ nam” cho sự vận động và phát triển của toàn bộ quá trình giáo dục, sao cho đầu ra của quá trình là những con người có nhân cách mà xã hội mong muốn. - Hai là, nó giúp cho quá trình giáo dục vận hành có chất lượng và hiệu quả; không đi chệch hướng, mà nếu có lúc nào đó, quá trình giáo dục đi chệch hướng nó sẽ giúp cho quá trình giáo dục này tự điều chỉnh hướng vận động và phát triển cho đúng đắn. - Ba là, nó là cái chuẩn để đánh giá sản phẩm con người mà quá trình giáo dục mang lại, xem sản phẩm này đạt được ở mức độ nào. 1.3. Khi xác định mục đích cần tuân theo những yêu cầu cơ bản sau: - Phản ánh được mô hình nhân cách mong muốn, đáp ứng được nhu cầu phát triển của đất nước trong những giai đoạn lịch sử nhất định; đồng thời đón đầu sự phát triển tương lai của đất nước. - Phản ánh được sự thống nhất giữa tính dân tộc và tính hiện đại của nhân cách, trong đó phải làm nổi bật bản sắc dân tộc của nhân cách. - Kế thừa những thành tựu xây dựng và thực hiện mô hình nhân cách trong quá khứ. - Có tính khả thi với chất lượng và hiệu quả cao trong hoàn cảnh và điều kiện của đất nước. 2. Mục đích giáo dục, mục tiêu giáo dục Việt Nam Mục tiêu giáo dục là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. (Luật giáo dục - 2005). 2.1. Vấn đề nâng cao dân trí - Dân trí được hiểu là trình độ hiểu biết, trình độ văn hóa của người dân trong từng thời kỳ lịch sử nhất định. Dân trí biểu hiện trữ lượng hiểu biết văn hoá của một dân tộc. Mặt bằng dân trí được thể hiện bằng số năm học trung bình của người dân một nước vào một thời điểm nhất định. - Ý nghĩa của của việc nâng cao dân trí: + Đối với cá nhân: Làm cho người dân sống hạnh phúc + Đối với xã hội: Làm cho xã hội văn minh, tiến bộ, công bằng; là tiêu chuẩn để đánh giá trình độ phát triển của một quốc gia. 36
37. + Tham gia giải quyết những vấn đề mang tính toàn cầu như: dân số, môi trường, bệnh tật - Các giải pháp cơ bản để nâng cao trình độ dân trí: + Con đường cơ bản để nâng cao dân trí là thực hiện phổ cập giáo dục. Hiện nay ở nước ta, khả năng kinh tế - xã hội mới cho phép chúng ta phổ cập giáo dục THCS. Một số địa bàn như các thành phố lớn và các vùng trọng điểm trình độ dân trí phải đạt đến mức văn hoá THPT. + Liên tục đổi mới, phát triển phù hợp và đáp ứng được các quá trình phát triển chung theo hướng nhân văn hóa, xã hội hóa, đa dạng hóa với những phương thức thích hợp. + Huy động mọi lực lượng, mọi tiềm năng của xã hội làm giáo dục, trong đó giáo dục nhà trường đóng vai trò nòng cốt. 2.2. Vấn đề đào tạo nhân lực - Nhân lực là lực lượng lao động. Nói đến nguồn nhân lực là nói đến sức mạnh trí tuệ, tay nghề, năng lực, phẩm chất, sức khỏe của nhân lực. - Chất lượng và hiệu quả lao động trong thời đại cách mạng khoa học – công nghệ phụ thuộc vào trình độ đào tạo nhân lực. - Trong thực tế, nước ta dồi dào về nhân lực (khoảng trên 44 triệu người) nhưng chất lượng thấp, chưa đáp ứng với những yêu cầu của sự nghiệp CNH – HĐH đất nước. Theo tính toán của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Việt Nam mới có khoảng hơn 20% lực lượng lao động đã qua đào tạo từ sơ cấp trở lên, còn 80% người lao động chưa được đào tạo nghề, mà chủ yếu là ở lĩnh vực sản xuất nông nghiệp ; đội ngũ công nhân kỹ thuật còn thiế (40%), công nhân có tay nghề còn ít về số lượng (2,8%), lực lượng lao động có trình độ đại học còn thấp so với các nước trong khu vực; chất lượng đào tạo nghề chưa đáp ứng được yêu cầu của nền kinh tế, chưa gắn với đào tạo và sử dụng đã tạo nên những bất ổn trong thị trường sức lao động. - Cần phải nâng cao tỉ lệ người lao động được đào tạo nghề lên 25 – 30% vào 2010 – 2015, đào tạo nghề theo hướng khoa học kỹ thuật cao ; gắn đào tạo với việc phân phối, sử dụng lao động trong thị trường sức lao động phù hợp với luật pháp và quy luật phát triển của kinh tế xã hội. - Việc đào tạo nhân lực là trách nhiệm chính của hệ thống giáo dục quốc dân mà trực tiếp là ở hệ thống giáo dục chuyên nghiệp và giáo dục đại học. Các bộ phận của hệ thống giáo dục quốc dân, hệ thống các trường dạy nghề từ thấp đến cao cần phải đổi mới về mục 37
38. tiêu, nội dung, phương thức đào tạo, cơ cấu tổ chức hệ thống; nâng cao chất lượng đội ngữ giáo viên, đầu tư về cơ sở vật chất, thiết bị dạy học để đội ngũ người lao động được đào tạo luôn luôn tiếp cận với cái mới trong kĩ thuật, trong công nghệ, rèn luyện tính năng động, sáng tạo trong sản xuất để họ có thể thích ứng với quá trình biến động và phát triển của nền kinh tế – xã hội đang phát triển trong cơ chế mới, đảm bảo chất lượng đào tạo đi liền với sự phát triển về quy mô đào tạo. 2.3. Về bồi dưỡng nhân tài Nhân tài là những người có tài năng, nghĩa là người thông minh, trí tuệ phát triển, có năng lực làm việc giỏi, có một số phẩm chất nổi bật, giàu tính sáng tạo. Tài có cấu trúc gồm 4 tầng: khiếu (còn gọi là năng khiếu) – năng lực – tài năng – thiên tài. Cấu trúc này được hình thành trên nền tảng những tác động phức tạp qua lại giữa một bên là hoạt động của con người (chủ thể) và một bên là sự phát triển của các yếu tố di truyền được khơi dậy nhờ hoạt động có định hướng của chủ thể. Nhân tài có ảnh hưởng to lớn đến sự phát triển xã hội. Họ là những người mở ra những mũi đột phá trong văn hóa, khoa học – công nghệ, tạo nên đà phát triển mạnh mẽ của kinh tế - xã hội và khoa học – kỹ thuật ở một nước. Vì vậy, ở thời đại nào, ở quốc gia nào người tài cũng được coi trọng. - Bồi dưỡng nhân tài trước hết phải phát hiện ra các tư chất (khiếu) ở trẻ, sau đó phát huy trong những điều kiện thuận lợi nhất thì khiếu đó sẽ bộc lộ và trở thành năng lực, có tài năng. - Việc phát hiện và bồi dưỡng nhân tài là trách nhiệm của cả ba môi trường giáo dục (gia đình, nhà trường và xã hội), trong đó, gia đình giữ vai trò quan trọng. - Bồi dưỡng nhân tài phải đi đôi với thu hút và sử dụng nhân tài hợp lý, tạo điều kiện để đội ngũ trí thức, các nhà khoa học có điều kiện tiếp cận và phát huy tiềm năng của họ. Tóm lại, ba mục tiêu giáo dục trên có một mối quan hệ thống nhất biện chứng, tác động qua lại với nhau. Vì vậy, để thực hiện thành công sự nghiệp CNH - HĐH đất nước phải tiến hành thực hiện đồng thời 3 mục tiêu: “nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài”. 3. Các bộ phận của giáo dục toàn diện nhân cách 3.1. Giáo dục đạo đức và công dân (đức dục) Giáo dục đạo đức là một quá trình hình thành cho học sinh ý thức đạo đức, hành vi và thói quen đạo đức. 38
39. Đây là một nhiệm vụ cực kỳ quan trọng trong quá trình giáo dục ở nhà trường các cấp. + Ý thức đạo đức là một tổ hợp những tri thức đạo đức và hành vi đạo đức. Như vậy, nghĩa là trong quá trình giáo dục đạo đức, bồi dưỡng cho các em những chuẩn mực đạo đức (giá trị đạo đức) và quan trọng hơn đó là giúp cho các em chuyển hóa các chuẩn mực đó thành niềm tin. Niềm tin đạo đức sẽ tạo cho các em có sức mạnh trong việc viến những tri thức thành hành vi, thói quen đạo đức. + Tình cảm đạo đức được coi là ‘chất men” thúc đẩy các em biến ý thức thành hành vi, thói quen đạo đức mọt cách thoải mái, dễ chịu không bị cưỡng ép, máy máy. + Hành vi đạo đức, xét cho đến cùng, là biểu hiện sinh động bộ mặt đạo đức của con người. Hành vi này phải được thực hiện phù hợp với các chuẩn mực đạo đức đã được xã hội quy định; phải được thực hiện ở mọi nơi, mọi lúc một cách tự giác với động cơ đúng đắn. Hành vi đạo đức được lặp đi lặp lại sẽ trở thành thói quen đạo đức. Thói quen đạo đức gắn liền với nhu cầu về đạo đức. - Những nhiệm vụ của đức dục là: + Giáo dục, bồi dưỡng học sinh thế giới quan cách mạng, thấm nhuần hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, nắm được những qui luật cơ bản của sự phát triển xã hội, có lí tưởng đạo đức, niềm tin sâu sắc vào chủ nghĩa xã hội. + Giáo dục học sinh những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức XHCN, chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa quốc tế chân chính, lòng nhân ái, lòng yêu lao động, ý thức đầy đủ về quyền hạn, trách nhiệm, nghĩa vụ công dân, tinh thần kỉ luật tự giác, lòng tự hào dân tộc, ý thức giữ gìn bản sắc, truyền thống dân tộc. + Giáo dục về văn hoá chung, giáo dục bảo vệ môi trường, tinh thần vì hoà bình, phấn đấu theo các giá trị cao quí của dân tộc và nhân loại. - Giáo dục đạo đức được thực hiện bằng hai con đường : Con đường dạy học các môn học, nhất là môn đạo đức. Con đường thứ 2 là các hoạt động giáo dục trong và ngoài nhà trường. Con đường thứ nhất chủ yếu giúp cho học sinh hình thành ý thức đạo đức và định hướng cho hành vi đạo đức. Con đường thứ hai chủ yếu giúp cho các em rèn luyện hành vi và thói quen đạo đức. 2. Giáo dục trí tuệ (trí dục) - Đây là 1 quá trình nhằm phát triển các năng lực trí tuệ và hình thành thế giới quan khoa học, góp phần phát triển nhân cách học sinh. 39
40. Năng lực trí tuệ thường được hiểu là một tập hợp những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và những thao tác hoạt động trí nhằm chiếm lĩnh những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo đó mà học sinh đã nắm vững, đã biến thành hiểu biết của mình. Trong các thao tác trí tuệ, người ta rất quan tâm đến các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, so sánh, đối chiếu, cụ thể hóa, trưu tượng hóa, khái quát hóa Đó là vi nhờ các thao tác tư duy, con người mới có thể phát hiện được và nắm vững được bản chất cũng như các quy luật của các sự vật, hiện tượng khách quan. Thế giới quan khoa học là thế giới quan duy vật biện chứng. Nó bao gồm một hệ thống quan điểm đối với tự nhiên, xã hội và đối với con người. Nó giúp cho ta có cách nhìn đúng đắn, cách suy nghĩ đúng đắn và hành động đúng đắn trong mọi tình huống. - Việc giáo dục trí tuệ và phát triển trí tuệ không chỉ diễn ra trong lớp học, trong nhà trường mà diễn ra trong toàn bộ các quan hệ, các hoạt động của con người trong cuộc sống. 3. Giáo dục lao động. Giáo dục lao động giúp học sinh có được “năng lực tìm được việc làm, tự tạo việc làm trong nền kinh tế thị trường”, đó là những con người có kiến thức văn hoá, khoa học, có kỹ năng nghề nghiệp, lao động tự chủ, sáng tạo và có kỉ luật Nhiệm vụ tổng quát của giáo dục lao động kĩ thuật là: + Giáo dục thái độ và niềm tin đúng đắn đối với mọi loại hình lao động (trí óc và chân tay), xem đó là con đường chân chính để mưu cầu hạnh phúc cho chính bản thân và làm tròn nghĩa vụ cơ bản đối với gia đình và toàn xã hội. + Hình thành ở học sinh nhu cầu lành mạnh, gắn bó với cuộc sống, với hạnh phúc, phù hợp với nhu cầu của xã hội văn minh. + Hình thành tâm lí tham gia vào mọi hình thức lao động trong suốt cuộc sống của mình một cách sáng tạo, chủ động. Các nhiệm vụ trên gắn bó khăng khít với nhau, được thực hiện thông qua các hoạt động dạy học và giáo dục đa dạng cả nội khoá và ngoại khoá. Đặc biệt coi trọng các yêu cầu có tính chất điều kiện sau: + Giáo dục học sinh học vấn về kĩ thuật, trên cơ sở đó phát triển tư duy kĩ thuật, tư duy kinh tế, phát huy năng lực sáng tạo cuỉa học sinh trong lao động. + Giúp họ định hướng và lựa chọn ngành nghề trên cơ sở hiểu rõ năng lực của bản thân, triển vọng và nhu cầu phát triển ngành nghề của địa phương và cả nước. 40
41. Trong điều kiện thực tế hiện nay, nhiệm vụ giáo dục lao động kĩ thuật cho học sinh trong nhà trường phổ thông được cụ thể hóa: + Đưa hoạt động dạy học lao động phổ thông của học sinh phổ thông vào nề nếp. + Lựa chọn nội dung, hình thức lao động sản xuất vừa sức, phù hợp với cơ chế thị trường và điều kiện thực tế của nhà trường ở từng vùng kinh tế. + Phát triển các trung tâm kĩ thuật tổng hợp - hướng nghiệp - dạy nghề ở các Quận, Huyện. + Tăng cường chỉ đạo hoạt động lao động hướng nghiệp của học sinh các dân tộc miền núi, đặc biệt các trường phổ thông dân tộc miền núi. 4. Giáo dục thể chất Giáo dục thể chất là giáo dục và phát triển thể chất của con người, đồng thời cũng là giáo dục và phát triển văn hóa thể chất ở họ. Phát triển thể chất là một mặt quan trọng của sự phát triển toàn diện nhân cách, là quá trình biến đổi và hình thành những thuộc tính tự nhiên về mặt hình thái và về mặt chức năng của cơ thể trong cuộc sống con người. Nhiệm vụ cụ thể của giáo dục thể chất: - Truyền đạt và lĩnh hội hệ thống tri thức phổ thông, cơ bản, hiện đại về thể dục, thể thao, vệ sinh thường thức, giữ gìn, chăm sóc, bảo vệ và phát triển sức khỏe, rèn luyện kỹ năng cơ bản về các bài tập thể dục phổ thông theo chương trình giáo dục thể chất của nhà trường phổ thông. - Hình thành cho học sinh hứng thú, nhu cầu, ý chí, nghị lực, thói quen rèn luyện TDTT và giữ gìn vệ sinh để nâng cao sức khoẻ; Giáo dục học sinh ý thức giữ gìn, bảo vệ và rèn luyện sức khỏe cho học sinh, góp phần phát triển đúng đắn thể chất và nâng cao năng lực làm việc cho cơ thể. - Phát hiện và bồi dưỡng nhân tài thể dục thể thao - Giáo dục cho học sinh những phẩm chất đạo đức khác. 5. Giáo dục thẩm mỹ Trong nhà trường, đặc biệt ở nhà trường phổ thông, giáo dục thẩm mỹ là một trong những bộ phận hợp thành nền tảng của trình độ văn hóa chung, vì lẽ đó nhiều nhà giáo dục xem giáo dục thẩm mỹ là giáo dục văn hóa thẩm mỹ cho con người . Ở nhà trường phổ thông, giáo dục thẩm mỹ không nên hiểu là giáo dục đặc biệt cho những học sinh có năng khiếu về một môn nghệ thuật nào đó (ta có trường năng khiếu đặc 41
42. biệt đảm nhận) mà là giáo dục văn hóa thẩm mỹ chung cho tất cả học sinh, giúp cho các em tiếp xúc, có khả năng cảm thụ và biết thưởng thức cái đẹp trong cuộc sống hàng ngày, từ đó khêu gợi lòng ham mê, thích thú tham gia vào quá trình sáng tạo nghệ thuật ở mức độ thể hiện trình độ văn hóa chung của con người. Nhiệm vụ của giáo dục thẩm mỹ thường được xác định ở mấy điểm sau đây: - Phát triển tri giác thẩm mỹ (mà trong kinh nghiệm vốn sống riêng ai cũng có), hình thành năng lực cảm thụ cái đẹp trong tự nhiên, trong nghệ thuật và trong cuộc sống hàng ngày. - Giáo dục, bồi dưỡng năng khiếu thẩm mỹ (qua việc học tập một số môn nghệ thuật nhất định) hình thành năng lực sáng tạo cái đẹp, biết phân biệt cái đẹp với những cái thô kệch, xấu xí, phi văn hóa. - Khêu gợi và bồi dưỡng lòng khát khao thể hiện tài năng sáng tạo thẩm mỹ (qua một số môn nghệ thuật) và hình thành nguyện vọng đưa cái đẹp vào cuộc sống hàng ngày Vì vậy, trong quá trình giáo dục cần giúp cho các em tiếp xúc, có khả năng cảm thụ, biết thưởng thức cái đẹp trong cuộc sống hàng ngày, từ đó khêu gợi lòng ham mê, hứng thú tham gia vào quá trình sáng tạo nghệ thuật, sáng tạo cái đẹp. * Mỹ dục được tiến hành thông qua việc dạy học các môn học, và trong quá trình tổ chức đời sống của học sinh 42
43. Chương II QUÁ TRÌNH GIÁO DỤC I. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUÁ TRÌNH GIÁO DỤC 1. Khái niệm, cấu trúc của quá trình giáo dục 1.1. Khái niệm quá trình giáo dục. a. Quá trình giáo dục là gì? - Là một quá trình trong đó, dưới tác dụng chủ đạo của nhà giáo dục, người được giáo dục tự giác, tích cực tự giáo dục nhằm hình thành được thế giới quan khoa học và những phẩm chất nhân cách khác của người công dân, người lao động. - Từ khái niệm trên chúng ta rút ra những điều đáng chú ý như sau: + Trong quá trình giáo dục, nhà giáo dục đóng vai trò chủ đạo, có nghĩa là tổ chức, điều khiển quá trình hình thành nhân cách của người được giáo dục, theo định hướng của mục đích và nhiệm vụ giáo dục. + Trong quá trình giáo dục, người được giáo dục tồn tại một mặt với tư cách là đối tượng chịu sự tác động có định hướng của nhà giáo dục song mặt khác lại tồn tại với tư cách là chủ thể tự giáo dục, có nghĩa là họ tự tổ chức, tự điều khiển quá trình hình thành nhân cách của mình. + Như vậy, trong quá trình giáo dục diễn ra sự tác động qua lại tích cực giữa nhà giáo dục và người được giáo dục. Nếu không có sự tác động qua lại này thì sẽ không có bản thân quá trình giáo dục theo đúng nghĩa của nó. Nói cách khác, trong quá trình giáo dục diễn ra sự tác động qua lại tích cực và sự thống nhất biện chứng giữa giáo dục và tự giáo dục. b. Quá trình giáo dục là một bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể. 43
44. Quá trình giáo dục tổng thể là sự thống nhất của 2 quá trình bộ phận là quá trình dạy học và quá trình giáo dục (theo nghĩa hẹp). Cả 2 quá trình đều thực hiện chức năng chung của quá trình sư phạm tổng thể, song sự phân biệt 2 quá trình này dựa vào chức năng trội của mỗi quá trình. Chức năng trội của quá trình dạy học là trau dồi học vấn, là chuyển giao và lĩnh hội hệ thống tri thức khoa học, những kỹ năng, kỹ xảo nhận thức và hoạt động . Chức năng trội của quá trình giáo dục là xây dựng hệ thống niềm tin, lý tưởng, động cơ, thái độ, tính cách, thói quen; là hình thành và phát triển những phẩm chất về thế giới quan khoa học, chính trị, đạo đức, thẩm mỹ của cá nhân người học . Trong nhà trường XHCN cả 2 quá trình nay thống nhất với nhau, gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động ảnh hưởng lẫn nhau. Quá trình dạy học phải mang tính giáo dục, phải kéo theo quá trình giáo dục và phải tạo tiền đề cho toàn bộ quá trình giáo dục đạt hiệu quả. Quá trình giáo dục nhất thiết phải bao gồm quá trình lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm và phát triển năng lực nhận thức và phải được tiến hành một phần quan trọng ngay trong các bài học trên lớp, tức là thông qua hình thức cơ bản của dạy học cũng như trong các hoạt động khác của học sinh ở nhà trường, gia đình, ở các cơ quan văn hoá - giáo dục của xã hội. 1.2. Cấu trúc của quá trình giáo dục Với tư cách là một hệ thống toàn vẹn bao gồm 6 nhân tố cấu trúc. a. Mục đích, nhiệm vụ giáo dục. Mục đích: Giáo dục đào tạo những con người (thế hệ trẻ) thành những người công dân, người lao động có đủ năng lực và phẩm chất, có khả năng hoà nhập và thích ứng, năng động, sáng tạo trước một cuộc sống đang không ngừng biến động. Nhiệm vụ: 1. Tổ chức hình thành và phát triển ở người được giáo dục ý thức cá nhân về các chuẩn mực xã hội nói chung, các chuẩn mực đạo đức pháp luật nói riêng đã được qui định. Ý thức cá nhân: là một thể thống nhất giữa sự hiểu biết của cá nhân về các chuẩn mực xã hội và niềm tin cá nhân về ý nghĩa xã hội, ý nghĩa cá nhân của những chuẩn mực xã hội ấy. 2. Tổ chức hình thành và phát triển ở người được giáo dục xúc cảm, tình cảm tích cực có tác dụng như là “ chất men” đặc biệt thúc đẩy cá nhân chuyển hoá ý thức về các chuẩn mực xã hội thành hành vi và thói quen tương ứng. 44
45. 3. Tổ chức hình thành và phát triển ở người được giáo dục hệ thống hành vi phù hợp với các chuẩn mực xã hội đã được qui định. Và hơn nữa là tổ chức cho họ tự lặp đi lặp lại hệ thống hành vi này thành thói quen bền vững, gắn bó mật thiết với nhu cầu tích cực của cá nhân. Mục đích, nhiệm vụ giáo dục có vị trí hàng đầu trong quá trình giáo dục. Nó có vai trò định hướng cho sự vận động và phát triển của các nhân tố khác và của toàn bộ quá trình giáo dục. b. Nội dung giáo dục. - Là hệ thống những chuẩn mực xã hội đã được qui định cần giáo dục cho người được giáo dục. Tuy nhiên phải tính đến sự phù hợp với đặc điểm lứa tuổi, nền văn hóa - Nó tạo nên nội dung hoạt động cho nhà giáo dục và người được giáo dục. - Nó chịu sự chi phối của mục đích, nhiệm vụ giáo dục và mặt khác, nó lại phục vụ cho việc hoàn thiện mục đích, nhiệm vụ giáo dục. c. Phương pháp, phương tiện giáo dục. - Là những cách thức, phương tiện hoạt động thống nhất của nhà giáo dục và người được giáo dục, nhằm giúp cho người được giáo dục chuyển hoá được những chuẩn mực xã hội thành hành vi và thói quen tương ứng. - Nó chịu sự chi phối của nội dung giáo dục, mặt khác nó lại giúp cho nội dung giáo dục chuyển hoá thành vốn kinh nghiệm riêng của người được giáo dục, phù hợp với mục đích giáo dục. d. Nhà giáo dục. (cá nhân hoặc tập thể các nhà giáo dục) - Tồn tại với tư cách là chủ thể tác động. - Vai trò: chủ đạo; thể hiện ở việc tổ chức, hướng dẫn, điều khiển quá trình hình thành nhân cách người được giáo dục một cách có mục đích, có kế hoạch, có phương pháp, có tổ chức hợp lí. Qua đó kích thích và làm phát triển ở người được giáo dục tính tự giác tích cực tự giáo dục. e. Người được giáo dục. - Là đối tượng giáo dục, nhận sự tác động có định hướng của nhà giáo dục. - Mặt khác, còn là một thực thể chủ động: tiếp nhận các tác động giáo dục một cách có chọn lọc, họ có khả năng biến những tác động bên ngoài thành những tác động bên trong của bản thân, họ có khả năng tự vận động đi lên. Hay nói cách khác: họ còn tồn tại và hoạt động với tư cách là chủ thể tự giáo dục. 45
46. g. Kết quả giáo dục. - Vừa phản ánh kết quả vận động và phát triển của quá trình giáo dục nói chung, vừa phản ánh tập trung kết quả vận động và phát triển của bản thân người được giáo dục. - Kết quả này được thể hiện ở chỗ: người được giáo dục phát triển được ý thức về các chuẩn mực xã hội đã được qui định, phát triển được tình cảm, hành vi và thói quen tích cực tương ứng. Các nhân tố trên tồn tại và phát triển trong mối quan hệ biện chứng với nhau. Không những vậy, các nhân tố này còn tồn tại và phát triển trong mối quan hệ biện chứng với môi trường kinh tế - xã hội, văn hóa, KHKT 2. Bản chất của quá trình giáo dục - Là quá trình chuyển hoá tự giác tích cực những yêu cầu của những chuẩn mực xã hội đã được qui định thành hành vi và thói quen tương ứng của người được giáo dục dưới tác dụng chủ đạo của nhà giáo dục. - Quan điểm này dựa trên cơ sở: + Bộ mặt nhân cách của mỗi người trước hết và chủ yếu phải được thể hiện bằng những hành vi và thói quen đúng đắn phù hợp với những chuẩn mực xã hội đã được qui định. Bộ mặt nhân cách của mỗi người phải được thể hiện ở sự thống nhất giữa hiểu biết - thái độ - hành vi của người đó. Có nghĩa là không chỉ dừng lại ở hiểu biết về các chuẩn mực xã hội, không thể chỉ biết nói đúng mà làm không đúng với các chuẩn mực hay “nói một đằng, làm một nẻo”. + Trong quá trình giáo dục, sự tác động qua lại tích cực giữa nhà giáo dục và người được giáo dục là nhằm giúp cho người được giáo dục tự giác tích cực chuyển hoá những yêu cầu của những chuẩn mực xã hội đã được qui định thành hành vi và thói quen tương ứng. Như vậy là đã tạo ra ở người được giáo dục bộ mặt nhân cách tích cực. * QTGD phải làm gì? - Làm cho học sinh hiểu được nội dung các chuẩn mực, ý nghĩa xã hội của việc thực hiện đúng đắn các chuẩn mực đó, hình thành xúc cảm tích cực niềm tin đối chuẩn mực. - Giúp họ tích quỹ được kinh nghiệm thực tiễn tích cực, có nhu cầu và thói quen hành động đúng trong các quan hệ đó. - Xây dựng cho họ ý chí và năng lực xóa bỏ tàn dư của những quan hệ cũ, chối bỏ, chống lại quan hệ xấu. 46
47. Vì vậy, nét bản chất nổi bật của QTGD các phẩm chất nhân cách trong nhà trường XHCN phải là quá trình tổ chức toàn bộ cuộc sống cho thế hệ trẻ. 3. Đặc điểm của quá trình giáo dục a. Quá trình giáo dục diễn ra với những tác động giáo dục phức hợp. - Trong quá trình giáo dục, người được giáo dục cùng một lúc chịu sự tác động của nhiều yếu tố: gia đình, nhà trường, xã hội - Ngay trong bản thân những môi trường này người được giáo dục cũng chịu ảnh hưởng của nhiều tác động khác nhau có khi là tích cực, có khi là tiêu cực. Ví dụ: Gia đình có những tác động của cha, mẹ, anh em, của nếp sống gia đình ; trong nhà trường có những tác động của giáo viên, của tập thể lớp, của nội quy, chương trình, kế hoạch học tập ; trong xã hội, có ảnh hưởng của nhóm bạn, các lực lượng xã hội, các phương tiện truyền thông đại chúng, phim ảnh, sách báo Như vậy có bao nhiêu quan hệ trong nhà trường, gia đình, xã hội mà học sinh tham gia, có bao nhiêu loại hình hoạt động trong quá trình sống mà học sinh thực hiện thì có bấy nhiêu tác động đến học sinh. - Tất cả những tác động này đan cài, xen kẽ, ảnh hưởng lẫn nhau cùng tác động lên học sinh. Nhưng những tác động này không phải bao giờ cũng là những tác động tích cực mà đôi khi có cả những tác động tiêu cực, tự phát, ảnh hưởng không tốt đến sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh. Ví dụ: Gia đình > giáo dục tốt Nếu không quan tâm, để tự do phát triển >< Nhà trường. - Trong tất cả các tác động trên, tác động giáo dục của nhà trường đóng vai trò chủ đạo. Vì, bao giờ cũng có mục đích, kế hoạch, nội dung, phương pháp, phương tiện, giáo viên là những người có chuyên môn nên có thể tổ chức, điều khiển quá trình hình thành và phát triển nhân cách có hiệu quả nhất. KLSP: + Cần tổ chức và phối hợp được tất cả các tác động theo hướng tích cực. Đồng thời ngăn chặn, hạn chế đến mức tối đa những tác động tiêu cực. + Phát huy vai trò chủ thể của học sinh, cung cấp cho các em vốn sống vốn kinh nghiệm cần thiết để có thể phân tích và đấu tranh chống các tác động tiêu cực. 47
48. + Trong tình hình hiện nay khi xã hội đang có những biến động về giá trị Thì việc thống nhất 3 môi trường giáo dục (NT, GĐ, XH) để thống nhất các tác động giáo dục là vấn đề cần hết sức quan tâm. b. Quá trình giáo dục có tính lâu dài và liên tục - Trong quá trình giáo dục, người được giáo dục không dừng lại ở chỗ nắm tri thức về các chuẩn mực mà cần phải hình thành được niềm tin, tình cảm tích cực, nhất là rèn luyện được những hành vi và thói quen tương ứng. Việc này phải có thời gian lâu dài và liên tục. Vd: Nhận thức hành vi thói quen hành vi Đi học sớm Thói quen - Mặt khác, những nếp nghĩ, những thói quen cũ, lạc hậu tồn tại dai dẵng. Muốn loại bỏ nó không phải là điều đơn giản. Do đó, cần phải có thời gian, sự kiên trì, nhẫn nại, ý chí và nghị lực. Vd: Nghiện thuốc lá giáo dục bỏ thói quen đó đòi hỏi nghị lực. - Trong quá trình giáo dục, tính lâu dài gắn với tính liên tục. Bởi vì, những thói quen tốt mà ta đã hình thành, nếu không có điều kiện để thể hiện thì dần dần bị mai một. Vd: Thức dậy sớm, tập thể dục. Nên giữ thói quen tốt này, thường xuyên, liên tục. Vì vậy, trong quá trình giáo dục cần chú ý: + Nhà giáo dục cần bền bỉ, kiên trì, nhẫn nại, không nôn nóng, vội vàng; phải tác động thường xuyên, liên tục, tác động ở mọi nơi, mọi lúc. + Phải thường xuyên quan tâm, theo dõi, kịp thời uốn nắn, điều chỉnh cho học sinh khi các em có biểu hiện sai trái. + Người được giáo dục kiên trì, quyết tâm cao tự rèn luyện thì mới có kết quả tốt. c. Quá trình giáo dục có tính cá biệt Mỗi người được giáo dục đều có những đặc điểm riêng về tâm - sinh lí, về trình độ nhận thức, về vốn sống Mặt khác, quá trình giáo dục bao giờ cũng diễn ra trong những hoàn cảnh và tình huống nhất định. Vì vậy, cần phải tìm hiểu kỹ học sinh về tất cả các mặt để có thể đê sử dụng các biện pháp phù hợp với từng cá nhân và hợp lý trong từng tình huống riêng biệt. Tránh rập khuôn, máy móc, hình thức. Các bài bản có sẵn chỉ là điểm tựa cho hoạt động sư phạm. d. Quá trình giáo dục thống nhất với quá trình tự giáo dục 48