›
›

Bài giảng Luật dân sự

doc 147 trang phuongnguyen 6680
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Luật dân sự", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • docbai_giang_luat_dan_su.doc

Nội dung text: Bài giảng Luật dân sự

  1. BÀI 1 KHÁI NIỆM LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM Tài liệu tham khảo: - Bộ luật dân sự Việt Nam được Quốc hội ban hành ngày 25 tháng 11 năm 2005. - Giáo trình dân sự của trường Đại học Luật Hà Nội - Giáo trình Luật dân sự của Học viện tư pháp I.ĐỐI TƯỢNG ĐIỀU CHỈNH CỦA LUẬT DÂN SỰ - Luật dân sự điều chỉnh hai nhóm quan hệ cơ bản là quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản trong các quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động (Điều 1 BLDS 2005). 1. Nhóm quan hệ tài sản Khái niệm - Là quan hệ giữa người và người thông qua một tài sản nhất định. Quan hệ này bao giờ cũng gắn với một tài sản hoặc một quyền tài sản nhất định. - Tài sản theo quy định của Điều 163 BLDS bao gồm: + Vật: Bao gồm vật có thực và vật hình thành trong tương lai Vật hình thành trong tương lai là quy định mới của BLDS 2005 so với BLDS năm 1995. Đây là quy định hòan toàn phù hợp vì việc ghi nhận này hòan toàn thích hợp với nhu cầu của xã hội. Hiện nay việc trao đổi, mua bán các vật hình thành trong tương lai này tương đối phổ biến. Ví dụ: Mua bán các hạt điều, cà phê, gạo vẫn được ký kết mặc dù có thể những sản phẩm này còn chưa hình thành hoặc chưa đến mùa thu hoạch. + Tiền: Là vật cùng loại, do ngân hàng nhà nước ban hành và có mệnh giá Tiền và vật phải thỏa mãn các điều kiện: + là một bộ phận của thế giới khách quan nằm trong sự kiểm soát của con người. + Mang lại lợi ích cho con người. + Các giấy tờ có giá: Bao gồm cổ phiếu, trái phiếu Các giấy tờ có giá phải đáp ứng được điều kiện:
  2. + Giá trị được bằng tiền: Ví dụ: Mỗi cổ phiếu có giá trị là 35.000 Việt Nam đồng hoặc trái phiếu giáo dục do Nhà nước ban hành năm 2004 có các mệnh giá 50.000 Việt Nam đồng, 100.000 Việt Nam đồng, 150.000 Việt Nam đồng + Trao đổi được trong giao lưu dân sự: Tức là các giấy tờ có giá này hoàn toàn có thể dùng để trao đổi trong giao lưu dân sự như mua, bán, tặng cho, thừa kế + Các quyền về tài sản: Các quyền này bao gồm quyền sử dụng đất, quyền sở hữu trí tuệ, quyền đòi nợ Các quyền này đều được coi là tài sản bởi bản thân các quyền này đều mang lại lợi ích cho chủ sở hữu và đều có thể trở thành đối tượng trong giao lưu dân sự như Mua bán quyền sử dụng đất, ủy quyền cho người khác đòi nợ. mua bán bản quyền tác phẩm văn học - Các quan hệ tài sản do Luật dân sự điều chỉnh: Thông qua các tài sản này, các chủ thể có yêu cầu có quyền xác lập các quan hệ tài sản và những quan hệ tài sản do Luật dân sự điều chỉnh bao gồm: + Quan hệ về quyền sở hữu: + Quan hệ về nghĩa vụ dân sự và hợp đồng dân sự + Quan hệ bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng + Quan hệ về thừa kế + Quan hệ về chuyển quyền sử dụng đất + Quan hệ về quyền sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ Đặc điểm - Đặc điểm thứ nhất: quan hệ tài sản do Luật dân sự điều chỉnh rất đa dạng và phức tạp. Sự đa dạng và phức tạp này là vì: - Đặc điểm thứ hai: Quan hệ tài sản do Luật dân sự điều chỉnh luôn mang tính ý chí, phản ánh ý thức của các chủ thể tham gia. Những tài sản trong quan hệ này luôn thể hiện được động cơ, mục đích của các chủ thể tham gia. - Đặc điểm thứ ba của quan hệ tài sản là tính chất hàng hóa tiền tệ:
  3. Xuất phát từ chính tính chất của tài sản là giá trị và phải được tính bằng tiền. Hầu hết các tài sản theo như quy định tại Điều 163 BLDS đều được thể hiện dưới dạng hàng hóa và có giá trị trao đổi. Điều này được biểu hiện sâu sắc trong thời buổi cơ chế thị trường. - Đặc điểm thứ tư: quan hệ tài sản mà pháp luật dân sự điều chỉnh thể hiện rõ tính chất đền bù tương đương trong trao đổi. + Đổi tài sản lấy tài sản (thông thường thể hiện qua việc trao đổi) Ví dụ: đổi 10kg thóc lấy 8kg gạo + Đổi tài sản lấy một khoản tiền (thông thường là hoạt động mua bán Ví dụ: mang tiền mua tivi, tủ lạnh + Đổi khoản tiền lấy dịch vụ hoặc tài sản Ví dụ: Trả tiền phí dịch vụ cho các dịch vụ gửi giữ, thuê dịch vụ 2. Nhóm quan hệ nhân thân Khái niệm - Quan hệ nhân thân là quan hệ giữa người với người về các giá trị nhân thân của chủ thể (có thể là cá nhân hay tổ chức) và luôn gắn liền với cá nhân và tổ chức khác. + Cá nhân: Như tên gọi, hình ảnh, dân tộc, tôn giáo, danh dự, nhân phẩm, uy tín, kết hôn, ly hôn, tín ngưỡng + Tổ chức: Như tên gọi của tổ chức, về uy tín Luật dân sự sẽ điều chỉnh các quan hệ nhân thân và bảo vệ các lợi ích nhân thân gắn liền với các chủ thể. Những giá trị nhân thân này là cơ sở và nền tảng đã thiết lập nhiều quan hệ dân sự khác. Phân loại quan hệ nhân thân Khoa học Luật dân sự đã phân quan hệ nhân thân thành hai nhóm cơ bản: - Nhóm quan hệ nhân thân không gắn với tài sản: Tức là những quan hệ gắn với giá trị nhân thân mà không thể quy đổi ra một giá trị vật chất. Đặc điểm của nhóm quan hệ này: + Nó không có nội dung kinh tế, không gắn với quyền lợi tài sản của chủ thể
  4. + Không thể chuyển giao cho người khác dưới bất kỳ hình thức nào, không thể là đối tượng của hợp đồng trao đổi, mua bán, tặng cho Nhóm quan hệ nhân thân không gắn với tài sản này bao gồm các nhóm: + Nhóm 1: Nhóm quyền nhân thân gắn với mỗi cá nhân cụ thể nhằm cụ thế hóa chủ thể này với chủ thể khác Ví dụ: quyền với đối với họ tên, hình ảnh + Nhóm 2: Nhóm quan hệ nhân thân gắn liền với giá trị nhân thân mà được ghi nhận và bảo đảm phụ thuộc vào chế độ chính trị - kinh tế - xã hội, các nguyên tắc cơ bản và hệ tư tưởng của chế độ đó Ví dụ: quyền xác định dân tộc, quyền tự do tín ngưỡng, quyền tự do tôn giáo, quyền tự do ngôn luận + Nhóm 3: Nhóm quyền nhân thân do chủ thể tự xác lập. Đó là quyền nhân thân thuộc về tác giả. Ví dụ: Khi tác giả sáng tác một tác phẩm (truyện, tranh, bản nhạc ) thì đương nhiên được hưởng các quyền nhân thân đó đối với tác phẩm như quyền được đặt tên cho tác phẩm, quyền đứng tên tác giả, bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm. - Nhóm quyền nhân thân gắn liền với tài sản: Đó là những quyền mà giá trị nhân thân làm tiền đề để phát sinh những lợi ích vật chất, những quyền lợi về tài sản cho chủ thể khi có một sự kiện pháp lý nhất định. Ví dụ 1: Kiến trúc sư hoàn thành bản vẽ thiết kế một khu công viên trước tiên được quyền đặt tên, được quyền đứng tên tác giả Nhưng nếu bản vẽ ấy được mua lại thì kiến trúc sư đó được trả tiền thù lao hoặc tiền bản quyền. Đặc điểm của quan hệ nhân thân Các quan hệ nhân thân do luật dân sự điều chỉnh đều có chung những đặc điểm sau đây: - Đó là một quan hệ luôn gắn liền với một chủ thể nhất định và về nguyên tắc thì quyền nhân thân không thể chuyển giao cho chủ thể khác. Trong những trường hợp
  5. nhất định thì được chuyển giao cho người khác theo quy định của pháp luật như quyền công bố tác phẩm của tác giả, các đối tượng của sở hữu công nghiệp - Đa số các quyền nhân thân do luật dân sự điều chỉnh thì đều không có giá trị kinh tế và không có nội dung tài sản. Quyền nhân thân không xác định bằng tiền, kể cả các quyền nhân thân gắn với tài sản. II. PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU CHỈNH CỦA LUẬT DÂN SỰ 1. Khái niệm phương pháp điều chỉnh - Phương pháp điều chỉnh được hiểu là cách thức tác động lên các quan hệ xã hội do ngành luật đó điều chỉnh. Cách thức tác động này nhằm hướng tới việc điều chỉnh quan hệ xã hội phát sinh, thay đổi hay chấm dứt sao cho phù hợp với điều kiện chính trị- kinh tế- xã hội cũng như đặc điểm của nhóm quan hệ xã hội đó. 2. Đặc điểm của các phương pháp điều chỉnh của Luật dân sự - Phương pháp điều chỉnh của Luật dân sự có đặc điểm đặc trưng là khi điều chỉnh các quan hệ pháp luật dân sự thì luôn đảm bảo sự bình đẳng về địa vị pháp lý và độc lập về tổ chức và tài sản. + Bình đẳng về địa vị pháp lý: Tức là không có bất kỳ sự phân biệt nào về địa vị xã hội, tình trạng tài sản, giới tính, dân tộc giữa các chủ thể. Ví dụ: Sẽ không có sự phân biệt nào khi một người có chức danh Tổng giám đốc của một công ty và bảo vệ công ty đó cùng đi mua xe máy tại một cửa hàng bán xe máy. Vị tổng giám đốc và người bảo vệ sẽ có quyền và nghĩa vụ giống nhau (quyền và nghĩa vụ của người mua hàng) và cửa hàng bán xe máy sẽ không có sự phân biệt nào. + Độc lập về tổ chức và tài sản: Tổ chức: không có sự phụ thuộc vào quan hệ cấp trên – cấp dưới, các quan hệ hành chính khác Tài sản: Khi tham gia vào quan hệ pháp luật dân sự, cá nhân, tổ chức hoàn toàn độc lập với nhau, không có sự nhầm lẫn hay đánh đồng giữa tài sản của cá nhân với tài sản của tổ chức + Các chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự có quyền tự định đoạt và pháp luật bảo đảm cho họ thực hiện quyền.
  6. Thế nào là tự định đoạt: Tự định đoạt có nghĩa tự do ý chí và thể hiện ý chí khi tham gia vào các quan hệ pháp luật dân sự. Biểu hiện của quyền tự định đoạt trong quan hệ pháp luật dân sự là: Thứ nhất, chủ thể tự lựa chọn quan hệ mà họ muốn tham gia: Thứ hai, chủ thể tự lựa chọn chủ thể tham gia quan hệ dân sự với mình Thứ ba, được tự do lựa chọn biện pháp, cách thức để thực hiện , quyền và nghĩa vụ: Biện pháp và cách thức là những phương thức mà các bên sử dụng để thực hiện nghĩa vụ của mình cho bên có quyền. Thứ tư, các chủ thể tự lựa chọn và thỏa thuận với nhau các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự, cách thức xử lý tài sản khi có sự vi phạm. - Trách nhiệm tài sản là điểm đặc trưng của phương pháp điều chỉnh của luật dân sự: Mặc dù pháp luật dân sự điều chỉnh cả quan hệ nhân thân với quan hệ tài sản nhưng các quan hệ tài sản chiếm phần lớn, đại đa số. Các quan hệ tài sản này mang tính chất hàng hóa tiền tệ nên sự vi phạm của một bên thường dẫn đến sự thiệt hại về tài sản của bên còn lại. Nên bên cạnh các loại trách nhiệm khác như cải chính, xin lỗi công khai thì trách nhiệm tài sản là loại trách nhiệm phổ biến nhất trong phương pháp điều chỉnh của luật dân sự. Bên vi phạm nghĩa vụ thường bị bên bị xâm phạm yêu cầu bồi thường thiệt hại để khôi phục tình trạng tài sản như lúc chưa bị vi phạm và thông thường được hưởng một khoản tiền bồi thường, hoặc một tài sản cùng loại (dựa trên thỏa thuận của các bên). - Đặc trưng của phương pháp giải quyết các tranh chấp dân sự là tự thỏa thuận và hòa giải: Tự thỏa thuận và hòa giải được luật hóa tại Điều 4 của BLDS “Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận” và Điều 12 của BLDS “Nguyên tắc hòa giải”. Đặc trưng của phương pháp giải quyết các tranh chấp này xuất phát từ chính tính chất của các quan hệ pháp luật dân sự. QHDS là sự bình đẳng và tự định đoạt nên các chủ thể thường lựa chọn phương pháp thỏa thuận để giải quyết tranh chấp. Hơn nữa, chỉ có phương pháp thỏa thuận và hòa giải giữa các bên tham gia QHDS mới đảm
  7. bảo một cách tối ưu nhất lợi ích giữa các bên. Với phương pháp này sẽ tạo điều kiện các bên dung hòa được lợi ích của mình với lợi ích của chủ thể kia. Khi lợi ích được dung hòa ở mức độ tối đa thì sẽ tạo điều kiện để các bên thực hiện nghĩa vụ của mình và chính vì thế mà đảm bảo cho lợi ích của bên kia. III. NHỮNG NGUYÊN TẮC CỦA LUẬT DÂN SỰ 1. Khái niệm chung về nguyên tắc của LDS - Theo lý luận chung về nhà nước và pháp luật thì những nguyên tắc chung chính là khung pháp lý nói chung, những quy tắc chung được pháp luật ghi nhận có tác dụng định hướng và chỉ đạo cho toàn bộ các QPPL của ngành luật đó Ý nghĩa: Có ý nghĩa rất lớn, đặc biệt đối với việc ADTTPL. - Những nguyên tắc của LDS được ghi nhận tại chương II – Phần thứ nhất của BLDS : “Những nguyên tắc cơ bản” với 9 điều luật quy định 9 nguyên tắc cơ bản. Tuy nhiên, trong từng chế định riêng biệt thì cũng có những nguyên tắc riêng, song trong phần này chúng ta chỉ đề cập đến những nguyên tắc cơ bản được đề cập đến tại chương II, phần thứ nhất của BLDS. 2. Các nguyên tắc cụ thể BLDS ghi nhận 9 nguyên tắc cơ bản từ điều luật thứ 4 đến điều luật 12 trong chương II, phần thứ nhất của BLDS. Bao gồm: - Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận. (Đ4) - Nguyên tắc bình đẳng (Đ5). - Nguyên tắc thiện chí, trung thực (Đ6) - Nguyên tắc chịu trách nhiệm dân sự (Đ7) - Nguyên tắc tôn trọng đạo đức, truyền thống tốt đẹp (Đ8) - Nguyên tắc tôn trọng, bảo vệ quyền dân sự (Đ9) - Nguyên tắc tôn trọng lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền, lợi ích hợp pháp của người khác (Đ10) - Nguyên tắc tuân thủ pháp luật (Đ11) - Nguyên tắc hòa giải (Đ12)
  8. Nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận (Đ4) - Đây là nguyên tắc được đưa lên vị trí đầu tiên trong hệ thống các nguyên tắc trong những nguyên tắc cơ bản của BLDS 2005 Hòan toàn khác so với quy định của BLDS 1995 Nguyên tắc có ý nghĩa rất lớn trong việc điều chỉnh các quan hệ dân sự - những quan hệ mang tính chất “tư” và rất cá nhân. - Biểu hiện của nguyên tắc này: + Các bên có quyền tự do thể hiện ý chí + Tự do chọn lựa đối tác + Tự do lựa chọn hình thức và các loại giao dịch + Tự do lựa chọn các điều kiện của giao dịch (phụ thuộc vào nhu vầu và khả năng của mình) + Chủ thể khác không có quyền áp đặt, cưỡng ép, đe dọa, ngăn cản các chủ thể trong việc tự do cam kết, thỏa thuận. Nguyên tắc bình đẳng (Đ5) - Biểu hiện của nguyên tắc bình đẳng: + Sự bình đẳng giữa các chủ thể: Tức là mọi cá nhân đều có năng lực pháp luật như nhau hoặc cùng một dạng pháp nhân thì cũng có năng lực pháp luật giống nhau + Ngang bằng về dân tộc, giới tính, thành phần xã hội, hoàn cảnh kinh tế, tôn giáo, tín ngưỡng, trình độ văn hóa, nghề nghiệp của các chủ thể không được dùng các yếu tố này để phân biệt đối xử với các chủ thể Cùng một quy định pháp luật ds khi áp dụng cho các chủ thể sẽ như nhau, nếu là cá nhân thì không được dùng yếu tố dtộc, tôn giáo để phân biệt, đồng thời cũng không phân biệt giữa cá nhân với pháp nhân, các cơ quan nhà nước hay cá thể độc lập (lấy ví dụ: Giao dịch mua bán một chiếc bàn làm việc thì dù người mua là cá nhân hay pháp nhân, là cqnn hay cá thể độc lập thì đều có các quyền và nghĩa vụ như nhau) Nguyên tắc thiện chí, trung thực (Đ6) - Đây là một nguyên tắc quan trọng của LDS, không chỉ của VN mà của nhiều quốc gia trên thế giới Cho thấy QHDS chỉ đạt được hiệu quả cao nhất (tức là
  9. vì lợi ích của các bên tham gia QHDS) khi các bên đảm bảo yếu tố thiện chí, trung thực. - Biểu hiện của nguyên tắc thiện chí, trung thực: + Các bên không được lừa dối nhau trong việc xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự. + Không được lừa dối, lợi dụng lòng tin của người khác trong GDDS mà các bên đều phải có thiện chí mong muốn sự tốt đẹp đối với các chủ thể cùng tham gia trong GDDS. + Không vụ lợi, không vì lợi ích của người khác làm thiệt hại đến lợi ích của người khác. Khi một bên cho rằng bên kia không trung thực thì phải chứng minh được điều này. Nguyên tắc chịu trách nhiệm dân sự (Đ7) - Biểu hiện của việc chịu trách nhiệm dân sự: + Các bên có trách nhiệm thực hiện đúng những điều khoản do các bên thỏa thuận. Các điều khỏan do các bên thỏa thuận là nghĩa vụ buộc các bên phải thực hiện. + Các bên cũng phải tuân thủ việc thoả thuận, nếu một bên có nghĩa vụ không được thực hiện một công việc mà lại thực hiện công việc đó thì phải chịu trách nhiệm khôi phục lại tình trạng ban đầu và bồi thường thiệt hại (Điều 305 khoản 2 BLDS). + Nguyên tắc chịu TNDS được biểu hiện rõ ràng trong phần BTTH ngoài hợp đồng, tức là người gây ra thiệt hại phải bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại. - Đặc điểm của nguyên tắc chịu TNDS mang tính đền bù bằng tài sản, thể hiện phương pháp điểu chỉnh bằng tài sản. Đặc điểm này xuất phát vì hầu hết các QPLDS là quan hệ tài sản, hơn nữa những hành vi gây thiệt hại chủ yếu trong quan hệ tài sản nên hầu hết đều gây thiệt hại về vật chất - Chịu TNDS luôn yêu cầu các bên cần tự nguyện thực hiện nhưng khi các bên không tự nguyện thực hiện thì sẽ bị cưỡng chế thực hiện theo quy định của PL. Nguyên tắc tôn trọng, bảo vệ quyền dân sự (Đ9) - Để thực hiện nguyên tắc này có hai cách thức:
  10. + Các bên trong QHDS áp dụng các biện pháp tự bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. + Cơ quan NN có thẩm quyền bảo vệ quyền cho chủ thể quyền trogn QHDS theo đúng quy định của PL. Tự bảo vệ quyền: Bảo vệ quyền lợi các bên trong GDDS do cơ quan NN có thẩm quyền tiến hành: Khi bên có quyền lợi bị vi phạm không thể hoặc không đủ khả năng bảo vệ quyền DS của mình trước hành vi vi phạm thì có quyền yêu cầu cơ quan NN có thẩm quyền tiến hành các họat động để bảo vệ quyền lợi chính đáng cho mình. Cơ quan NN có thể tiến hành các hoạt động: + Yêu cầu công nhận quyền công dân hợp pháp: + Buộc chấm dứt hành vi vi phạm: Biện pháp này được áp dụng phổ biến với mọi loại GDDS như bảo vệ quyền sở hữu, quyền nhân thân, quyền tác giả, quyền sở hữu CN hoặc quyền DS khác. + Buộc xin lỗi, cải chính công khai: + Buộc thực hiện nghĩa vụ DS: +Buộc bồi thường thiệt hại: Phạt vi phạm thì chỉ áp dụng khi 2 bên có thỏa thuận hoặc PL quy định. Nguyên tắc hòa giải (Đ12) Đây là nguyên tắc đặc thù của PLDS Vnam. Nguyên tắc này xuất phát điểm từ chính trong truyền thống, trong lễ giáo được nâng lên thành nguyên tắc. Nguyên tắc hòa giải thể hiện trong các giai đoạn của việc thực hiện quyền và nghĩa vụ dân sự và đặc biệt trong giải quyết tranh chấp dân sự. Nguyên tắc này thể hiện các bên không phép được dùng vũ lực, các biện pháp cưỡng ép buộc các bên phải thực hiện các hành vi theo mong muốn của mình. Khi có tranh chấp xảy ra, các bên phải ưu tiên việc tiếp tục tự thỏa thuận để tìm ra phương án tối ưu nhất cho việc giải quyết tranh chấp, để đảm bảo lợi ích cho các
  11. bên cũng như thúc đẩy tối đa việc các bên tự nguyện thực hiện các nội dung do mình tự thỏa thuận. Các tranh chấp khi không thể hòa giải thì các bên mới có thể yêu cầu cơ quan NN có thẩm quyền giải quyết. Nhưng kể cả trong giai đoạn cơ quan NN giải quyết các tranh chấp thì khi các bên tự hòa giải được thì vẫn được cquan NN công nhận. BÀI 2 QUAN HỆ PHÁP LUẬT DÂN SỰ I. KHÁI NIỆM 1. Khái niệm QHPLDS là quan hệ xã hội do các QPPL DS điều chỉnh, tức là QHXH phát sinh trong lĩnh vực dân sự, các quan hệ liên quan đến yếu tố nhân thân và tài sản trong các lĩnh vực dân sự, HN-GĐ, lao động, thương mại Các QHXH này rất đa dạng và rất rộng. 2. Đặc điểm 3. 2.1 Chủ thể tham gia QHPLDS rất đa dạng nhưng độc lập về tài sản và tổ chức: Lý do tại sao lại đa dạng: Bởi vì QHPL DS là các quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản phát sinh thường nhật đáp ứng nhu cầu sinh hoạt, tiêu dùng, cho hoạt động sản xuất và kinh doanh Đây là những quan hệ xã hội phát sinh thường nhật trong một phạm vi rất rộng, đáp ứng nhu cầu của bất cứ chủ thể nào trong xã hội. - Biểu hiện của sự đa dạng: Chủ thể trong QHPLDS bao gồm: + Cá nhân; + Pháp nhân; + Tổ hợp tác; + Hộ gia đình; + Nhà nước. - Độc lập về tổ chức: Chủ thể khi tham gia vào QHDS đều độc lập, không lệ thuộc về mặt tổ chức Tránh trường hợp đổ lỗi trách nhiệm cho nhau.
  12. - Độc lập về tài sản: Có sự rành rẽ, độc lập về tài sản (chú ý: Nếu vợ và chồng tiến hành một qh mua bán tài sản thì chỉ được áp dụng với tài sản riêng, không nằm trong tài sản hợp nhất của cả hai vợ chồng). 2.2 Địa vị pháp lý của các chủ thể dựa trên cơ sở bình đẳng và không phụ thuộc vào các yếu tố xã hội khác - Các chủ thể luôn bình đẳng với nhau về địa vị pháp lý, không có sự phân biệt về thành phần xã hội, tôn giáo, dân tộc, trình độ văn hóa, nghề nghiệp - Thể hiện của đặc điểm này trong QHPLDS: + Các chủ thể bình đẳng về tài sản: Các bên bình đẳng với nhau, thực hiện quyền và nghĩa vụ bằng tài sản của mình. + Bình đẳng về mặt tổ chức: Các chủ thể không lệ thuộc với nhau về mặt tổ chức, phải tự chịu trách nhiệm về những thiệt hại do mình gây ra. 2.3 Lợi ích (chủ yếu là lợi ích kinh tế) là tiền đề cho các QHPLDS - Lý do để khẳng định lợi ích (chủ yếu là lợi ích kinh tế) là tiền đề cho các QHPLDS: Có hai lý do: + Thứ nhất là các quan hệ PLDS chủ yếu là QH tài sản nên nó cũng mang các đặc điểm là có tính chất hàng hóa – tiền tệ và tính chất đền bù tương đương nên lợi ích về vật chất là một biểu hiện phổ biến trong QHDS. + Các bên thiết lập một QHDS nhằm một mục đích nhất định, tức là đều hướng đến một lợi ích nhất định (có thể là lợi ích tinh thần hoặc lợi ích vật chất từ các QH nhân thân hay QH tài sản). 2.4 Các biện pháp cưỡng chế đa dạng không chỉ do PL quy định mà có thể các bên trong QHPLDS quy định các biện pháp (không trái với PL) - Các biện pháp cưỡng chế trong QHDS có nhiều biện pháp: + Các biện pháp mang tính chất tinh thần như xin lỗi, cải chính công khai Chủ yếu nhằm mục đích khắc phục các vấn đề thuộc về đời sống tinh thần, về các giá trị nhân thân.
  13. + Các biện pháp mang tính chất tài sản như: Bồi thường thiệt hại, phạt vi phạm hợp đồng Những biện pháp này lại nhằm vào mục đích vật chất, buộc các bên phải bồi thường các giá trị vật chất. - Ngoài ra, các chủ thể có thể tự thỏa thuận các biện pháp khác để cưỡng chế việc thực hiện QHPLDS (phải đảm bảo không xâm phạm tới lợi ích của bên có nghĩa vụ cũng như đảm bảo việc thực hiện quyền cho bên có quyền). II. CÁC THÀNH PHẦN QHPLDS 1. Chủ thể - Cũng giống như QHPL nói chung, chủ thể của QHPLDS là những người tham gia vào một QHPLDS và có quyền, nghĩa vụ phát sinh từ quan hệ ấy. - Chủ thể của QHPLDS bao gồm: + Cá nhân: Là những người có đủ năng lực pháp luật và năng lực hành vi dân sự + Pháp nhân: Pháp nhân là tổ chức thống nhất, độc lập, hợp pháp và có tài sản riêng và chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình, nhân danh mình tham gia vào các quan hệ pháp luật một cách độc lập. + Tổ hợp tác: Là loại hình được thành lập dựa trên hợp đồng hợp tác kinh doanh (có chứng thực của UBND cấp xã phường) của từ 3 cá nhân trở lên, cùng đóng góp tài sản, công sức để thực hiện công việc nhất định, cùng hưởng lợi và cùng chịu trách nhiệm. + Hộ gia đình: Hộ gđ mà các thành viên có tài sản chung để hoạt động kinh tế chung trong quan hệ sử dụng đất, trong các hoạt động sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp và trong một số lĩnh vực kinh doanh khác do pháp luât quy định là các chủ thể của quan hệ PLDS (Đ106 BLDS). + Nhà nước: Là một chủ thể đặc biệt trong giao dịch dân sự. Nhà nước là chủ thể của một số quan hệ như quan hệ thừa kế, quan hệ về quyền sở hữu 2. Khách thể - Là cái mà các chủ thể hướng tới khi tham gia vào các giao dịch dân sự.
  14. 2.1 Tài sản: Theo Đ163 BLDS bao gồm: Vật, tiền, giấy tờ trị giá được bằng tiền và các quyền tài sản khác. Vật: Là phạm trù pháp lý, là một bộ phận của thế giới vật chất có thể đáp ứng nhu cầu nào đó của con người. Tiền: Tiền là vật cùng loại đặc biệt có giá trị trao đổi với các hàng hóa, chỉ do NN ban hành và mang mệnh giá (những đồng tiền có giá trị lưu hành thì mới được coi là tiền). Giấy tờ có giá: Là loại tài sản đặc biệt do NN hoặc các tổ chức phát hành theo trình tự nhất định. Có rất nhiều loại giấy tờ có giá có hình thức khác nhau như: Công trái, trái phiếu, kỳ phiếu, cổ phiếu, séc Những giấy tờ có giá này là hàng hóa trong một thị trường đặc biệt đó là thị trường chứng khóan. Quyền tài sản: là quyền trị giá được bằng tiền, có thể chuyển giao trong giao dịch dân sự: Quyền sở hữu trí tuệ, quyền đòi nợ, quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại 2.2 Hành vi và các dịch vụ: - Là khách thể chủ yếu trong các quan hệ về nghĩa vụ và hợp đồng. Hành vi có thể là hành động (làm một cái gì đó như trả tiền, giao vật, thực hiện dịch vụ ) nhưng có thể cũng là không hành động (không làm cái gì đó như không được công bố thông tin, không được gây mất trật tự vào một thời điểm nhất định ) Các dịch vụ: Là một hay nhiều công việc mà chủ thể phải làm để thỏa mãn lợi ích của chủ thể phía bên kia như dịch vụ tư vấn pháp lý, gửi giữ, du lịch 2.3 Kết quả của hoạt động tinh thần, sáng tạo - Hoạt động tinh thần sáng tạo: Thông thường kết quả của hoạt động tinh thần sáng tạo này là tạo ra các sản phẩm trí tuệ như các tác phẩm văn học nghệ
  15. thuật, khoa học hoặc các đối tượng của quyền sở hữu công nghiệp (kiểu dáng công nghiệp ) 2.4 Các giá trị nhân thân - Các giá trị nhân thân là khách thể trong các quyền nhân thân của công dân hay tổ chức. Các quyền nhân thân không phụ thuộc vào các quan hệ gia đình hay nghề nghiệp mà nó được luật pháp quy định và ngày càng mở rộng (từ Điều 24 đến Điều 51 của BLDS 2005). - Các quyền nhân thân luôn gắn với chủ thể và không thể dịch chuyển được trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. 2.5 Quyền sử dụng đất: Là một loại khách thể đặc biệt trong các QHPL dân sự vì đất đai thuộc sở hữu của nhà nước nhưng nhà nước giao cho các cá nhân, tổ chức và giao cho các chủ thể này có quyền năng của chủ sở hữu (có thể là quyển chiếm hữu, sử dụng và định đoạt). 3. Nội dung - Khái niệm: Là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ dân sự của các bên tham gia và quan hệ đó. 3.1 Quyền dân sự - Là mức độ được phép xử sự mà luật dân sự quy định cho người có quyền được thực hiện. * Nội dung của quyền dân sự: - Chủ thể mang quyền có thể tự mình thực hiện một hoặc một số hành vi nhất định để bảo vệ và hưởng các quyền dân sự. - Có quyền yêu cầu chủ thể phía bên kia phải thực hiện hoặc không thực hiện một hoặc một số hành vi nhất định vì lợi ích của mình.
  16. - Chủ thể mang quyền khi bị chủ thể khác có hành vi xâm phạm đến quyền và lợi ích của mình có quyền tự bảo vệ hoặc yêu cầu tòa án hoặc cơ quan NN có thẩm quyền khác buộc chủ thể đó chấm dứt hành vi, bồi thường thiệt hại. 3.2 Nghĩa vụ dân sự: - Được hiểu là những xử sự bắt buộc mà luật quy định cho người có nghĩa vụ phải thực hiện. * Nội dung của NVDS: - Người có nghĩa vụ phải thực hiện hành vi hoặc không được thực hiện hành vi nhất định vì lợi ích của người mang quyền. - Người mang nghĩa vụ buộc phải gánh chịu một hậu quả pháp lý nhất định theo sự thỏa thuận của các bên hoặc cơ quan NN có thẩm quyền khi họ có hành vi không thực hiện nghĩa vụ xâm hại tới quyền và lợi ích của chủ thể mang quyền. III. PHÂN LOẠI QHPL DS QHDS rất đa dạng và phong phú, đa dạng cả về chủ thể, khách thể, nội dung, cách thức phát sinh Việc phân loại này không chỉ có ý nghĩa về mặt lý luận mà còn có ý nghĩa rất lớn về mặt thực tiễn vì nó góp phần hiểu đúng về quan hệ giữa các bên và áp dụng đúng pháp luật nhằm giải quyết các tranh chấp có thể xảy ra. 1. Cơ sở phân loại Khi tiến hành phân loại dựa trên nhiều căn cứ khác nhau, và từ mỗi căn cứ có thể phân QHPLDS thành các loại QH khác nhau. Hiện nay việc phân loại QHPLDS dựa trên các tiêu chí: - Dựa theo khách thể của QHPLDS (dựa vào nhóm điều chỉnh của QHPLDS). - Dựa vào tính xác định của chủ thể quyền và chủ thể nghĩa vụ. - Dựa vào nguồn gốc của quyền dân sự và cách thức thực hiện quyền DS. 2. Các loại QHDS cụ thể
  17. Dựa vào khách thể của QHPLDS QHPLDS được chia thành hai loại: - Quan hệ nhân thân: Là các liên quan đến các vấn đề nhân thân và về nguyên tắc là không thể dịch chuyển cho người khác (ví dụ: đứng tên tác giả trong một tác phẩm, quyền đối với danh dự, nhân phẩm, tên gọi ). - Quan hệ tài sản: Là QHPLDS luôn gắn với một tài sản nhất định hoặc việc chuyển dịch một tài sản từ chủ thể này sang chủ thể khác (quan hệ sở hữu, quan hệ hợp đồng hay quan hệ thừa kế ) Dựa vào tính xác định của chủ thể quyền và chủ thể nghĩa vụ Dựa vào tiêu chí này, QHPLDS được chia thành hai loại: - QHPLDS tuyệt đối: Trong QH này, chủ thể quyền được xác định, còn các chủ thể khác đều là chủ thể nghĩa vụ. Nghĩa vụ của các chủ thể nghĩa vụ được biểu hiện là dạng nghĩa vụ không hành động (tức là không thực hiện bất cứ hoạt động nào xâm phạm tới quyền của chủ thể quyền). Thông thường, các loại quyền tuyệt đối được pháp luật ghi nhận mà không phải do các bên thỏa thuận. QHPLDS tương đối: Là quan hệ pháp luật xác định cả chủ thể quyền và nghĩa vụ. Trong loại quan hệ này, nội dung quyền và nghĩa vụ thông thường do các bên thỏa thuận dựa trên các quy định của pháp luật. Nội dung các thỏa thuận này các nhà làm luật không thể quy định chi tiết mà chỉ đưa ra các quy định khung để các chủ thể dựa trên đó thỏa thuận. Dựa vào nguồn gốc của quyền dân sự và cách thức thực hiện quyền dân sự Dựa trên cơ sở này, QHPLDS được phân thành 2 loại: - Quan hệ vật quyền: - Quan hệ trái quyền: + Là những quan hệ mà trong đó quyền của chủ thể bên này có được thực hiện hay không hoàn toàn thông qua hành vi mang tính nghĩa vụ của chủ thể bên kia
  18. IV. CĂN CỨ PHÁT SINH, THAY ĐỔI VÀ CHẤM DỨT QHPLDS 1. Sự kiện pháp lý Các sự kiện pháp lý là những sự kiện xảy ra trong đời sống thực tế mà đã được pháp luật dự liệu các hậu quả pháp lý nhất định (có thể làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt QHPLDS). 2. Phân loại Các sự kiện pháp lý được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí. - Thứ nhất, nếu dựa vào hậu quả pháp lý và các giai đoạn biến động của QHPLDS thì có thể phân sự kiện PLý thành sự kiện làm phát sinh, sự kiện làm thay đổi và sự kiện làm chấm dứt QHPLDS. - Thứ hai, cách phân loại dựa trên nguồn gốc phát sinh sự kiện pháp lý. Đây là cách phân loại được áp dụng phổ biến nhất. Dựa theo cách phân loại này thì sự kiện PLý được phân thành 4 loại: Hành vi pháp lý, xử sự pháp lý, sự biến pháp lý và thời hạn. BÀI 3 CHỦ THỂ QUAN HỆ PHÁP LUẬT DÂN SỰ A. CÁ NHÂN - CHỦ THỂ QHPLDS Cá nhân – luôn được coi là chủ thể đầu tiên và cơ bản của LDS. I. Năng lực pháp luật dân sự của cá nhân 1. Khái niệm NLHV là khả năng được hưởng những quyền dân sự và khả năng gánh vác những nghĩa vụ dân sự do PL quy định (Khoản 1 Đ14 BLDS). 2. Đặc điểm của năng lực PLDS của cá nhân (4 đặc điểm) - Mọi cá nhân đều bình đẳng về NLPL: “Mọi cá nhân đều có năng lực pháp luật dân sự như nhau” (khoản 2 điều 14 BLDS). NLPLDS của cá nhân sẽ không bị hạn chế bởi bất cứ yếu tố nào (giai cấp, trình độ, nghề nghiệp, dân
  19. tộc, tôn giáo ). Mọi cá nhân có điều kiện như nhau đều có khả năng hưởng quyền như nhau và gánh chịu nghĩa vụ như nhau. - NLPLDS của cá nhân do NN quy định cho tất cả cá nhân nhưng NN không cho phép cá nhân tự hạn chế NLPLDS của mình cũng như của cá nhân khác. “NLPLDS của cá nhân không thể bị hạn chế, trừ trường hợp do PL quy định” (Đ16) - NLPLDS có tính bảo đảm: Khả năng có quyền và có nghĩa vụ dân sự chỉ tồn tại là quyền khách quan và do PL quy định cho các chủ thể. Để biến nó thành những quyền dân sự cụ thể cần phải có những điều kiện đảm bảo thực hiện. 3. Nội dung NLPL dân sự của cá nhân - Nội dung của NLPLDS của cá nhân là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật quy định cho cá nhân. - Nội dung của NLPLDS của cá nhân phụ thuộc vào điều kiện kinh tế xã hội, vào đường lối chính sách của Nhà nước 4. Bắt đầu và chấm dứt NLPL dân sự của cá nhân Theo quy định tại khoản 3 điều 14 của BLDS thì “NLPLDS của cá nhân bắt đầu khi người đó sinh ra và chấm dứt khi người đó chết” Ý nghĩa: Với quy định trên, pháp luật thừa nhận NLPLDS của cá nhân gắn liền với cá nhân đó suốt đời và không bị ảnh hưởng bởi các yếu tố như tuổi tác, tinh thần, tài sản 5. Tuyên bố mất tích, tuyên bố chết Quy định về tuyên bố chết và tuyên bố mất tích với mục đích bảo vệ quyền, lợi ích có liên quan đến cá nhân bị tuyên bố chết hoặc mất tích như quyền về tài sản, trách nhiệm dân sự hay quan hệ hôn nhân gia đình Nội Tuyên bố mất tích Tuyên bố là đã chết
  20. dung Khái Mất tích là sự thừa nhận của Toà Tuyên bố chết là sự thừa nhận niệm án về tình trạng biệt tích của một của Toà án về cái chết đối với cá nhân trên cơ sở có đơn yêu một cá nhân khi cá nhân đó đã cầu của người có quyền và lợi biệt tích trong thời hạn theo luật ích liên quan. định trên cơ sở đơn yêu cầu của người có quyền và lợi ích liên quan. Điều - Khi 1 người biệt tích 2 Quy định tại Đ81 BLDS kiện năm liền trở lên, mặc dù Bốn trường hợp sau, Toà án sẽ đã áp dụng đầy đủ các tuyên bố 1 người là đã chết: biện pháp thông báo, tìm * Sau 3 năm kể từ ngày kiếm cần thiết theo quy quyết định tuyên bố mất tích định của PL tố tụng dân sự của TA có hiệu lực pháp luật nhưng vẫn không có tin mà vẫn không có tin tức là tức xác thực về việc người người đó còn sống Thì TA đó còn sống hay đã chết. có thẩm quyền tuyên bố một - Theo yêu cầu của người người là đã chết có quyền lợi, nghĩa vụ liên * Biệt tích đã 5 năm trở lên và quan không có tin tức nào chứng tỏ Chú ý: còn sống hay đã chết Hậu Pháp luật không quy định quả: có thể tuyên bố mất tích giới hạn về không gian sau 2 năm và tuyên bố chết sau cũng như chủ thể nhận 5 năm (được tính theo quy định biết các tin tức này nhưng của Đ78). có thể xác định theo Đ74 * Biệt tích trong chiến tranh 5
  21. của BLDS có thể xác năm (kề từ ngày chiến tranh kết định: thúc) mà vẫn không có tin tức + Về không gian: Nơi cư trú xác thực là còn sống. cuối cùng của người đó (được * Sau 5 năm bị tai nạn hoặc xác định theo mục 3 chương thảm hoạ, hoặc thiên tai xảy ra III Phần thứ nhất của BLDS)* mà không có tin tức là còn sống. Người có quyền lợi nghĩa Tuỳ từng trường hợp, TA có vụ liên quan (tức là chủ thể xác định ngày chết trong bản thể có quyền yêu cầu cơ án hoặc trong quyết định của toà quan NN có thẩm quyền án. tuyên bố 1 người mất tích) Chú ý: Nếu không xác định thì được hiểu người phải ngày người chết thì ngày bản có mối liên hệ nào đó như án hoặc quyết định của toà qua quan hệ hôn nhân, án có hiệu lực được xác định quan hệ huyết thống, quan là ngày chết. hệ hành chính, quan hệ lao Thông thường, đối với người động, quan hệ dân sự ) - biệt tích trong các tai nạn, - Người tiến hành thông thảm họa, thiên tai thì ngày báo tìm kiếm: có thể là chết chính là ngày xảy ra các Tòa án hoặc tòa án yêu sự kiện. cầu ng có yêu cầu thông báo, tìm kiếm. Việc thông báo như thời gian, hạn định sẽ tuân theo quy định của PL TTDS. Thời hạn 2 năm: được
  22. hiểu là ngày biết được tin tức cuối cùng của người đó. Hậu Tạm đình chỉ tư cách chủ thể của Chấm dứt tư cách chủ thể của quả người bị tuyên bố mất tích người chết đối với mọi quan hệ PLý (không làm chấm dứt tư cách pháp luật mà người đó tham gia chủ thể của họ). với tư cách chủ thể. Tài sản của cá nhân bị tuyên bố Tài sản của người bị tuyên bố mất tích sẽ được chuyển sang chết được giải quyết theo pháp quản lý tài sản của người vắng luật thừa kế. mặt, của người bị tuyên bố mất tích (Đ75, 76, 77 và 79 BLDS) Riêng với quan hệ hôn nhân thì nếu vợ/ chồng của người bị mất tích yêu cầu được ly hôn thì Toà Án cho phép họ được ly hôn. Hủy Có hai trường hợp xảy ra với Điều kiện: người bị tuyên bố là quyết người được tuyên bố mất tích: đã chết trở về hoặc có tin xác định được phục hồi năng lực chủ thể thực là người đó còn sống. và hoặc bị tuyên bố chết/hoặc họ đã Theo yêu cầu của chính người hậu chết. đó hoặc người có quyền lợi quả * Phục hồi tư cách chủ thể nghĩa vụ liên quan yêu cầu đến của của người bị tuyên bố mất Toà án để ra quyết định huỷ bỏ hủy tích khi người bị tuyên bố tuyên bố là đã chết. qđịnh mất tích trở về hoặc có tin tức Hậu quả: Tư cách chủ thể của chứng tỏ người đó còn sống. người bị tuyên bố chết sẽ được
  23. * Việc chấm dứt tư cách chủ khôi phục lại. Tài sản nếu còn thể khi họ đã chết hoặc bị thì được trả lại cho người bị tuyên bố là đã chết. tuyên bố là đã chết - Thủ tục: Người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan hoặc chính người đó làm đơn yêu cầu Toà án huỷ bỏ quyết định tuyên bố mất tích. - Hậu quả pháp lý: * Nếu người đó trở về hoặc có tin tức chính xác thì sẽ được phục hồi tư cách chủ thể đối với các quan hệ do mình tham gia và được quyền yêu cầu người quản lý tài sản của mình trả lại các tài sản thuộc sở hữu của mình. * Nếu bị chết hoặc bị tuyên bố là chết thì sẽ xử lý như với người chết. II. Năng lực hành vi của cá nhân Tư cách chủ thể của cá nhân chỉ đầy đủ, hoàn thiện, độc lập khi họ có đầy đủ năng lực hành vi dân sự bên cạnh năng lực pháp luật vốn là thuộc tích đã được pháp luật ghi nhận.
  24. 1. Khái niệm - Theo quy định tại điều 17 BLDS thì: “Năng lực hành vi dân sự của cá nhân là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự” 2. Mức độ NLHV của các nhân Mặc dù pháp luật quy định NLPL là như nhau nhưng khi xác định NLHV thì lại không như nhau. Năng lực hành vi đầy đủ Người thành niên là người từ đủ 18t trở lên sẽ có năng lực hành vi dân sự đầy đủ (trừ trường hợp bị tuyên bố mất năng lực hành vi hoặc hạn chế năng lực hành vi dân sự) - Người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ có đầy đủ tư cách chủ thể, có quyền tham gia vào các quan hệ PLDS với tư cách chủ thể độc lập, tự chịu trách nhiệm về những hành vi do họ thực hiện. - Người có NLHV đầy đủ (từ 18t trở lên) còn có quyền đăng ký kết hôn (đối với nữ) - Người từ 18t trở lên được suy đoán có đủ NLHV trừ trường hợp có quyết định của TA về hạn chế hoặc mất NLHVDS. Năng lực hành vi một phần KN: Là những người chỉ có thể xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm trong một giới hạn nhất định do PLDS quy định. - Độ tuổi: Người từ đủ 6t -dưới 18t. - Khi NLHV một phần tham gia vào các GDDS đòi hỏi yêu cầu phải được người đại diện theo PL đồng ý, trừ GDDS phục vụ nhu cầu hàng ngày phù hợp với lứa tuổi hoặc PL có quy định khác.
  25. Chú ý: Người từ đủ 15t đến dưới 18t có tài sản riêng đủ để thực hiện nghĩa vụ được xác lập, thực hiện giao dịch và phải chịu trách nhiệm trong phạm vi tài sản họ có, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác” (Đ20 BLDS). Không có năng lực hành vi - Người chưa đủ 6t là người không có NLHV. Mọi giao dịch của người này đều phải thông qua người đại diện xác lập và thực hiện. - Lý do: tại bởi người ở độ tuổi dưới 6t chưa thể và chưa đủ khả năng để nhận thức được hành vi của mình. Mất năng lực hành vi dân sự và hạn chế năng lực hành vi dân sự - “Mất” NLHV được hiểu là đã có NLHV nhưng sau đó, sau một sự kiện nào đó khiến cho người đó không còn có NLHV nữa. - Hạn chế NLHV tức là đã có NLHV đầy đủ nhưng sau đó theo quy định của Pl sẽ bị hạn chế bớt một phần. - Mất NLHVDS: Người thành niên có thể bị tuyên bố mất NLHVDS khi có những điều kiện, với những trình tự, thủ tục nhất định. Điều kiện: Cá nhân bị bệnh tâm thần hoặc các bệnh khác mà không thể nhận thức và làm chủ hành vi của mình thì bị coi là mất NLHVDS (Đ22 BLDS) Trên cơ sở nào để khẳng định: Phải có kết luận của tổ chức giám định có thẩm quyền (như các bệnh viện ) Thẩm quyền tuyên bố: Tòa án sẽ ra quyết định tuyên bố dựa trên yêu cầu của người có quyền và lợi ích liên quan. Hậu quả pháp lý: Mọi giao dịch DS của người này đều do người đại diện của xác lập và thực hiện. Hạn chế NLHVDS
  26. NLHVDS của người thành niên có thể bị hạn chế trên cơ sở những điều kiện và thủ tục được quy định tại Đ25. Điều kiện: Được áp dụng đối với người nghiện ma túy và các chất kích thích khác dẫn đến hậu quả phá tán tài sản của gia đình (tức là nó tác động trực tiếp yếu tố kinh tế của gia đình, gây nên sự khó khăn trong gia đình. Thẩm quyền: TA trực tiếp ra qđịnh hạn chế NLHVDS của người thành niên dựa trên yêu cầu của người có quyền và lợi ích liên quan. Hậu quả PLý: Người bị hạn chế NLHVDS sẽ có người đại diện và TA sẽ quy định phạm vi đại diện (nếu các giao dịch liên quan đến tài sản của người bị hạn chế NLHVDS thì phải có sự đồng ý của người đại diện, trừ các giao dịch phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày của người này). III. Giám hộ 1. Khái niệm Giám hộ là việc cá nhân, tổ chức hoặc cơ quan nhà nước được pháp luật quy định hoặc được cử thực hiện việc chăm sóc và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người được giám hộ (Đ58 BLDS). Mục đích của việc giám hộ: Nhằm khắc phục tình trạng của người có năng lực PLDS nhưng không thể bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện được quyền và nghĩa vụ của họ vì họ là những người không có NLHVDS đầy đủ hoặc bị hạn chế NLHVDS. 2. Người được giám hộ Theo quy định tại Đ58 thì những người được giám hộ bao gồm: Người chưa thành niên không còn cha, mẹ, không xác định được cha mẹ hoặc cha, mẹ đều mất NLHVDS, bị hạn chế NLHVDS, bị tòa án hạn chế quyền của cha, mẹ hoặc cha mẹ không có điều kiện chăm sóc, giáo dục người chưa thành niên đó và cha mẹ có yêu cầu; 3. Người giám hộ
  27. giám hộ sẽ có hai hình thức: Giám hộ đương nhiên: là hình thức giám hộ do PL quy định, người giám hộ đương nhiên chỉ có thể là cá nhân (Đ61 và Đ62 BLDS); + Đối với người chưa thành niên thì bao gồm: anh, chị; ông bà nội, ngoại; chú, cậu, cô, dì + Người mất NLHVDS: Vợ, chồng; con cả hoặc con tiếp theo giám hộ cho cha mẹ mất NLHV; đối với người thành niên mất NLHVDS mà chưa có vợ/ chồng thì cha, mẹ là người giám hộ đương nhiên. Giám hộ cử: là hình thức giám hộ theo trình tự do pháp luật quy định. + Người giám hộ có thể là cá nhân, tổ chức (Đ63, Đ64) + Thẩm quyền: UBND cấp xã nơi người đó cư trú có trách nhiệm cử hoặc đề nghị một tổ chức đứng ra đảm nhận việc giám hộ theo thủ tục quy định tại Đ64 BLDS Người mất NLHVDS: Người chưa đủ 15t không còn cha, mẹ, không xác định được cha, mẹ hoặc cha, mẹ đều mất NLHVDS, bị hạn chế NLHVDS, bị TA hạn chế quyền của cha, mẹ hoặc cha mẹ không có điều kiện chăm sóc, giáo dục người chưa thành niên đó phải có người giám hộ. 4. Quyền và nghĩa vụ của người giám hộ 6. Được quy định tại Đ65, 66, 67 BLDS. Nghĩa vụ của người giám hộ: + Nhìn chung là phải bảo vệ quyền, lợi ích của người được giám hộ (quản lý tài sản, giám sát hoặc tự mình thực hiện các giao dịch liên quan đến tài sản của người đc giám hộ ). + Chăm sóc, giáo dục người được giám hộ nếu người đó là người có NLHV một phần; chăm sóc và bảo đảm việc điều trị bệnh cho người được giám hộ là người mất NLHVDS. + Quản lý tài sản cho người được giám hộ
  28. + Đại diện cho người được giám hộ trong các giao dịch dân sự mà họ tham gia IV. Nơi cư trú của cá nhân: Quyền tự do đi lại và lựa chọn nơi cư trú trên lãnh thổ VN là một quyền quan trọng của cá nhân. Cách xác định: + Nơi người đó thường xuyên sinh sống; + nơi người đó đang sinh sống (nếu không xác định được nơi người đó thường xuyên sinh sống); + nơi cư trú của cha mẹ hoặc của người giám hộ nếu người đó là người chưa thành niên hoặc người được giám hộ; + Là nơi cư trú của người cha/mẹ mà người đó thường xuyên chung sống nếu cha/mẹ có nơi cư trú khác nhau; + nơi cư trú khác nếu cha/mẹ hoặc người giám hộ đồng ý hoặc theo quy định của pháp luật. B. PHÁP NHÂN- CHỦ THỂ QHPLDS I. Khái niệm 1. Khái niệm Khái niệm PN ra đời với mục tiêu là để phân biệt với cá nhân (nó có ý nghĩa về mặt lý luận. Chính vì lẽ đó, khi tham gia vào QHPLDS, PN là chủ thể của quan hệ nhưng có tên gọi là PN. Khái niệm: PN là một tổ chức thống nhất, độc lập, hợp pháp và có tài sản riêng và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình, nhân danh mình tham gia vào các QHPLDS một cách độc lập (theo Đ84 BLDS). 2. Các điều kiện của pháp nhân Các điều kiện của PN là các dấu hiệu mà khi các tổ chức đáp ứng đầy đủ thì được công nhận là PN. Bao gồm: 2.1 Được thành lập một cách hợp pháp
  29. Hợp pháp được hiểu là có mục đích, nhiệm vụ hợp pháp và được thành lập theo thủ tục luật định. Hình thức được cho là hợp pháp (tức là được cơ quan NN có thẩm quyền cho phép thành lập) bao gồm: + Cơ quan NN thành lập; +Cơ quan NN cho phép thành lập; + Cơ quan NN công nhận thành lập; + Cơ quan NN đăng ký thành lập; 2.2 Có cơ cấu tổ chức chặt chẽ - Tổ chức là một tập thể người được sắp xếp dưới một hình thái nào đó (công ty TNHH, công ty hợp danh, công ty cổ phần, bệnh viện ) phù hợp với chức năng, lĩnh vực hoạt động và phải đảm bảo tính hiệu quả trong hoạt động của loại hình tổ chức đó. Sự độc lập của PN thể hiện là PN không bị chi phối bởi các chủ thể khác khi tham gia vào các QHPLDS (kể cả kinh tế, lao động ); Ngòai ra sự tồn tại của PN không bị phụ thuộc vào sự thay đổi trong thành viên của PN. 2.3 Có tài sản độc lập và tự chịu trách nhiệm độc lập bằng tài sản đó - Tài sản độc lập chính là tài sản của PN, tức là PN là chủ sở hữu và có đầy đủ quyền năng của chủ sở hữu. Tài sản của PN hòan toàn độc lập với tài sản của các thành viên của PN (mặc dù tài sản của PN có thể hình thành từ nguồn tài sản riêng của các thành viên PN). - Tài sản này bao gồm: Tài sản riêng của PN và các tài sản được NN giao cho hoặc các tài sản PN được tặng cho. Biểu hiện của tài sản PN: vốn, các tư liệu sản xuất, các tài sản khác - PN phải chịu trách nhiệm trên cơ sở tài sản riêng độc lập của mình: tức là PN khi có nghĩa vụ tài sản tự mình phải thực hiện chứ không thể yêu cầu cơ quan chủ quản, cơ quan quản lý hay bất kỳ chủ thể nào khác thực hiện thay mình (trừ khi có
  30. sự đồng ý tự nguyện của các chủ thể khác). PN cũng không thể buộc các thành viên của PN chịu trách nhiệm tài sản thay mình (trừ khi có thỏa thuận khác). 2.4 Nhân danh mình tham gia vào các quan hệ pháp luật một cách độc lập, có thể là nguyên đơn hoặc bị đơn trước Tòa án - PN tự mình tham gia vào các QHPLDS với đầy đủ quyền và nghĩa vụ phải thực hiện phù hợp với quy định của PL và điều lệ của PN. - Khi PN không chịu thực hiện nghĩa vụ của mình thì có thể trở thành bị đơn trước tòa cũng như khi PN bị chủ thể khác xâm phạm đến lợi ích thì hòan toàn có quyền gửi đơn tới TA (lúc này sẽ có tư cách là nguyên đơn). 3. Phân loại PN Việc phân loại PN dựa trên các đặc tính của riêng biệt của PN. Người ta phân PN ra làm 4 loại PN: 3.1 Các PN là cơ quan NN, đơn vị vũ trang - Là những PN được giao tài sản để thực hiện chức năng quản lý NN, các hoạt động khác trong lĩnh vực quản lý, điều hành xã hội vì lợi ích công cộng không nhằm mục đích kinh doanh. - Cơ quan này hoạt động dựa vào nguồn kinh phí NN cấp và tự chịu trách nhiệm trong phạm vi kinh phí đó. Ví dụ: Bộ tư pháp, trường ĐH Luật HN, bệnh viện, các trường học 3.2 Các PN là các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội nghề nghiệp - Các PN này được thành lập vì mục đích xã hội. Khi tham gia vào các QH thì các tổ chức này phải tự chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình. Ví dụ: Tổ chức chính trị: Đảng cộng sản Việt Nam Tổ chức chính trị xã hội: Mặt trận tổ quốc, Công đoàn, Hội LHPN, Hội liên hiệp thanh niên, Hội cựu chiến binh Tổ chức chính trị xã hội nghề nghiệp:
  31. 3.3 Các PN là các tổ chức kinh tế - Loại PN này tồn tại rất nhiều, biểu hiện là các doanh nghiệp NN, công ty, các HTX - Các PN này hoạt động vì mục đích kinh tế và chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình. 3.4 Các PN là tổ chức xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, các quỹ xã hội, quỹ từ thiện - PN này cũng hoạt động với mục đích được quy định trong Điều lệ của PN và không trái với các quy định của PL. - Tài sản của PN dạng này được hình thành từ sự đóng góp của các thành viên và các nguồn tài trợ khác phù hợp với điều lệ và quy định của PL. - Nếu PN này không còn hoạt động thì tài sản của PN không được phân chia cho các thành viên mà giải quyết theo quy định trong Điều lệ của PN hoặc theo quy định của PL (bởi vì nó bị chi phối bởi mục đích hoạt động của PN). II. Địa vị pháp lý và các yếu tố lý lịch của pháp nhân 1. Năng lực chủ thể của PN NL chủ thể của PN thì phụ thuộc vào mục đích hoạt động của PN (dựa vào quy định của PL và Điều lệ của PN) Thế nên NL chủ thể của PN là không bình đẳng vì mỗi một PN sẽ có NLPL và NLHV khác nhau. Đặc biệt, nếu PN thay đổi mục đích, nội dung hoạt động thì dẫn đến NL chủ thể của PN cũng thay đổi. 2. Hoạt động của PN Để tham gia vào các QHPLDS thì PN phải thông qua hoạt động của mình (phân biệt với hoạt động bên trong là các hoạt động sản xuất kinh doanh, quản lý cán bộ, lao động ) mà là các hoạt động bên ngoài với các chủ thể khác. Hoạt động của PN thì thông qua hành vi của người đại diện cho PN hoặc các thành viên khác của PN
  32. Người đại diện cho PN: Bao gồm người đại diện đương nhiên hoặc người đại diện theo PL của PN. + Người đại diện đương nhiên: Được hiểu là người đứng đầu PN theo quy định của điều lệ PN hoặc quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền (Đ141 BLDS). + Người đại diện theo ủy quyền: là người mà được người đại diện đương nhiên ủy quyền lại, được nhân danh PN thực hiện các hành vi nằm trong phạm vi ủy quyền. . Việc ủy quyền phải được thực hiện bằng văn bản. - Hành vi của thành viên PN: Thành viên Pn khi thực hiện những nghĩa vụ lao động dựa trên hợp đồng lao động thì cũng được coi là hành vi của PN chứ không phải hành vi của cá nhân và nó sẽ tạo nên quyền và nghĩa vụ của PN (trong khuôn khổ nhiệm vụ được giao) 3. Các yếu tố lý lịch của PN - KN: là tổng hợp các sự kiện Plý để cá biệt hóa PN khi tham gia vào các QHPL. - Những yếu tố lý lịch của PN được xác định trong điều lệ của PN hay quyết định thành lập PN. - Những yếu tố này bao gồm: + Quốc tịch của PN: là mối liên hệ pháp lý giữa Pn với NN (có ý nghĩa trong việc xác định pháp luật chi phối tới hoạt động của PN). + Cơ quan điều hành PN: phụ thuộc vào loại hình của PN + Trụ sở của PN: Nơi đặt trụ sở chính của PN liên quan đến việc xác định cơ quan quản lý trực tiếp, cơ quan tố tụng khi xảy ra tranh chấp, địa chỉ liên lạc của PN Ngoài ra PN có thể có văn phòng đại diện hoặc chi nhánh.
  33. + Tên gọi của PN: cá thể hóa PN và có những yêu cầu nhất định (không trùng, không gây hiểu lầm và tên gọi này được sử dụng trong mọi giao dịch mà PN tham gia. + Ngoài ra còn một số yếu tố như: nhãn hiệu hàng hóa, biểu tượng (phải được đăng ký tại cơ quan NN có thẩm quyền). III. Thành lập và đình chỉ pháp nhân 1. Thành lập PN Việc thành lập PN phải tuân theo các quy định của PL. - Thành lập PN có thể chia thành các loại sau: Trình tự mệnh lệnh: Thành lập PN dựa trên quyết định đơn hành của cơ quan NN Trình tự cho phép: Tức là việc cơ quan NN sẽ cho phép một PN được hình thành và hoạt động dựa trên việc xem xét nội dung, lĩnh vực hoạt động của PN Trình tự công nhận: PL sẽ công nhận việc thành lập PN dựa trên chính những quy định do NN dự liệu trước, sau khi xem xét các điều kiện cần thiết xem có hợp pháp không. Thông thường được áp dụng với các tổ chức kinh tế như các công ty, HTX 2. Chấm dứt PN Là chấm dứt sự tồn tại của một PN với tư cách là chủ thể của QPPLDS (được quy định tại Đ99 BLDS). Thời điểm chấm dứt là thời điểm PN bị xóa tên trong sổ đăng ký hoặc là thời điểm được xác định trong quyết định của cơ quan NN có thẩm quyền. Hình thức chấm dứt PN: Giải thể và cải tổ PN Giải thể PN: + Căn cứ để giải thể PN được quy định tại Đ98 BLDS bao gồm những căn cứ như: được quy định trong điều lệ của PN; theo quyết định của cơ quan NN có
  34. thẩm quyền; hết thời hạn hoạt động theo giấy phép hoạt động (hoặc trong điều lệ của PN). + Việc giải thể PN tuân theo thủ tục theo luật định. + PN còn có một hình thức giải thể đặc biệt khác là phá sản (dành cho các PN lâm vào tình trạng phá sản được quy định trong Luật phá sản – thường áp dụng cho các doanh nghiệp kinh tế, kinh tế xã hội ). Cải tổ PN: Hình thức chấm dứt PN thông qua việc tổ chức lại PN đó. + Cải tổ PN được thực hiện thông qua các hình thức sau: Hợp nhất PN, sáp nhập PN, chia PN, tách PN. * Hợp nhất PN: Là việc các PN cùng loại có thể hợp nhất lại tạo thành PN mới và PN mới sẽ thừa hưởng các quyền và nghĩa vụ từ các PN cũ (chú ý: phân biệt với liên kết PN không tạo ra PN mới). A + B = C; * Sáp nhập PN: A + B = A/B vẫn tạo ra một PN mới nhưng thừa hưởng lại tên gọi của 1 trong các PN cũ nhưng vẫn là PN mới và thừa hưởng toàn bộ quyền và nghĩa vụ của các PN được sáp nhập. * Tách PN: A = A+B tức là việc 1 PN được tách ra làm nhiều PN, hay chính là một phần của PN sẽ được tách ra và hoạt động độc lập, không bị chi phối bởi PN ban đầu. * Chia PN: A:3= B+C+D.Quyền và nghĩa vụ của PN ban đầu được chia nhỏ cho các PN mới được tách từ PN ban đầu ra. Cải tổ PN về bản chất là sự kế quyền tổng hợp giữa PN mới hình thành và PN ban đầu. C.HỘ GIA ĐÌNH - CHỦ THỂ QHPLDS 1. Khái niệm 7. Xuất phát từ chế độ công hữu về tư liệu sản xuất do NN là đại diện chủ sở hữu đất đai, cho các hộ gia đình thuê đất dẫn đến hình thành QHPL mà hộ gia đình làm chủ thể
  35. 8. Không phải hộ gia đình nào cũng có tư cách chủ thể của QHPLDS mà chỉ những hộ gia đình đáp ứng đầy đủ các điều kiện theo quy định của PL thì mới trở thành chủ thể được. 9. Các điều kiện bao gồm: + Thành viên của hộ gia đình: phải từ 2 cá nhân trở lên và được thiết lập dựa trên quan hệ hôn nhân, huyết thống và nuôi dưỡng. Các thành viên phải từ đủ 15t trở lên. + Tài sản chung của hộ gia đình là tài sản chung thuộc sở hữu của các thành viên trong hộ gia đình. Tài sản này có thể bao gồm quyền sử dụng đất, quyền sử dụng rừng, tài sản do các thành viên của hộ gia đình đóng góp hoặc được tặng cho chung, thừa kế chung hay tài sản khác do các thành viên thoả thuận là tài sản chung của gia đình. + Các thành viên của hộ gia đình chiếm hữu và sử dụng tài sản chung của hộ theo phương thức thoả thuận tức là khi sử dụng tài sản của hộ gia đình vào các hoạt động sản xuất kinh doanh thì yêu cầu cần có sự đồng thuận, thoả thuận giữa các thành viên ( thực ra để đảm bảo tránh tranh chấp xảy ra cũng như đảm bảo lợi ích chung của các thành viên trong gia đình). 2. Năng lực chủ thể của hộ gia đình - NLCT của hộ gia đình có rất nhiều điểm tương đồng với NLCT của PNhân, bao gồm: + NLPL và NLHV của hộ gia đình đều phát sinh đồng thời với việc hình thành hộ gia đình với tư cách chủ thể; + NL chủ thể của hộ gia đình được PL quy định và có tính chất hạn chế trong một số lĩnh vực (cụ thể hoạt động kinh tế chung trong quan hệ sử dụng đất, trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp và trong một số lĩnh vực sản xuất kinh doanh khác do PL quy định – Đ106 BLDS).
  36. Cụ thể một số quan hệ như: chuyển quyền sử dụng đất NN, đất ở, vay vốn ngân hàng để sản xuất, kinh doanh, làm dịch vụ Nguyên nhân: vì nó xuất phát từ đặc thù của gia đình nói chung và hộ gia đình nói riêng: Tức là gia đình có truyền thống riêng nên có thể là một đại gia đình (với nhiều gia đình nhỏ bên trong) nhưng có thể là các gia đình tách biệt Nên rất khó có thể để PL quy định về sự phát sinh, ra đời của một gia đình nói chung và hộ gia đình nói chung mà quan trọng là hộ gia đình có tài sản chung và có người đại diện hộ gia đình khi tham gia vào các QHPL với tư cách là chủ thể. 3. Hoạt động và trách nhiệm của hộ gia đình 10.Hộ gia đình hoạt động thông qua hành vi của chủ hộ gia đình (đại diện của hộ gia đình). 11.Chủ hộ là người đại diện của hộ gia đình trong các giao dịch dân sự vì lợi ích chung của cả hộ. Chủ hộ có thể ủy quyền cho một thành viên khác đã thành niên làm đại diện cho hộ (Đ107). 12.Hộ gia đình phải chịu trách nhiệm dân sự về việc thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự do người đại diện xác lập nhân danh hộ gia đình. 13.Hộ gia đình chịu trách nhiệm dân sự bằng tài sản chung của hộ, nếu tài sản chung của hộ không đủ để thực hiện nghĩa vụ của hộ thì các thành viên phải chịu trách nhiệm liên đới bằng tài sản riêng của mình (trách nhiệm vô hạn). D.TỔ HỢP TÁC - CHỦ THỂ QHPLDS 1. Khái niệm 14.Là sự liên kết của từ 3 cá nhân trở lên, cùng đóng góp tài sản, công sức để thực hiện những công việc nhất định, cùng hưởng hoa lợi và cùng chịu trách nhiệm, hình thành trên cơ sở hợp đồng hợp tác có chứng thực của UBND cấp xã, phường, thị trấn.
  37. 15.Nếu tổ hợp tác có đủ điều kiện để trở thành pháp nhân thì sẽ đăng ký hoạt động với tư cách PN theo trình tự, thủ tục theo quy định của pháp luật. 16.Tài sản do các thành viên trong tổ hợp tác đóng góp, cùng tạo lập và được tặng cho chung là tài sản chung của tổ hợp tác. 2. Năng lực chủ thể của tổ hợp tác 17.NLCT của tổ hợp tác bị giới hạn trong những công việc nhất định được ghi nhận trong hợp đồng hợp tác. Bởi vậy, NLCT của tổ hợp tác được gọi là NLCT chuyên biệt vì nó bị giới hạn trong phạm vi của hợp đồng hợp tác. 18.NLCT của tổ hợp tác phát sinh từ thời điểm UBND cấp xã, phường, thị trấn chứng thực vào bản hợp đồng hợp tác của các tổ viên và chấm dứt khi tổ hợp tác chấm dứt tồn tại. 3. Hoạt động của tổ hợp tác 19.Tổ hợp tác hoạt động thông qua đại diện của tổ mà các tổ viên bầu ra. Tổ trưởng tổ hợp tác có quyền ủy quyền lại cho một tổ viên khác trong tổ hợp tác thực hiện các công việc nhất định của tổ hợp tác. 20.Giao dịch dân sự do người đại diện của tổ hợp tác xác lập, thực hiện vì mục đích của tổ hợp tác theo quyết định của đa số thành viên của tổ hợp tác sẽ làm phát sinh quyền, nghĩa vụ dân sự cho tổ hợp tác. 21.Tổ hợp tác phải chịu trách nhiệm dân sự về việc thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự do người đại diện xác lập nhân danh tổ hợp tác. Chú ý: Theo quy định tại Đ114-khoản 3 thì “Việc định đoạt tài sản là tư liệu sản xuất của tổ hợp tác thì phải được toàn thể tổ viên đồng ý; đối với các tài sản khác phải được đa số tổ viên đồng ý” có hai cách hiểu: Một là giao dịch liên quan đến tư liệu sản xuất thì đại diện tổ hợp tác chỉ được tham gia sau khi có được sự đồng ý của các tổ viên, nếu không có sự đồng ý của các tổ viên thì giao dịch đó coi như vô hiệu; Hai là người đại diện của tổ sẽ mặc nhiên suy đoán là mọi thành viên của tổ đều đồng ý đại đa số ý kiến theo
  38. phương án 1 nhưng nó tạo ra sự hạn chế trong cơ chế thị trường vì luôn đòi hỏi sự nhanh nhạy, chớp lấy cơ hội Đây cũng là một trong những vấn đề cần được xem xét tiếp.
  39. E. NHÀ NƯỚC - CHỦ THỂ ĐẶC BIỆT CỦA QHPLDS 22.Nhà nước CHXHCNVN là NN của dân, do dân, vì dân. NN là chủ thể đặc biệt bởi nó cũng tham gia vào các QHPLDS nhưng nó có những đặc thù riêng mà không giống như bất cứ một chủ thể nào khác, chính vì thế mà nó trở thành chủ thể đặc biệt của QHPLDS nói riêng và các QHPL khác: NN là chủ thể mà nắm quyền lãnh đạo thống nhất trên tất cả các mặt như chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội NN là chủ sở hữu đối với tài sản thuộc chế độ sở hữu toàn dân (vì là NN của dân, do dân, vì dân, là NN đại diện cho toàn dân). NN tự quy định các quyền cho mình khi tham gia vào các QHPLDS cũng như cách thức thực hiện quyền, nghĩa vụ của mình. NN là chủ thể của tất cả các ngành luật trong hệ thống PL Việt Nam NN chuyển giao quyền cho các cơ quan NN thực hiện quyền quản lý tài sản, giao cho các chủ thể khác (cơ quan NN, tổ chức, cá nhân ) thực hiện các quyền năng của chủ sở hữu như chiếm hữu, sử dụng, định đoạt. NN cũng là chủ sở hữu đối với các tài sản vô chủ, tài sản không có người thừa kế, tài sản bị trưng thu, trưng mua. BÀI 4 GIAO DỊCH DÂN SỰ, ĐẠI DIỆN, THỜI HẠN, THỜI HIỆU I. Giao dịch dân sự - Quy định từ điều 121 đến điều 138 của BLDS (chương VI phần 1 của BLDS) 1. Khái niệm và ý nghĩa của GDDS - GDDS là một trong các hình thức cơ bản, phổ biến của QHPLDS.
  40. - Theo Đ121 BLDS: “Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”. 2. Phân loại GDDS Căn cứ vào các bên tham gia vào giao dịch dân sự thì có thể phân biệt giao dịch dân sự thành hai loại: * Hợp đồng dân sự:- Là GD trong đó thể hiện ý chí của hai hay nhiều bên nhằm làm phát sinh, thay đổi chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. - Thông thường HĐDS là loại giao dịch phổ biến nhất trong đời sống hàng ngày. HĐ thường có 2 hoặc nhiều hơn 2 bên tham gia (và mỗi bên lại có thể có nhiều chủ thể tham gia). - HĐ là sự thỏa thuận ý chí và thống nhất ý chí của hai hay nhiều bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ DS. - Thỏa thuận vừa là nguyên tắc đặc trưng của HĐDS vừa được thể hiện trong tất các giai đọan của hợp đồng. * Hành vi pháp lý đơn phương - HVPLĐP là GD trong đó thể hiện ý chí của một bên nhằm làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ DS - Hành vi pháp lý đơn phương thông thường do một chủ thể thể hiện ý chí và thực hiện như Lập di chúc, từ bỏ quyền sở hữu - Hành vi pháp lý đơn phương cũng có thể do nhiều chủ thể cùng thực hiện: Ví dụ: Hai chủ thể cùng đứng ra tổ chức cuộc thi sáng tác, cuộc thi có giải, 3. Điều kiện có hiệu lực của GDDS - Quy định tại Đ122 BLDS. - Có 4 điều kiện, cụ thể: 3.1 Người tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự
  41. - “Người” tham gia giao dịch phải có năng lực hành vi dân sự. “Người” được hiểu theo nghĩa rộng bao gồm là cá nhân, PN, Hộ gia đình, tổ hợp tác, Nhà nước. * Cá nhân: Giao dịch chỉ được xác lập khi nó phù hợp với mức độ NLHVDS của cá nhân: * Pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác: - Chủ thể này tham gia vào giao dịch thông qua người đại diện của họ. - các chủ thể này tham gia vào giao dịch phải phù hợp với phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình. 3.2 Mục đích và nội dung giao dịch không trái pháp luật, trái đạo đức xã hội - Mục đích của giao dịch DS là lợi ích hợp pháp của các bên mong muốn đạt được khi xác lập giao dịch đó. Lợi ích này không được gây phương hại đến lợi ích của cá nhân và các chủ thể khác. - BLDS quy định rõ một số giao dịch dân sự sau đây không có sự tự nguyện hoặc thiếu sự tự nguyện dẫn đến vô hiệu: + Giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo (Đ129) + Giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn (Đ131) + Giao dịch dân sự vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa (Đ132) 3.4 Hình thức của giao dịch phải phù hợp với quy định của pháp luật - Hình thức của giao dịch là phương tiện thể hiện nội dung của giao dịch. -Theo khoản 2 Điều 122 BLDS quy định hình thức giao dịch là điều kiện có hiệu lực của giao dịch như BLDS 1995. Tuy nhiên, về bản chất nếu pháp luật có yêu cầu về hình thức thì giao dịch bắt buộc phải tuân theo quy định đó, nếu không tuân theo thì sẽ bị vô hiệu. - Ý nghĩa của hình thức: + Thông qua hình thức biết được các bên tham gia vào giao dịch dân sự, biết được nội dung giao dịch;
  42. + Là chứng cứ xác nhận các quan hệ đã và đang tồn tại giữa các bên; + Là căn cứ xác định quyền, nghĩa vụ va trách nhiệm dân sự nếu có vi phạm xảy ra. - Các hình thức của giao dịch: + Lời nói: Là giao dịch dân sự được diễn ra thông qua trao đổi trực tiếp bằng miệng giữa các bên và thông thường được áp dụng trong các trường hợp: # Các giao dịch nhỏ: mua bán vật ít có giá trị, những giao dịch giữa những người có quen biết, tin cậy lẫn nhau. # Những giao dịch mà các bên thực hiện xong ngay tại thời điểm giao kết và giao dịch cũng chấm dứt ngay tại thời điểm đó; + Văn bản: Là hình thức phổ biến được các bên chủ thể áp dụng, gồm: # Văn bản thường: hình thức phổ biến nhất được áp dụng trong mọi trường hợp trừ các trường hợp pháp luật yêu cầu khác về hình thức hay các bên chủ thể thỏa thuận khác. Thông thường được áp dụng với các trường hợp: Pháp luật yêu cầu phải bằng văn bản thường như hợp đồng giữa các pháp nhân với nhau, hợp đồng đặt cọc, thế chấp Những giao dịch có giá trị lớn; Những giao dịch mà quyền và nghĩa vụ thông thường không thực hiện ngay tại thời điểm giao kết. # Văn bản có công chứng, chứng thực: Là hình thức văn bản phải có công chứng do cơ quan công chứng thực hiện, được áp dụng trong các trường hợp: Các giao dịch được pháp luật quy định như chuyển nhượng quyền sử dụng đất. + Hành vi cụ thể:
  43. Là các hành vi cụ thể chưa còn phổ biến nhưng mới chỉ áp dụng trong mua bán tự động. 4. GDDS vô hiệu và hậu quả pháp lý của GDDS vô hiệu 4.1 Khái niệm: - Quy định tại Đ127 BLDS - Giao dịch dân sự vô hiệu khi vi phạm vào 1 trong 4 điều kiện được quy định tại Đ122 BLDS. - Ý nghĩa của việc xác định giao dịch dân sự vô hiệu: + Giáo dục ý thức chấp hành quy định của pháp luật của các chủ theer khi xác lập, thực hiện giao dịch dân sự; + Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, pháp nhân và các chủ thể PLDS khác; + Bảo đảm an toàn pháp lý cho chủ thể khi tham gia giao dịch dân sự; + Thiết lập kỷ cương xã hội, trật tự xã hội. - Thẩm quyền tuyên bố giao dịch dân sự thuộc về Tòa án. 4.2 Phân loại: Dựa vào các căn cứ khác nhau có sự phân loại khác nhau: a. Căn cứ vào mức độ vi phạm pháp luật, giao dịch dân sự được chia thành giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt đối và giao dịch dân sự vô hiệu tương đối. * Giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt đối: Đây là những giao dịch mà có sự vi phạm rất lớn, thường là vi phạm những điều cấm của pháp luật hoặc trái với đạo đức xã hội. * Giao dịch dân sự vô hiệu tương đối: - Là những giao dịch dân sự mà mức độ vi phạm không nghiêm trọng, các bên có thể khắc phục, sửa chữa và thường chỉ xâm phạm tới lợi ích của một bên chủ thể nhất định chứ không ảnh hưởng nhiều tới lợi ích của Nhà nước, của xã hội hay của cộng đồng, cũng như lợi ích các chủ thể khác.
  44. b. Căn cứ dựa vào mức độ vô hiệu có giao dịch dân sự vô hiệu toàn bộ và giao dịch dân sự vô hiệu từng phần. * Giao dịch dân sự vô hiệu toàn bộ: một giao dịch dân sự vô hiệu toàn bộ khi nội dung của giao dịch dân sự đó vi phạm điều cấm của pháp luật, xâm phạm lợi ích công cộng, trái với đạo đức xã hội hoặc một trong các bên tham gia vào giao dịch đó không có quyền xác lập giao dịch, gồm: + Giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội (Đ128) + Giao dịch dân sự vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện (Đ130) + Giao dịch dân sự vô hiệu do người xác lập giao dịch không nhận thức được hành vi của mình (Đ133). * Giao dịch dân sự vô hiệu một phần: Là các giao dịch dân sự mà chỉ có một số phần của giao dịch đó vô hiệu nhưng không ảnh hưởng tới toàn bộ giao dịch. Ví dụ: Giao dịch thoả thuận bị vô hiệu về thanh toán hoặc địa điểm Hậu quả pháp lý: - Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên kể từ thời điểm xác lập giao dịch; - Khi giao dịch dân sự vô hiệu, các bên phải hòan trả cho nhau những gì đã nhận nhằm khôi phục lại tình trạng ban đầu. Nếu không hoàn trả lại được bằng hiện vật thì có thể hoàn trả bằng tiền. Bên có lỗi nếu gây thiệt hại còn phải bồi thường thiệt hại. - Tùy từng trường hợp, xét tính chất của giao dịch dân sự vô hiệu, tài sản hoặc hoa lợi, lợi tức thu được từ giao dịch sẽ bị tịch thu sung quỹ Nhà nước. II. Đại diện 1. Khái niệm
  45. - Đại diện là một quan hệ pháp luật. + Chủ thể là bên đại diện và bên được đại diện. + Người đại diện: là người nhân danh người được đại diện xác lập với với người thứ 3 vì lợi ích của người được đại diện. + Người được đại diện: # Cá nhân không có năng lực hành vi # Chưa đủ năng lực hành vi dân sự. # Cá nhân có đủ năng lực hành vi dân sự có thể ủy quyền cho người khác làm đại diện cho mình (đại diện theo ủy quyền). - Quan hệ đại diện có thế được xác định theo quy định của pháp luật. - Hình thức: phải thể hiện bằng giấy ủy quyền hoặc hợp đồng ủy quyền. 2. Phân loại đại diện Đại diện theo pháp luật - Quy định tại Đ140 BLDS - Đại diện theo pháp luật là đại diện theo quy định của pháp luật hoặc theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. - Nhận xét: đại diện này được hiểu là đại diện đương nhiên, mặc nhiên có thẩm quyền đại diện cho người được đại diện - Các trường hợp đại diện đương nhiên: + cha mẹ đại diện cho con chưa thành niên (vị thành niên) + Người đứng đầu pháp nhân, chủ hộ trong hộ gia đình, tổ trường tổ hợp tác. + Người giám hộ đương nhiên với người được giám hộ Đại diện theo ủy quyền - Quy định tại Điều 142 BLDS - Đại diện theo ủy quyền là đại diện được xác lập theo sự ủy quyền giữa người đại diện và người được đại diện.
  46. - Biểu hiện: qua hợp đồng đại diện hoặc giấy ủy quyền (nội dung của nó phụ thuộc vào sự thỏa thuận của người đại diện và người được đại diện). 3. Phạm vi thẩm quyền đại diện * Đại diện theo pháp luật: - Thẩm quyền được pháp luật quy định hoặc thể hiện trong quyết định cử người đại diện của cơ quan NN có thẩm quyền. * Đại diện theo ủy quyền: - Phạm vi sẽ được xác định trong văn bản ủy quyền. - Người đại diện theo ủy quyền phải thông báo cho bên thứ 3 biết về phạm vi của mình. - Người đại diện theo ủy quyền không được thực hiện các giao dịch với chính mình hoặc với người thứ 3 mà mình cũng là đại diện của người đó 4. Chấm dứt đại diện - Nó xảy ra khi có sự kiện pháp lý xảy ra. Cá nhân Pháp nhân - Người đại diện đã thành niên - Đại diện cho PN chấm dứt khi hoặc năng lực hành vi dân sự PN chấm dứt hoạt động (phá đã được khôi phục (khỏi bệnh sản, giải thể, sáp nhập, chia tâm thần ). tách PN, hợp nhất PN). - Người đại diện hoặc được đại - Đại diện theo ủy quyền chấm diện chết chấm dứt tư cách dứt trong các trường hợp: chủ thể của họ + Khi thời hạn ủy quyền đã hết - Các trường hợp do pháp luật hoặc công việc ủy quyền hòan quy định: thành. + Thời hạn ủy quyền đã hết hoặc + Khi người đại diện cho PN từ công việc ủy quyền hòan thành. bỏ việc ủy quyền đại diện.
  47. + Người ủy quyền hủy bỏ việc ủy + Khi PN chấm dứt hoạt động quyền hoặc người được đại diện hoặc người được ủy quyền chết. từ chối việc ủy quyền. + Người ủy quyền đại diện hoặc - được ủy quyền chết. + Người đại diện ủy quyền hoặc được ủy quyền mất NLHV, hạn chế NLHV, bị tuyên bố mất tích, tuyên bố chết. Khi chấm dứt đại diện theo ủy quyền thì người đại diện phải thanh toán các nghĩa vụ tài sản với người được đại diện hoặc với người thừa kế của người này. III. Thời hạn, thời hiệu 1. Thời hạn a. Khái niệm và ý nghĩa của thời hạn - Thời hạn là khoảng thời gian có điểm đầu, điểm cuối xác định. b. Phân loại thời hạn Căn cứ vào trình tự xác lập: - Thời hạn do luật định: Pháp luật quy định Ví dụ: thời hạn khởi kiện các tranh chấp về thừa kế là 10 năm kể từ ngày mở thừa kế; thời hạn tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu là 2 năm - Thời hạn do cơ quan NN có thẩm quyền ấn định: Ví dụ: Thời hạn cho phép các bên khắc phục những sai phạm về hình thức (Đ134 BLDS);
  48. - Thời hạn do các chủ thể tự xác định. Dựa vào tính xác định của thời hạn: - Thời hạn xác định: Là loại thời hạn được quy định rõ ràng bằng cách xác định chính xác thời điểm bắt đầu, kết thúc - Thời hạn không xác định: Là khoảng thời gian tương đối không xác định chính xác, và thường gắn với thuật ngữ “kịp thời”, “khoảng thời gian hợp lý”, “khi có yêu cầu” Cách tính thời hạn: - Quy định tại Đ158: Thời hạn có thể được tính bằng giờ, ngày, tuần, tháng, năm hoặc bằng một sự kiện xảy ra. - Cách tính: + Nếu thời hạn xác định bằng giờ thì sẽ xác định giờ cụ thể (lấy ví dụ) + Nếu thời hạn xác định bằng ngày, tuần, tháng hoặc năm thì ngày đầu tiên sẽ không được tính vào thời hạn (lấy ví dụ). + Nếu xác định đầu tháng (mùng 1), giữa tháng (ngày 15), ngày cuối tháng (ngày cuối cùng của tháng: ví dụ tháng 2 là ngày 28, tháng 6 ngày 30 ). + Khi thời hạn tính bằng sự kiện thì không tính ngày sự kiện đó diễn ra mà là ngày tiếp theo ngày xảy ra sự kiện. (lấy ví dụ) + Nếu thời hạn trùng vào ngày lễ, tết, ngày nghỉ thì không tính ngày đó vào ngày tính thời hạn. - Thời hạn kết thúc: Theo điều 153 BLDS 2. Thời hiệu a. Khái niệm và ý nghĩa của thời hiệu - Quy định tại Đ155 BLDS. - Thời hiệu là thời hạn do pháp luật quy định mà khi kết thúc thời hạn đó, thì chủ thể được hưởng quyền dân sự, đuợc miễn trừ dân sự hoặc mất quyền khởi kiện.
  49. - Ý nghĩa: Nhằm đề cao ý thức pháp luật, trách nhiệm của các chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự thông qua việc thúc đẩy họ tích cực thực hiện các quyền và tranh chấp nghĩa vụ dân sự. Ngoài ra nó còn bảo vệ quyền khởi kiện – một quyền dân sự quan trọng của các chủ thể trong QHPLDS. b. Phân loại thời hiệu Theo quy định tại Đ155 BLDS thì thời hiệu được chia thành 3 loại: * Thời hiệu hiệu hưởng quyền dân sự: - Là thời hạn mà khi kết thúc thời hạn đó, chủ thể được hưởng quyền dân sự Ví dụ: Theo khoản 1 Đ247 BLDS thì thời hiệu làm phát sinh quyền sở hữu tài sản của người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật nhưng đảm bảo điều kiện “ngay tình, liên tục, công khai” Quy định tại các Điều 239, 241, 242, 243, 244 * Thời hiệu miễn trừ nghĩa vụ dân sự: - Là thời hạn mà khi kết thúc thời hạn đó thì người có nghĩa vụ đuợc miễn viêc thực hiện nghĩa vụ đó. - Thời hiệu này chủ yếu được áp dụng cho các trường hợp miễn trừ nghĩa vụ của các chủ thể với nhà nước Ví dụ: Thời hạn bảo hành * Thời hiệu khởi kiện: - Là thời hạn mà chủ thể được quyền khởi kiện để yêu cầu tòa án, cơ quan Nhà nước có thẩm quyền khác bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm phạm. Nếu thời hạn đó kết thúc, các chủ thể không có quyền khởi kiện. Ví dụ: Thời hiệu khởi kiện với vụ việc thừa kế là 10 năm Thời hiệu khởi kiện các tranh chấp giao dịch dân sự là 1 năm Thời hiệu tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu là 2 năm (với các giao dịch có thể bị tuyên dân sự c. Cách tính thời hiệu
  50. - Thời hiệu hưởng quyền dân sự và miễn trừ nghĩa vụ dân sự được tính từ thời điểm bắt đầu ngày đầu tiên và chấm dứt tại thời điểm kết thúc ngày cuối cùng của thời hiệu (Đ156 BLDS). Nếu có sự gián đoạn thì thời hiệu được tính lại từ đầu sau khi sự kiện làm gián đoạn chấm dứt (Đ158 BLDS). - Thời hiệu khởi kiện được bắt đầu tính từ thời điểm quyền, lợi ích bị xâm phạm, trừ trường hợp pháp luật quy định khác. (Khoản 1 Đ159 BLDS) Ví dụ: Các bên thỏa thuận thời hạn trả tiền vay trong hợp đồng vay nhưng hết thời hạn mà không trả nợ thì sẽ phát sinh quyền khởi kiện của bên cho vay. Thời điểm quyền và lợi ích bị xâm phạm là thời điểm người có nghĩa vụ không thực hiện nghĩa vụ của mình. + Thời hiệu khởi kiện cũng có thể bị gián đoạn nên trong trường hợp này, khởi kiện có thể tạm dừng: Có sự kiện bất khả kháng xảy ra hoặc trở ngại khách quan khác làm cho người có quyền khởi kiện không thể khởi kiện trong phạm vi thời hiệu (bị tai nạn, ốm đau ) Người có quyền khởi kiện chưa thành niên, đang bị mất NLHVDS, đang bị hạn chế NLHVDS nhưng chưa có người đại diện. BÀI 5 TÀI SẢN, QUYỀN SỞ HỮU A.SỞ HỮU VÀ QUYỀN SỞ HỮU I. Khái niệm sở hữu và quyền sở hữu 1. Sở hữu và quan hệ sở hữu 2. Khái niệm quyền sở hữu - Cơ sở ra đời quyền sở hữu:
  51. + cơ sở kinh tế: Việc ra đời khái niệm quyền sở hữu và chế định về quyền sở hữu với mục đích khẳng định việc sở hữu của giai cấp thống trị (giai cấp nắm trong tay phần lớn TLSX sẽ nắm phần lớn thành quả lao động) + Cơ sở chính trị: Luật pháp về sở hữu được sử dụng với vai trò như một công cụ có hiệu quả của giai cấp thống trị để bảo vệ cơ sở kinh tế của giai cấp mình. - Theo nghĩa rộng: Quyền sở hữu là luật pháp về sở hữu trong một hệ thống PL nhất định. - Nghĩa hẹp: Quyền sở hữu được hiểu là mức độ xử sự mà pháp luật cho phép một chủ thể được thực hiện các quyền năng chiếm hữu, sử dụng, định đoạt trong những điều kiện nhất định - Theo một phương diện khác SH còn được hiểu là một quan hệ PLDS – quan hệ PLDS về sở hữu. II. Quá trình phát triển của PL về SH ở nước ta B. QUAN HỆ PHÁP LUẬT VỀ SỞ HỮU I. Chủ thể của quyền sở hữu - CT của quyền SH là những người tham gia quan hệ pháp luật dân sự về sở hữu. Tài sản hữu hình Tài sản vô hình - Quy định tại chương X, phần 2 - TS vô hình chính là quyền sở của BLDS. hữu trí tuệ. - Chủ SH rất đa dạng (tương - Chủ SH: tác giả, đồng tác giả, ứng với hình thức SH): cơ quan tổ chức giao nhiệm vụ * Nhà nước (TS thuộc SH tòan dân). cho tác giả (Đ740 BLDS). * Các tổ chức CT, CT-XH - Xác định chủ SH: Qua văn * Các tập thể (HTXã). bằng bảo hộ (sáng chế, giải * Các công dân pháp hữu ích, kiểu dáng công
  52. * Tổ chức XH, XH nghề nghiệp, tổ nghiệp ). chức kinh tế tư nhân - Chủ Sh của TS vô hình cũng Chú ý: có đủ quyền năng là chiếm + Một số trường hợp quy định điều hữu, sử dụng, định đọat. kiện trở thành chủ SH. Ví dụ: cá nhân trở thành chủ SH khi có NLPL, một số trường hợp phải có NLHV (giao quyền sử dụng đất ) + Một số tài sản thuộc SH chủ thể riêng biệt (liên quan đến SH toàn dân như đất đai, sông ngòi, rừng tự nhiên, rừng trồng có vốn từ ngân sách ) II. Khách thể của quyền sở hữu - Là một trong 3 bộ phận cấu thành nên QHPLDS về SH. - Khách thể là đối tượng trong thế giới vật chất hoặc kết quả của hoạt động tinh thần sáng tạo (sản phẩm trí tuệ của con người) 1. Khái niệm tài sản - Quy định tại Đ163 BLDS. - TS gồm: Vật, tiền, giấy tờ trị giá được bằng tiền và các quyền tài sản. - TS khác với “hàng hóa”: Vật Tiền Giấy tờ trị giá Quyền tài sản được bằng tiền - KN: Vật là - Do cơ quan NN - Có giá trị trao - QĐ tại Đ181 phạm trù pháp lý, có thẩm quyền đổi và có khả BLDS.
  53. là bộ phận của ban hành, có khả năng lưu thông - Quyền tài sản là thế giới vật chất năng lưu thông. trong các giao quyền giá trị đáp ứng được Ví dụ: Việt Nam dịch dân sự. được bằng tiền nhu cầu nào đó đồng do NHNN Ví dụ: Séc, ủy và có thể chuyển của con người VN phát hành nhiệm chi, cổ giao trong giao (tinh thần hoặc - Tiền là vật phiếu, công lưu dân sự, kể cả vật chất). ngang giá đặc trái quyền sở hữu trí - Vật có thực và biệt và có giá trị tuệ. vật chắc chắn trao đổi. - Quyền TS đã hình thành trong - Tiền là vật cùng được coi là TS tương lai (tức là loại, được xác (quy định mới nó hòan toàn định bằng mệnh trong BLDS phải có cơ sở tự giá in trên mỗi 2005). nhiên và khoa loại tiền - Đặc điểm: Luôn học để đảm bảo gắn liền với tài sự hình thành của sản; trị giá được vật trong thời bằng tiền và có gian xác định thể chuyển giao trong tương lai). . trong giao dịch - Vật với tính dân sự. cách là TSản Ví dụ: Quyền đòi phải đảm bảo là nợ, quyền của nằm trong sự chủ sở hữu đối chiếm hữu của với các đối tượng con người, có đặc thuộc SHCN, trưng giá trị và quyền sử dụng
  54. trở thành đối đất tượng của giao lưu dân sự. - Phạm vi TS rất là rộng thể hiện NN bảo hộ quyền Sh đối với bất kỳ loại TS nào, miễn là PL không cấm lưu thông dân sự. 2. Khái niệm động sản và bất động sản - Đây là tiêu chí để phân loại tài sản trong khoa học pháp luật dân sự. - Hai khái niệm ĐS và BĐS ra đời từ lâu (và được ghi nhận ngay tại các văn bản đầu tiên của thời kỳ pháp luật thành văn). - BĐS theo các quy định của PL trước có thể hiểu: là những vật dụng không thể chuyển rời do bản chất tự nhiên như điền địa, ao hồ BĐS vì công dụng riêng, được xem như là BĐS vì mục đích làm tăng giá trị cho BĐS như Gia súc, hạt giống cây trồng, cá trong ao BĐS bao gồm quyền đối với BĐS như quyền sở hữu, quyền dụng ích -ĐS là tất cả tài sản không phải là BĐS bao gồm những quyền có được với động sản và quyền truy sách trên một động sản - Theo quy định của BLDS 2005: Dùng phương pháp loại trừ để phân biệt TS nào là ĐS hay BĐS Quy định tại Đ174 BLDS 2005. BĐS bao gồm: o Đất đai; o Nhà, công trình xây dựng gắn liền với đất đai, kể cả các tài sản gắn liền với nhà, công trình xây dựng đó;
  55. o Các tài sản khác gắn liền với đất đai (lấy VD???) o Các tài sản khác do PL quy định (Ví dụ: Tàu, thuyền ) ĐS: là các loại TS còn lại 3. Phân loại vật và chế độ pháp lý đối với vật * Phân loại vật - Dựa trên việc “gia tăng tự nhiên” của vật: Hoa lợi Lợi tức - Là những sản vật tự nhiên có - Là khoản lợi mà chủ sở hữu thu tính chất hữu cơ do tài sản mang lại được từ việc khai thác công dụng của cho chủ sở hữu. tài sản Lợi tức tính ra thành tiền Ví dụ: Hạt thóc của cây lúa, nhất định. trứng của gia cầm đẻ ra Ví dụ: Tiền cho thuê nhà, tiền lãi - Dựa trên phương diện vật lý: các vật này có thể tách rời nhau nhưng về giá trị và ý nghĩa kinh tế thì một vật chỉ có thể có giá trị khi đi kèm với vật kia. Vật chính Vật phụ - Là vật độc lập, có thể khai thác - Là vật trực tiếp phục vụ cho việc công dụng theo tính năng. khai thác công dụng của vật chính. Ví dụ: Ti vi, điều hòa, điện thoại Ví dụ: điều khiển tivi, điều hòa, sạc điện thoại - Về nguyên tắc: vật chính và vật phụ là đối tượng thống nhất, nếu các bên không có thỏa thuận gì khác thì vật phụ phải đi kèm với vật chính khi thực hiện nghĩa vụ chuyển giao vật. - Với các bộ phận cấu thành nên vật chính thì không thể coi là vật phụ được.
  56. Ví dụ: Gương của xe máy, lốp ôto Ý nghĩa lớn nhất của cách phân loại này là đảm bảo nghĩa vụ chuyển giao tài sản trong giao dịch dân sự. - Dựa vào khả năng chia được của vật: Cách phân loại này có ý nghĩa trong giao dịch dân sự, đặc biệt là trong quá trình trao đổi tài sản Vật chia được Vật không chia được - Là những vật được phân chia ra - Là những vật được phân chia ra thành các phần nhỏ thì mỗi phần đó thành các phần nhỏ thì mỗi phần đó giữ nguyên tính năng sử dụng của không giữ nguyên tính năng sử dụng vật đó. ban đầu của vật đó. Ví dụ: Gạo, dầu, nước, đường Ví dụ: Giường tủ, xe máy, xe đạp, ti vi, ấm chén - Dựa vào tính chất vật lý “hao mòn” trong quá trình sử dụng: Vật tiêu hao Vật không tiêu hao - là những vật khi qua 1 lần sử Là vật mà khi qua quá trình sử dụng dụng thì mất đi hoặc không nhiều lần mà cơ bản vẫn giữ được còn giữ nguyên hình dáng, tính chất, hình dáng và tính năng sử tính chất và tính năng sử dụng dụng ban đầu của nó. ban đầu. Ví dụ: Nhà cửa, máy móc Ví dụ: Đường, xà phòng, xăng dầu, thực phẩm các loại Vật tiêu hao không thể là đối tượng của hợp đồng cho thuê hoặc hợp đồng mượn
  57. - Dựa vào việc có cùng tính chất Vật cùng loại, vật đặc định Vật cùng loại Vật đặc định Là những vật có cùng hình dáng, tính Khi vật có thể phân biệt với vật khác chất, tính năng sử dụng và thường bằng các dấu hiệu đặc trưng riêng được xác định bằng những đơn vị đo biệt của nó như ký hiệu, hình dáng, lường như kilogam, lít, mét màu sắc, chất liệu Ví dụ: gạo, xăng dầu, sắt Ví dụ: Áo “độc” Vật cùng loại có thể thay thế nhau Vật không thể thay thế được Đặc định hóa: là việc con người tách vật ra khỏi vật cùng loại bằng một dấu hiệu cụ thể (lấy ví dụ). - Vật đồng bộ: là một tập hợp các vật mà chỉ có đầy đủ nó mới có giá trị sử dụng đầy đủ (lấy VD). Có thể vật đồng bộ là những vật có “đôi” như: Giày, dép, găng tay Vật đồng bộ là đối tượng thống nhất trong các giao dịch dân sự. 4. Quyền tài sản: Quyền TS cũng được coi là TS nhưng có tính chất đặc thù tức là phải trị giá được bằng tiền và có thể chuyển giao cho người khác trong giao lưu dân sự thì mới gọi là quyền TS. 5. Năng lượng: Được coi là TS đặc biệt vì không có hình dạng và không thể quan sát được. Nó được coi là vật cùng loại được xác định bằng kilowat/giờ và là đối tượng trong hợp đồng cung ứng điện năng * Chế độ pháp lý đối với vật - Chế độ pháp lý đối với vật là tổng hợp các quy phạm pháp luật quy định trình tự, phương thức dịch chuyển vật. Phân loại chế độ pháp lý với vật: có 3 loại
  58. Vật cấm lưu thông Vật hạn chế lưu thông Vật tự do lưu thông Là những vật đóng vai Là những vật có ý nghĩa Là những vật còn lại và trò to lớn đối với nền quan trọng khác nhau không có quy định cụ kinh tế quốc dân hoặc đối với nền KTQD, an thể nào của pháp luật. đối với an ninh, quốc ninh quốc phòng Việc dịch chuyển phòng Ví dụ: Các loại vũ khí hòan toàn tự do không Ví dụ: phương tiện kỹ thể thao, súng săn, phải qua khâu xin phép thuật quân sự, chất thanh toán bằng ngoại hay đăng ký (lấy VD) nổ tệ với số lượng lớn Không thể là đối Có thể trờ thành đối tượng trong giao lưu tượng của giao lưu dân dân sự. sự nhưng bắt buộc phải tuân theo các trình tự chặt chẽ do PL quy định III. Nội dung của quyền sở hữu 1. Quyền chiếm hữu - Căn cứ PL: Đ182 BLDS. - Quyền chiếm hữu là quyền năng của chủ sở hữu tự mình nắm giữ, quản lý tài sản thuộc sở hữu (cũng được hiểu nắm quyền kiểm soát, làm chủ và chi phối vật theo ý chí của mình, không bị hạn chế và gián đoạn về thời hạn – Đ184 BLDS) - Chủ sở hữu thường tự bằng hành vi của mình để thực hiện quyền chiếm hữu nhưng cũng có thể chuyển quyền này dựa trên ý chí của mình (dựa trên hợp đồng ) hoặc không theo ý chí của mình (mất, rơi, bỏ quên, thất lạc ).
  59. - Chủ thể của quyền chiếm hữu TS: Chủ SH, người được chủ SH ủy quyền hoặc Người chiếm hữu không có căn cứ pháp luật. Chiếm hữu có căn cứ pháp luật + Là hình thức chiếm hữu TS một cách hợp pháp. + Chủ thể: * Chủ sở hữu * Người được chủ SH ủy quyền quản lý TS (Đ185 BLDS) * Người được chuyển giao quyền chiếm hữu thông qua giao dịch dân sự phù hợp với ý chí của chủ SH (Đ186 BLDS) (lấy VD). * Người phát hiện và giữ các tài sản vô chủ, tài sản bị đánh rơi, bỏ quên, bị chìm đắm phù hợp với quy định của PL (Đ187 BLDS). * Các trường hợp khác như chiếm hữu dựa trên quyết định của cơ quan NN có thẩm quyền Chiếm hữu không có căn cứ pháp luật + Là việc chiếm hữu với TS mà không dựa trên những cơ sở pháp luật Người chiếm hữu không phải là chủ SH. + Việc chiếm hữu không có căn cứ PL có thể xảy ra hai trường hợp: * Người chiếm hữu không có căn cứ PL ngay tình: . QĐ tại Đ189 BLDS; . Người chiếm hữu theo quy định tại Đ189 BLDS nhưng không thể biết hoặc không biết việc chiếm hữu đó là không có căn cứ PL. Ví dụ: Mua phải hàng do trộm cắp mà có; Mua phải hàng mà người bán không phải chủ SH (tức là không có quyền định đoạt
  60. . Người chiếm hữu không có căn cứ PL ngay tình có quyền khai thác, hưởng hoa lợi, lợi tức từ TS theo quy định của PL (Khỏan 2 Đ194 BLDS). . Trường hợp này còn có thể xác lập quyền SH theo quy định của PL (từ Đ239 đến Đ244 BLDS) Việc chiếm hữu phải công khai, liên tục và trong thời hạn 10 năm với ĐS và 30 năm với BĐS thì họ có quyền xác lập quyền SH. * Người chiếm hữu không có căn cứ PL không ngay tình: . Không có điều luật quy định nhưng dựa theo quy định của Đ189 thì có thể hiểu việc chiếm hữu không có căn cứ PL không ngay tình là người chiếm hữu hòan toàn biết là chiếm hữu bất hợp pháp hoặc tuy không biết nhưng cần phải biết người chuyển dịch tài sản cho mình là người không có quyền chuyển dịch. 2. Quyền sử dụng - Là quyền khai thác công dụng và khai thác những lợi ích vật chất của tài sản trong phạm vi PL cho phép Mục đích: Thỏa mãn nhu cầu nào đó của mình. - Khai thác TS dựa trên 2 yếu tố: Tính năng của vật và thu nhận kết quả của TS do tự nhiên mang lại. (Ví dụ: Gà với trứng, Bò với sữa ) - Chủ thể có quyền sử dụng: + Chủ SH; + Người được chủ SH chuyển giao cho quyền sử dụng (dựa trên HĐDS hay quyết định của cơ quan NN có thẩm quyền). + Một số trường hợp chủ SH phải thông qua người thứ 3 mới khai thác được các giá trị của TS (Ví dụ: thông qua người lái xe, người sử dụng máy vi tính )
  61. + Người chiếm hữu không có căn cứ PL ngay tình: Được quyền sử dụng và khai thác TS, hưởng hoa lợi, lợi tức từ TS. 3. Quyền định đoạt - Được hiểu là quyền năng của chủ SH để “định đoạt” cho số phận của TS. - Biểu hiện của định đoạt: Hai góc độ, số phận thực tế và số phận pháp lý. * Số phận thực tế: Làm cho vật không còn trong thực tế nữa (tiêu dùng hết, hủy bỏ hoặc từ bỏ quyền SH đối với vật) Chủ SH bằng chính hành vi của mình để tác động trực tiếp lên TS. * Số phận pháp lý: Là việc làm chuyển giao quyền SH đối với vật từ người này sang người khác C. CĂN CỨ XÁC LẬP VÀ CHẤM DỨT QUYỀN SỞ HỮU I. Căn cứ xác lập quyền sở hữu 1. Khái niệm - Quy định tại Đ170 BLDS. - Căn cứ làm phát sinh quyền SH là những sự kiện xảy ra trong thực tế nhưng có ý nghĩa pháp lý do BLDS quy định, mà thông qua đó làm phát sinh quyền SH của một hoặc nhiều chủ thể đối với một tài sản nhất định. - Các căn cứ cụ thể: * Do lao động, do hoạt động sản xuất, kinh doanh hợp pháp; * Được chuyển quyền SH theo thỏa thuận hoặc theo quyết định của cơ quan NN có thẩm quyền; * Thu hoa lợi, lợi tức; * Được thừa kế TS; * Chiếm hữu trong các điều kiện do pháp luật quy định đối với vật vô chủ, vật bị đánh rơi, bị bỏ quên, bị chôn giấu; gia súc, gia cầm bị thất lạc, vật nuôi dưới nước di chuyển tự nhiên.
  62. * Chiếm hữu TS không có căn cứ PL nhưng ngay tình một cách công khai, liên tục, phù hợp với quy định của PL (Đ274 BLDS); * Các trường hợp khác do PL quy định. 2. Các căn cứ xác lập quyền sở hữu Các căn cứ xác lập quyền SH dựa trên các góc độ khác nhau thì có sự phân loại khác nhau: * Dựa trên nguồn gốc của những sự kiện pháp lý, người ta phân thành: Xác lập theo HĐ hoặc giao dịch một bên: Xác lập theo quy định của PL: Tức là việc xác lập dựa trên các căn cứ đã được PLDS dự liệu trước. Các căn cứ này bao gồm: + Kết quả lao động sản xuất: Là sự hoạt động của con người trong quá trình tác động vào thế giới tự nhiên để tạo ra của cải vật chất cho XHội mà trước tiên là cho bản thân chủ thể đó (Đ233); Hoa lợi, lợi tức cũng được xác lập theo quy định của PL. + Kết quả của sự kiện sáp nhập, trộn lẫn, chế biến: là sự hợp nhất TS của nhiều chủ SH khác nhau TS chung đó sẽ được xác lập quyền SH cho các chủ thể. + Do sự kiện không xác định được chủ SH hoặc do bị chôn giấu, đánh rơi, bỏ quên: Với hành vi phát hiện được và yêu cầu sau một thời gian nhất định thì quyền SH được xác lập. + Do sự kiện gia súc, gia cầm, vật nuôi dưới nước bị thất lạc thì sau khi thông báo công khai và sau thời hạn nhất định thì được xác lập quyền SH đối với người tìm được gia súc, gia cầm. + Do được thừa kế theo Pluật.
  63. Xác lập theo căn cứ riêng biệt: + Quyền SH có thể xác lập theo những căn cứ khác, riêng biệt trong từng trường hợp cụ thể. + Chủ SH được xác lập sau thời hiệu nhất định: + TS bị tịch thu, trưng mua (Đ254, 253 BLDS) làm phát sinh quyền SH của NN. * Dựa trên quy trình hình thành và thay đổi quyền SH Căn cứ đầu tiên: Người SH được xác lập đầu tiên với vật. Ví dụ: Nhà sản xuấqt là chủ SH đầu tiên đối với sản phẩm được tạo ra; người nông dân là chủ SH đối với nông sản được sản xuất trên mảnh đất của mình Căn cứ kế tục: Là các sự kiện pháp lý xác lập quyền SH trên cơ sở dịch chuyển quyền theo ý chí của chủ SH thông qua các HĐDS hợp pháp hoặc do thừa kế. II. Căn cứ chấm dứt quyền sở hữu - Về nguyên tắc chung thì căn cứ xác lập quyền SH cũng đồng thời là căn cứ chấm dứt quyền SH. Theo đó có thể thấy: * Chấm dứt quyền SH theo ý chí của chủ SH (thông qua hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương của chủ SH). * Chấm dứt quyền SH theo những căn cứ do PL quy định (lấy VD).
  64. D. CÁC HÌNH THỨC SỞ HỮU I. Sở hữu nhà nước 1. Khái niệm - SHNN là S của nhân dân đối với với các TLSX quan trọng nhất của đất nước và những TS mà PL quy định thuộc SH toàn dân. - Các căn cứ để xác lập quyền SHNN. + Dựa vào các căn cứ chung (áp dụng cho mọi chủ SH): . Thông qua việc thừa kế, tặng cho; . Xác lập quyền SH đối với vật vô chủ, vật không xác định được ai là chủ SH, vật bị chôn giấu, chìm đắm. + Dựa vào các căn cứ riêng (chỉ áp dụng cho SHNN). . Quốc hữu hóa: Việc cưỡng đoạt các tài sản của giai cấp bóc lột, giai cấp đối kháng thành TS của NN. . Tịch thu TS: Là một biện pháp hành chính mang tính chất trừng phạt những người vi phạm chế độ quản lý kinh tế của NN hoặc vi phạm pháp luật hành chính, hình sự, dân sự mà theo đó TS buộc phải giao cho NN không có bồi hoàn. . Trưng mua: Là việc cưỡng chế chuyển dịch tài sản của cá nhân, tổ chức thành TS của NN thông qua hình thức mua bán 2. Chủ thể - Nhà nước là đại diện chủ SH đối với SH toàn dân. +Phương thức NN thực hiện: + Thành lập các cơ quan quyền lực, cơ quan quản lý ở trung ương, địa phương, thành lập các doanh nghiệp NN. + NN giao cho các tổ chức, doanh nghiệp NN những tài sản phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan, tổ chức này;
  65. + Các đơn vị và cá nhân được sử dụng các TS thuộc SH toàn dân do NN giao cho . 3. Khách thể của sở hữu nhà nước Đất đai - Tất cả đất đai nằm trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam. - NN sẽ giao đất cho các cơ quan NN, các tổ chức và cá nhân theo đúng trình tự, quy định của PL. - Đất đai gồm: đất nông nghiệp (trồng cây lâu năm, đất làm muối, đất nuôi trồng thủy sản, đất làm lúa, đất trồng cỏ ); đất phi nông nghiệp (đất ở nông thông, thành thị, đất xây dựng trụ sở cơ quan và các loại đất phi nông nghiệp khác ); đất chưa sử dụng (đất hoang, đất trống, đồi trọc ) - NN thống nhấy quản lý các loại đất đai và khi giao cho các chủ thể khác thì yêu cầu phải sử dụng đúng mục đích khi NN giao cho. Rừng - Rừng bao gồm rừng tự nhiên, rừng trồng bằng vốn NN thì thuộc SH NN (Điều 3 Luật bảo vệ và phát triển rừng). - Các loại rừng: + Rừng tự nhiên: Gồm cả cây rừng và môi trường rừng (thảm cỏ tự nhiên, thảm thực vật trung gian ) + Rừng được trồng: Rừng do các chủ thể khác trồng thì những động vật quý hiếm sống trong rừng này thuộc SH NN. - Phân loại rừng theo mục đích sử dụng: + Rưng phòng hộ: để bảo vệ đất, nguồn nước + Rừng đặc dụng: để bảo vệ, bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuẩn hệ sinh thái + Rừng sản xuất: khai thác, kinh doanh gỗ, các lâm sản và động vật rừng - Chú ý tới việc yêu cầu bảo vệ rừng (NN quy định). Nước
  66. - Bao gồm mặc biển, sông, hồ, ngòi, rạch - Nước có ý nghĩa quan trọng trong đời sống, sản xuất cũng như phát triển các ngành kinh tế liên quan đến thủy, hải sản cần được bảo vệ. Hầm, mỏ - Là những loại tài nguyên trong lòng đất, dưới thềm lục địa có giá trị kinh tế phục vụ cho sự phát triển công nghiệp nặng, công nghiệp nhẹ và công nghiệp quốc phòng. - Hầm: Là nơi cung cấp các khoáng chất đẻ xây dựng và các ngành công nghiệp phục vụ cho việc xây dựng, sản xuất phân bón - Mỏ: Là nơi cung cấp các khoáng chất như kim loại, đá quý, than, nhiên liệu lỏng Các loại vũ khí quốc phòng, an ninh 4. Nội dung sở hữu nhà nước Quyền chiếm hữu Nhà nước thực hiện quyền chiếm hữu bằng cách ban hành ra các văn bản pháp quy quy định về việc bảo quản, thể lệ kiểm kê tài sản thuộc sở hữu toàn dân mà Nhà nước giao cho các cơ quan, doanh nghiệp, tổ chức sử dụng. Quyền sử dụng Nhà nước giao qkuyền sử dụng tài sản cho các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp sử dụng lâu dài. Quyền định đoạt Nhà nước chuyển giao một phần quyền định đọat cho các cơ quan, doanh nghiệp, tổ chức trong phạm vi nghĩa vụ, quyền hạn của họ. Ngoài ra, Nhà nước thành lập ra các cơ quan quản lý nhà nước ở trung ương và địa phương để trực tiếp quyết định việc định đoạt tài sản của Nhà nước trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình. 5. Căn cứ xác lập quyền sở nhà nước (sở hữu tòan dân)
  67. * Căn cứ riêng: Chỉ làm phát sinh quyền sở hữu Nhà nước Quốc hữu hóa: là việc cưỡng đoạt tài sản của giai cấp bóc lột, giai cấp đối kháng thành tài sản của Nhà nước. Tịch thu tài sản: là một biện pháp hành chính mang tính chất trừng phạt những người vi phạm chế độ quản lý kinh tế của Nhà nước hoặc vi phạm pháp luật hình sự, hành chính, dân sự theo đó tài sản buộc phải giao cho Nhà nước không có bồi hoàn. Trưng mua: Là việc cưỡng chế chuyển dịch tài sản của cá nhân, tổ chức thành tài sản của nhà nước thông qua hình thức mua bán. * Căn cứ chung: Không chỉ phát sinh quyền sở hữu cho Nhà nước mà cho các chủ thể khác. Xác lập quyền sở hữu qua việc thừa kế, tặng cho Xác lập quyền sở hữu đối với vật vô chủ, vật không xác định được ai là chủ sở hữu, vật bị chôn giấu, chìm đắm II. Sở hữu của tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội – nghề nghiệp, tổ chức xã hội – nghề nghiệp, tổ chức xã hội 1. Khái niệm chung - Các tổ chức chính trị này là những tổ chức được thành lập theo nguyên tắc tập trung, dân chủ. Mục đích được thành lập không phải vì mục tiêu lợi nhuận. - Để phục vụ cho nhu cầu hoạt động của mình thì các tổ chức có tài sản riêng biệt như cơ sở vật chất, kỹ thuật, trang thiết bị, vốn, các loại quỹ và nó là sở hữu của một pháp nhân Nó hòan toàn khác so với hình thức sở hữu tập thể và sở hữu chung thông thường Biểu hiện: Tài sản được quản lý theo nguyên tắc dân chủ và được sử dụng không vì mục tiêu lợi nhuận.
  68. - Quyền SH của các tổ chức là một phạm trù pháp lý được hiểu là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ về chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản của tổ chức. - Nguồn gốc hình thành tài sản của tổ chức: Nhiều nguồn như sự đóng góp của các thành viên, được tặng cho chung hoặc do Nhà nước chuyển giao quyền sở hữu 2. Chủ thể quyền sở hữu của các tổ chức - Các tổ chức là chủ sở hữu trong quan hệ pháp luật dân sự về sở hữu và luôn nhân dân tổ chức mình khi tham gia vào các quan hệ liên quan đến tài sản thuộc sở hữu của mình. - Sự khác biệt với các chủ thể khác trong pháp luật dân sự ở chỗ: Các tổ chức này là tổ chức tự nguyện, thống nhất của người lao động cùng chung lợi ích hay cùng giai cấp hoặc cùng một nghề nghiệp. Các tổ chức này được tổ chức và hoạt động theo điều lệ do các thành viên trong tổ chức xây dựng nên hoặc theo quy định của nhà nước. - Chủ sở hữu của loại hình thức sở hữu này được thực hiện đầy đủ các quyền năng của chủ SH đối với tài sản của mình. 3. Khách thể sở hữu của các tổ chức - Là những tái ản cụ thể, xác định của một tổ chức: cơ sở vật chất kỹ thuận, trang thiết bị, vốn, các loại quỹ - Nhìn chung phạm vi khách thể rất đa dạng và phong phú (chỉ trừ những tài sản thuộc sở hữu nhà nước) 4. Nội dung sở hữu của các tổ chức - Thể hiện việc làm chủ, chi phối và quản lý tài sản. - Nội dung sở hữu của các tổ chức:
  69. o Quyền chiếm hữu: Thể hiện việc chiếm hữu thông qua việc ban hành các nội quy, quy định nội bộ về việc quản lý, kiểm kê, kiêm soát tài sản o Quyền sử dụng: Tổ chức có quyền khai thác công dụng của tài sản của tài sản không được trái với quy định của nhà nước và mục đích hoạt động đã được quy định trong điều lệ. Các tổ chức cũng có quyền chuyển giao tài sản cho một bộ phận, một đơn vị trực thuộc để đầu tư vào sản xuất hoặc trực tiếo khai thác giá trị của tài sản. o Quyền định đoạt: Chuyển giao, mua bán, hỗ trợ cho các tổ chức, cá nhân cần giúp đỡ (phù hợp với mục đích hoạt động của tổ chức). III. Sở hữu tư nhân 1. Khái niệm - Là hình thức sở hữu của từng cá nhân công dân đối với thu nhập hợp pháp, của cải để dành, vốn, tư liệu sản xuất, tư liệu tiêu dùng và các tài sản khác mà pháp luật quy định. 2. Các mức độ của sở hữu tư nhân - Sở hữu cá thể: Là hình thức sở hữu của các cá nhân và hộ gia đinh sản xuất nông – lâm - ngư nghiệp, làm muối, những người bán hàng rong, quà vặt hoặc những người làm dịch vụ có thu nhập thấp không phải đăng ký kinh doanh. - Sở hữu tiểu chủ: là hình thức sở hữu của hộ kinh doanh cá thể do một cá nhân hoặc hộ gia đình làm chủ kinh doanh tại một địa điểm cố định không thường xuyên thuê lao động, không có con dấu hoặc chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản.
  70. - Sở hữu tư bản tư nhân: đây là mức độ sở hữu tư nhân nhưng tập trung vốn và tự liệu sản xuất, có quy mô; phải đăng ký kinh doanh tùy từng lĩnh vực ngành nghề hoạt động và có sử dụng lao động làm thuê. * Căn cứ phân biệt: Căn cứ chung là quy mô (vốn,tư liệu sản xuất, tổ chức) + Mức độ tập trung vốn, tư liệu sản xuất, kinh doanh + Có đăng ký kinh doanh hay không + Có sử dụng làm thuê hay không? 3. Đặc điểm của sở hữu tư nhân - Chủ thể: Là cá nhân công dân có tài sản theo quy định của pháp luật - Khách thể: Tài sản thuộc sở hữu tư nhân bao gồm: thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, vốn, hoa lợi, lợi tức và các tài sản hợp pháp khác. - Nội dung: cá nhân có quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản thuộc sở hữu của mình nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt, tiêu dùng, sản xuất, kinh doanh. IV. Sở hữu tập thể 1. Khái niệm Sở hữu tập thể là hình thức sở hữu của các hợp tác xã hoặc các hình thức kinh tế khác do cá nhân, hộ gia đình cùng góp vốn, góp sức hợp tác sản xuất, kinh doanh nhằm thực hiện mục đích chung được quy định tại trong Điều lệ theo nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, dân chủ, cùng quản lý và cùng hưởng lợi. 2. Đặc điểm của sở hữu tập thể Chủ thể Là các hợp tác xã hoặc các hình thức kinh tế tập thể khác. Khách thể Gồm các tư liệu sản xuất, các công cụ lao động, vốn góp của các xã viên, các loại quỹ
  71. Nội dung * Quyền chiếm hữu: Thông qua cơ quan quyền lực cao nhất là Đại hội xã viên và cơ quan đại diện là Ban chủ nhiệm HTX thực hiện việc quản lý tài sản thuộc sở hữu của HTX. * Quyền sử dụng: HTX giao tài sản cho các cá nhân, hộ gia đình trực tiếp sử dụng để thực hiện nhiệm vụ được giao. * Quyền định đoạt: Ban chủ nhiệm HTX với tư cách là người đại diện có quyền định đoạt tài sản của HTX nhưng phải theo ý kiến của Đại hội xã viên và Điều lệ HTX. Khi HTX giải thể, tài sản được phân chia theo quy định của pháp luật. Trước tiên, HTX phải thanh toán các khỏan nợ và chi phí cho giải thể, số còn lại được chia cho các xã viên. Trong mọi trường hợp, HTX không được chia cho các xã viên phần vốn do Nhà nước trợ cấp, các công trình công cộng hoặc kết cấu hạ tầng phục vụ chung cho cộng đồng dân cư. V. Sở hữu chung 1. Khái niệm - Sở hữu chung là sở hữu của nhiều chủ sở hữu đối với tài sản 2. Đặc điểm sở hữu chung - Chủ thể: Có nhiều chủ sở hữu và được gọi là đồng chủ sở hữu, những người này có tư cách độc lập khi tham gia các quan hệ pháp luật dân sự. (?) Phân biệt với chủ thể của sở hữu tập thể? - Khách thể: Là khối tài sản thống nhất bao gồm 1 tài sản hoặc 1 tập hợp tài sản nhưng mang đặc điểm là mang tính thống nhất. Nếu tách riêng tài sản thành các bộ phận thì không đạt hiệu quả trong việc khai thác công dụng từ tài sản. Hậu quả là các chủ thể phải thỏa thuận về cách chiếm hữu, sử dụng tài sản.
  72. - Nội dung quyền sở hữu: Các đồng sở hữu cùng chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản dựa trên tính chất, công dụng và điều kiện hoàn cảnh của chủ sở hữu. 3. Các loại sở hữu chung 3.1 Sở hữu chung hợp nhất và sở hữu chung theo phần (phân biệt sở hữu chung theo phần và sở hữu chung hợp nhất) Tiêu chí Sở hữu chung theo phần (Đ216) Sở hữu chung hợp nhất (Đ217) Khái Là sở hữu chung mà trong đó Là sở hữu chung mà trong niệm phần quyền sở hữu của mỗi chủ đó phần quyền sở hữu của sở hữu được xác định đối với tài mỗi chủ sở hữu không sản chung được xác định đối với tài sản chung Nội - Mỗi đồng chủ sở hữu có quyền - Các đồng chủ sở hữu dung khai thác công dụng, hưởng hoa cùng chiếm hữu, sử dụng, lợi, lợi tức từ tài sản chung đồng định đoạt thời phải chịu rủi ro tương ứng - Khi định đoạt phải được với phần mình đóng góp. sự đồng ý các chủ sở hữu. - Mỗi đồng chủ sở hữu có quyền định đoạt phần tài sản của mình trong khối tài sản chung. Khi định đoạt thông qua bán tài sản thì các đồng chủ sở hữu khác có quyền ưu tiên mua. Căn cứ - Do cùng chung sức tạo ra tài - Sở hữu chung hợp nhất xác lập sản. của vợ chồng phát sinh do