Bài giảng Lâm sàng Chống độc

73 trang phuongnguyen 4001

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Lâm sàng Chống độc", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_lam_sang_chong_doc.pdf

Nội dung text: Bài giảng Lâm sàng Chống độc

BÀI GIẢNG CHỐNG ĐỘC
Bài giảng Chống độc Ngộ độc các thuốc và hóa chất gây co giật 1. Bài giảng: Lâm sàng 2. thời gian giảng: 2 tiết 3. địa điểm: Khoa Chống độc BV Bạch mai 4. mục tiêu học tập: 4.2. Chẩn đoán xác định co giật do ngộ độc thuốc và hoá chất 4.3. Chẩn đoán phân biệt co giật do các nguyên nhân khác 4.4. Điều trị co giật do ngộ độc thuốc hoặc hoá chất 5. Nội dung: Một vài con số (Dịch tễ): Tỷ lệ nhiễm độc của Việt Nam ( theo niên giám thống kê Bộ Y tế 2000, trang 158): Gần 80 bệnh nhân NĐ/100.000 dân/năm. Hay 800 bệnh nhân NĐ/1triệu dân/năm. 64000 trường hợp NĐ/ 80 triệu dân/năm Tỷ lệ tử vong do nhiễm độc là: 15 bệnh nhân tử vong/1 triệu dân/năm tức 1200 người chết/ 80 triệu dân Tác nhân gây độc nhiều, phức tạp, và nguy hiểm - Hóa chất bảo vệ thực vật: gây co giật , gây rối loạn nhịp tim, rối loạn trí nhớ và tâm thần: Trifluoroacetate, Cyanacetamide, Striazin, Tetramin - Kim loại nặng: Chì, Hg, Arsenic, Thallium - Khí: CS (vũ khí hóa học), CO, CN trong các vụ cháy nhà - Cá nóc, thịt cóc, ong đốt, rắn độc cắn, lá độc , thuốc dân gian (mật cá, dù mại ), nhiễm độc thực phẩm, nấm độc, bột ngô - Rất nhiều các hóa chất công nghiệp, nông nghiệp và gia dụng. - Ma túy (opiate, cocain, amphetamin ), HIV - Quá liều và tác dụng phụ của dược phẩm đông - tây y Và nhiều độc chất còn chưa xác định được Nhiễm độc thành cụm, hàng loạt, gây lo lắng, bức xúc cho xã hội Một số vụ điển hình qua báo chí: Miền Bắc: - 280 người nhiễm độc bánh dầy tại 3 thôn An Phú, Xuân Phú, Xuân An (Yên Dũng, Bắc Giang) (Báo Lao động ra ngày 27/6/2002) - 87 nữ công nhân của Xí nghiệp giày Liên Dinh và 119 nữ công nhân của công ty TNHH Sao Vàng (Hải Phòng) nhiễm độc thức ăn (Báo Lao động ra ngày 25/6/2002) - Vụ nhiễm độc bánh bột ngô ở Hà Giang 2/2002, Cao Bằng tử vong cao (19/21 BN) - Các vụ nhiễm độc gây chết nhiều người ở Vũ Tây -Thái Bình Tháng (9-2002), Động lâm - Hiệp Hòa - Phú Thọ (tháng 12-2002) gây dư luận xấu trong nhân dân về bệnh lạ và những hiện tượng mê tín cúng bái Miền Nam: - 154 học sinh trường Dương Minh Châu (TP HCM) nhiễm độc do thức ăn nhiễm vi khuẩn (Báo Lao động, ra ngày 16/5/2002) - 206 công nhân công ty Dong Yang (Long Khánh, Đồng Nai) nhiễm độc thức ăn (Báo Nhân dân, ra ngày 04/4/2002) - Thành phố Hồ chí Minh năm 2002 số vụ nhiễm độc thực phẩm là cao nhất trong 4 năm qua trong đó có 14 vụ nhiễm độc thực phẩm ở các bếp ăn tập thể gây bệnh cho 1465 người. Đặc biệt là tỉ lệ nguyên nhân do hóa chất chiếm hơn nửa (57,1%) cũng có xu hướng tăng mạnh 1
Bài giảng Chống độc 1. Chẩn đoán xác định: a). Lâm sàng: Co giật đột ngột xuất hiện ở một người không có tiền sử động kinh là một hoạt động tự động, không mong muốn của cơ, kết hợp với mất ý thức trên một bệnh nhân thì phải nghĩ đến bị ngộ độc một hoá chất, một loại thuốc hay một độc tố nào đó. Co giật là nguyên nhân chủ yếu gây bệnh và tử vong do ngộ độc. Co giật kèm với triệu chứng có thể định hướng tác nhân gây độc: - Các dấu hiệu sống: . Nhịp tim nhanh, tăng huyết áp, tăng nhiệt độ gợi ý là ngộ độc cocain, amphetamin, hội chứng thèm rượu, benzodiazepin, các chất kích thích khác, chất ức chế MAO, hội chứng S erotonin, hội chứng thần kinh ác tính. . Tim nhanh, hạ huyết áp gợi ý ngộ độc thuốc chống trầm cảm 3 vòng, theophilline, quinine hoặc chloroquine . Nhịp chậm, hạ huyết áp gợi ý thuốc ức chế bêta (propranolone), photpho hữu cơ, carbamate, nọc cóc, digoxin - Các dấu hiệu về mắt: . Khô mắt, có dãn đồng tử, gợi ý Atropin Belladon, thuốc kháng histamin, thuốc trầm cảm 3 vòng, rắn hổ cắn . Đồng tử co gợi ý meperidin, photpho hữu cơ và cacbamate, propoxyphen . Rung giật nhãn cầu gợi ý carbamazepin (Seduxen, diazepam, ) hoặc thuốc chống co giật khác - Các dấu hiệu về da: . Da tái lạnh, ướt gợi ý ngộ độc Photpho hữu cơ, hoặc hội chứng thiếu benzodiazepin, rượu hoặc barbiturates . Da đỏ, khô thường gặp trong ngộ độc atropin, belladone - Các dấu hiệu về tim mạch: . Tim nhanh, QRS dãn >100 rusei, hạ huyết áp gợi ý ngộ độc các thuốc chống rối loạn nhịp tim nhóm 1, quirin, chloroquine . Rối loạn nhịp, Bloc A.V, ngoại tâm thu thất gợi ý ngộ độc aconitin (củ ấu tầu), nhịp chậm, QT kéo dài gợi ý ngộ độc nọc cóc - Các dấu hiệu về hô hấp: . Phù phổi cấp, tăng tiết dịch phổi, gợi ý ngộ độc PPHC, Carbamate, heroin, nicotine, salisylate, nấm độc - Viêm gan cấp: gợi ý ngộ độc nấm độc, chlorin hydrocarbon, thuốc kháng lao - Hạ Kali máu gợi ý ngộ độc Theophylline - Hạ Canxi máu gợi ý ngộ độc thuốc chuột tàu loại Fluoroacetate - Thần kinh: kích thích rối loạn tâm thần gợi ý ngộ độcc cocain amphetamines, thiếu oxy do bất kỳ nguyên nhân nào. Trì trệ, hôn mê, lờ đờ gợi ý ngộ độc thuốc an thần, thuốc ngủ, cacbon monoxide, opioids 2
Bài giảng Chống độc - Hạ đường huyết gợi ý ngộ độc Iusulin, propranolon, các thuốc uống hạ đường huyết. b). Xét nghiệm . Cần kiểm tra các enzym CPK, AST, ALT; chức năng gan, thận, đường máu cho tất cả bệnh nhân . Đo corboxyhemoglobin, định hướng thuốc trong máu . Đo khí trong máu, điện tim, điện não, CT scaner để kiểm tra và theo dõi 2. Chẩn đoán phân biệt với các trạng thái co giật . Viêm màng não, viêm não, áp xe não, u não . Tụ máu dưới màng cứng, tai biến mạch não, phù não . Thiếu oxy, hạ đường huyết, rối loạn điện giải, nhịp tim chậm . Động kinh, hội chứng thèm rượu và an thần . Uốn ván 3. Nguyên nhân gây co giật do độc chất và thuốc 3.1. Các chất độc thường gặp: . Kháng histamin, kháng cholinergic (atropin) . Cocaine, amphetamines, ergotamine . Khí CO (Carbonmonoxide) . INH (ở bệnh nhân đang điều trị lao) . Thuốc trừ sâu: Photpho hữu cơ và cacbamate . Theophylline, Salicylate, thuốc chống trầm cảm 3 vòng . Phenothiazine, Phencyclidine, Meperidin, thuốc gây hạ đường máu . Strychnin (mã tiền), có trong cả thuốc diệt chuột tàu . Fluoroacetate, cyanoacetate có trong thuốc diệt chu ột tàu 3. 2. Các độc chất ít gặp: . Butyrophenon . Thuốc diệt muỗi . Chloroquine, Lindane (điều trị ghẻ) . Chì, Lithium, Hydrocarbons 4. Tiên lượng và cách phòng: Co giật kéo dài, liên tục là nguyên nhân chính gây tử vong và bệnh tật do suy hô hấp cấp thiếu O 2, tổn thương não, và suy thận cấp do tiêu cơ vân 5. Điều trị Mục tiêu là bảo vệ đường hô hấp và cắt cơn co giật 5.1. Trước bệnh viện: - Tránh gây nôn - Lấy răng giả, tránh cắn phải lưỡi, đặt canun miệng 5.2. Trong bệnh viện: a). Thuốc cắt cơn giật: 3
Bài giảng Chống độc . Diazepam (Seduxen, Valium) 5-10 mg tiêm tĩnh mạch trong 2-5 phút, nhắc lại sau 10 phút nếu thấy cần. Trẻ em: 0,2 - 0,5 mg/kg mỗi 10 phút nếu cần * Đặt ống nội khí quản nếu diazepam không đáp ứng, rồi cho: . Phenobarbital: liều 18 mg/kg, tĩnh mạch cho cả ngư ời lớn và trẻ em rồi duy trì truyền 60 g/ phút, truyền nhanh có thể gây hạ huyết áp * Thuốc giãn cơ, thở máy với oxy 40% nếu Phenobarbital không đáp ứng: . Phenytoin . Pentobarbital 5-6 mg/kg/giờ b) Thông khí, đảm bảo oxy (NKQ, Thở máy) c) Huỷ bỏ chất độc: - Rửa dạ dày: ống lớn ở người lớn (36 -42 French) ống trẻ con (24-32 Frech) nếu ngộ độc trong 3 giờ đầu, số lượng lớn - Uống một liều than hoạt 1-2g/kg, nếu ngộ độc mới trong 1-2 giờ đầu, sau khi rửa dạ dày hoặc không rửa dạ dày - Truyền dịch đẳng trương từ 2-4lít/ngày. Tránh suy thận cấp do tiêu cơ vân hậu quả của co giật d). Chất giải độc (antidote) Co giật do ngộ độc INH: dùng Pyridoxine (vitamin B6) 5g t/m. Liều có thể nhắc lại một lần nữa sau 30 phút (nếu cần) song không vượt quá 10 g. 4
Bài giảng Chống độc Ngộ độc thuốc trừ sâu mới Nereistoxin PGS.TS. Nguyễn Thị Dụ Trưởng Khoa Chống độc-BV Bạch Mai I. Đại cương Từ trước tới nay, loại thuốc trừ sâu được người ta biết đến nh iều nhất là Photpho hữu cơ vì tác dụng diệt trừ sâu hại mạnh mẽ của nó, song cũng chính nó đã gây nhiều tử vong do ngộ độc cấp và nhiều ngộ độc mãn làm cho tất cả mọi người quan tâm, nghiên cứu và xếp loại độc III. ở nhiều nước đã có quy định nghiêm cấm sả n xuất và sử dụng loại hóa chất này. Nước ta cũng không nhập những loại hóa chất Photpho hữu cơ nữa. Tuy nhiên, trên thực tế lại xuất hiện một loại mới, được quảng cáo mạnh mẽ và đang sử dụng trong nông nghiệp nhằm diệt sâu cho lúa, hoa màu và hoa quả. Đó là: Shachong Shuang (SCS), Shachong Dan (SCD) do Trung Quốc sản xuất, TmyQsx, hay Netoxin, Vinetox do Cty liên doanh của nước ta sản xuất, hoặc Dimotrin của Nhật, Panda của Mỹ. Tất cả đều là loại Nereistoxin. Nereistoxin trong các phẩm thương mại dùng cho nông nghiệp ở trên được nhập vào nước ta là ở dạng hạt, bụi phun hay bột dễ tan trong nước, thông dụng và rẻ tiền là loại dạng bột gói 20g của Trung Quốc và của Sài Gòn liên doanh sản xuất - các mặt hàng đã quảng cáo nhiều về hiệu quả trừ sâu và ít độc ch o người. Song thực tế lại trái ngược hoàn toàn. Tong thời gian 2002-2003, khoa Chống độc chúng tôi đã tiếp nhận 6 trường hợp ngộ độc cấp và 3/6 bệnh nhân đã tử vong. Sau đây, chúng tôi xin trích dẫn về 6 bệnh nhân trên. II. Sáu bệnh nhân ngộ độc Nereistoxi n tại Khoa Chống độc - BV Bạch Mai 1. Bệnh nhân nữ, 23 tuổi, Thuận Thành -Bắc Ninh, chuyển đến khoa Chống độc 1 giờ sau khi uống 1/3 gói (7g) Shachong Shuang với mục đích dọa tử tự. Khám lúc vào: BN tỉnh, kêu đau thượng vị, buồn nôn, nôn, da lạnh, vã mồ hôi. BN đã được rửa dạ dày ở tuyến trước, uống than hoạt và giảm đau bằng Atropin Sulfate. Thở 20lần/phút, M = 100 lần/phút, HA 95/60, sốt 37 oC, đồng tử 3mm, HC 4,4, BC 16600, U 1,8 mmol/L, G = 6,4mmol, ChE 7042, Na 135, K 3,5, Cl 105, CK = 105đv, ĐTĐ: 100lần/ phút, xoang bình thường, Q+/Q+C =340/397 ms. Ra viện sau 2 ngày điều trị. 2. Bệnh nhân nam, 27 tuổi, Vĩnh Tuy, Hà Nội. Ngộ độc Netoxin (Sài Gòn -Việt Nam) vì tử tự, uống 1/2 gói (10g) netoxin cùng với uống rượu. 20 phút sau, nôn, đau bụng, vã mồ hôi, xe vận chuyển cấp cứu, đưa đến khoa Chống độc trong tình trạng lờ đờ. Glasgow 8 điểm, da lạnh tái, vã mồ hôi, đồng tử 4mm, giảm phản xạ tứ chi, thở 30 lần/phút, M = 120lần/phút, HA 80/50 và 70/0, ỉa lỏng phân máu tươi, sốt 39,5 oC, CVP = 1, ChE 10800, Amylase 299/4942. Các xét nghiệm chức năng thận, gan bình thường, HC = 4,4, BC = 16700. BN được điều trị: RDD, than hoạt sau rửa, truyền dịch + Stilamin, Transzamin, Dopamin, truyền máu. 3 ngày sau, BN hồi phục ra viện 3. Bệnh nhân nam, 19 tuổi, Yên Phong -Bắc Ninh, uống 1 gói Shashongdan (20g) với rượu, tử tự, được gia đình đưa ngay đến BV huyện rửa dạ dày, uống than hoạt. 1 giờ sau, xuất hiện co giật toàn thân, được đặt NKQ, cho thuốc an thần, chuyển về khoa Chống độc - BV Bạch Mai trong tình trạng Glasgow 3 điểm, đỏ da toàn thân kiểu giãn mạch, xuất huyết, M = 150 l/ph, HA = 0, SpO 2 75%, ngừng thở, giật cơ tự nhiên, xuất huyết tiêu hóa, chảy máu mũi, nước tiểu đỏ sẫm. Sau 24giờ cấp cứu (truyền dịch, thuốc vận mạch Sandostatin, thuốc bao bọc dạ dày, NKQ, thở máy), BN tiế n triển xấu: vẫn tím, chảy máu, toan chuyển hóa, HA 60/40, BC 16100, ChE 10380, CK 29950, ĐTĐ: Bloc NT cấp 1, T âm nên gia đình xin về để chết. 4. Bệnh nhân nữ, 14 tuổi, học sinh, Quế Võ -Bắc Ninh, uống 1 gói Dibazan Nereistoxin tử tự. 10 phút sau, xuất hiện nôn, đau bụng, tái lạnh -> BV Quế Võ rửa dạ dày, uống than 1
Bài giảng Chống độc hoạt. Ngay lúc rửa dạ dày, xuất hiện co giật toàn thân. Được đặt NKQ, chống co giật, chuyển đến BV Bắc Ninh, đến khoa Chống độc -BV Bạch Mai. Sau 9 giờ, BN trong tình trạng đồng tử dãn, liệt cơ hô hấp, hôn mê sâu, HA 50/30, đỏ da toàn thân dãn mạch, phân máu, xuất huyết dạ dày, chảy máu mũi, toan chuyển hóa, Prothoombri < 10%, Hc 3,73, BC 32900. Tại khoa Chống độc, điều trị hồi sức rất tích cực, thở máy với PEEP, Human Albumine, truyền máu, Dopamin, Dobutamin, Omeprazol nhưng bất khả kháng. BN tử vong trong bệnh cảnh suy đa tạng 5. Bệnh nhân nam, 41 tuổi, Văn Lâm -Hưng Yên, uống 1 gói Apaschuang (Nereistoxin) tử tự. 10 phút sau, nôn, đau bụng, vật vã, kêu la. 1 giờ sau vào BV Văn Lâm rửa dạ dày, uống than hoạt, truyền dịch. 8 giờ sau đó, chuyển đến khoa Chống độc -BV Bạch Mai trong tình trạng tím toàn thân, ngừng thở, đồng tử dãn, mạch rời rạc, da lạnh. Khoa Chống độc đã cấp cứu và hồi sức tích cực, tim đập lại, HA 110/70, CVP = 5, SpO 2 90%, máy cơ ngực, toan máu, chuyển hóa pH 7,1, PCO 2 64, PaO2 83, HCO3 20,7, BE -20, HC 5,6, BC 3400, ChE 10610, Prothombin 21%, phân có máu, dịch não tủy có máu hồng không đông. BN tiến triển xấu, tử vong sau 10 giờ nhập viện 6. Bệnh nhân nữ, 26 tuổi, Hưng Yên, uống 1/2 gói N etoxin tử tự. 20 phú sau, nôn, đau bụng, ỉa chảy, được đưa thẳng vào khoa Chống độc rửa dạ dày, uống than hoạt, truyền dịch, mạch, huyết áp ổn định Trên đây là 6 BN (3 nữ + 3 nam) ngộ độc Nereistoxin, tuổi từ 14 đến 41, đều sống ở vùng nông thôn sẵn thuốc trừ sâu, một người uống ít nhất là 1/3 gói, hai người uống 1/2 gói và ba người uống cả gói. Ba người uống nửa gói và 1/3 gói thì sống, còn ba người uống cả gói đều tử vong, chiếm 50%. Nguyên nhân tử vong là suy hô hấp, tụt HA, chảy máu và toan chuyển hóa chỉ trong vòng 2-3 ngày. Rõ ràng Nereistoxin là một hóa chất trừ sâu gây chết người. III. Nereistoxin là gì? Trong tự nhiên, Nereistoxin được tìm thấy trong tuyến nước bọt của 1 loại ốc đặc biệt và Nereistoxin có tác dụng gây độc cho sâu lúa, hoa quả q ua đường hô hấp tiêu hóa và tiếp xúc. Nereistoxin trở thành thuốc trừ sâu do nhiều công ty trong và ngoài nước sản xuất với nhiều tên thương mại khác nhau như trên đã nói. Nereistoxin có tên gọi khác là Dimehypo, Neretox. Tên hóa học của Nereistoxin là 4-N,N-dimethylamino-1,2 dithiolane. Phân nhóm độc của WHO: loại II LD 50: 192mg/kg đường uống với chuột đực 250mg/kg đường uống với chuột cái 316mg/kg đường uống với thỏ ở khoa Chống độc, liều tử vong đối với 3 BN là 400mg/kg Dạng sử dụng: Bột, nước, bột đóng gói 20g Sinh bệnh học: Nereistoxin hấp thu vào cơ thể qua đường dạ dày ruột, da và đường hô hấp Nereistoxin tác dụng trực tiếp trên dạ dày ruột, gây tăng co bóp, nôn, đau bụng, ỉa chảy. Trên hệ thần kinh, Nereistoxin tác dụng ngưng chẹn hoạt động thần kinh cơ. Thực nghiệm đưa 1mg/kg Nereistoxin vào tĩnh mạch hậu quả có 50% chẹn thần kinh cơ trong 2 -5phút, và tiếp tục sẽ gây ra liệt cơ hô hấp và tử vong trong vài phút. Quan sát mạch và huyết áp sau truyền tĩnh mạch Nereistoxin thấy tim nhanh và giảm huyết áp tâm thu và tâm trương. Tuy nhiên, liệt cơ hô hấp gặp nhiều hơn suy tim - nguyên nhân tử vong nếu không có biện pháp điều trị kịp thời 2
Bài giảng Chống độc IV. Chẩn đoán và xử trí: 1. Lâm sàng: Các trường hợp nhẹ và trung bình: . Các biểu hiện dạ dày ruột rất sớm, xuất hiện sau khi uống là đau bụng, nôn mửa và ỉa chảy, có thể có chảy máu tiêu hóa . Da tái lạnh, vã mồ hôi, kích thích, mạch nhanh Trường hợp nặng: . Triệu chứng dạ dày ruột nặng nề, vã mồ hôi, gây ra giảm thể tích tuần hoàn, co giật toàn thân, suy hô hấp, tụt huyết áp, dãn mạch toàn thân, rối loạn đông máu, toan chuyển hóa và suy đa tạng. Tử vong do suy hô hấp, suy tim cấp và chảy máu nặng Theo dõi xét nghiệm: . Hồng cầu giảm khi chảy máu nhiều, bạch cầu tăng cao . Rối loạn đông máu . Giảm thể tích tuần hoàn . Rối loạn nhịp tim 2. Phát hiện Nereistoxin bằng sắc ký khí (GC) hay sắc kí lỏng 3. Xử trí điều trị : 1. Loại bỏ chất độc . Rửa dạ dày sau khi cho thuốc chống co giật và đặt ống nội khí quản . Cho than hoạt 1g/kg + 250ml sạch quấy đều bơm qua xông dạ dày. Nếu chưa đặt được ống NKQ, BN còn tỉnh thì cho uống than hoạt 2. Hỗ trợ và bảo vệ đường hô hấp . Đặt ống NKQ bơm bóng chèn . Thở máy khi rối loạn ý thức . Thở O2 và hút đờm 3. Đặt đường truyền tĩnh mạch trung ương . Đo CVP . Truyền dịch phân tử lượng cao khi có sốc . Truyền máu khi có chảy mất máu . Dùng thuốc vận mạch nâng huyết áp 4. Điều trị toan chuyển hóa . Truyền Bicarbonate Natri . Lọc máu 5. Thuốc giải độc . Cobal + Chloride có tác dụng tốt ở chuột (Huj Zhang - China) 3
Bài giảng Chống độc . Neostiguine và 4-aminopyridine có hiệu quả ở thở (Shopp RT Dechie ZW USA 1981) . Dimercaptosucimic acid (DMS) (Ding G -S, Liang Y-Y journal of Applied Toxicology, Vol 11-No 1) Tóm lại, Nereistoxin là thành phần trong thuốc trừ sâu Shachong dan, Shachongchuang, Netoxin, Vinetox, Dimỏtin, Panda. Nereistoxin là một c hất có độc tính cao gây tử vong cho người. Thuốc này cần được quản lý chặt chẽ, giáo dục nâng cao nhận thức cho người được sử dụng. Các nhà sản xuất cần thận trọng dự phòng ngộ độc khi đưa ra thị trường quảng cáo sử dụng các loại thuốc trừ sâu này. 4
Bài giảng Chống độc Ngộ độc thuốc gây nghiện ( Nhóm OPI, Heroin và morphin ) PGS. TS Nguyễn Thị Dụ Khoa Chống độc BV Bạch Mai Thuốc gây nghiện: thuốc phiện, codein, morphin và heroin rất dễ gây ngộ độc cấp khi xử dụng, đặc biệt ở những người lạm dụng thuốc và phụ thuộc thuốc. Có thể tử vong do suy hô hấp cấp ( ngừng thở, phù phổi cấp ) Một số dẫn chất opi là thuốc giảm đau, giảm ho ( đặc biệt là ho ra máu ) và cầm ỉa chảy, dùng dài ngày có thể gây nghiện. Người bệnh thèm thuốc, tìm mọi cách để có thuốc dùng. Có thuốc lại dùng quá liều sẽ bị ngộ độc cấp. Tiêm chích không vô khuẩn gây nhiễm HIV suy giảm miễn dịch, viêm nội tâm mạc. Điều trị chủ yếu đảm bảo thông khí và thuốc giảm độc naloxon ( Narcan ). Điều trị cai nghiện được đảm bảo an toàn nhất ở các Trung t âm Chống độc. I. Chẩn đoán ngộ độc cấp: 1) Chẩn đoán xác định: Triệu chứng ngộ độc cấp xảy ra từ 30 - 60 giây sau khi đưa thuốc gây nghiện trên vào cơ thể, người bệnh có cảm giác “ khoái cảm ”, “ êm đềm ” ( đi mây về gió ), sau đó đi vào hôn mê. Các dấu hiệu chủ yếu: - Thở chậm dần rồi ngừng thở, có thể phù phổi cấp, tím - Mất ý thức, đồng tử co nhỏ, mất các phản xạ. - Huyết áp hạ, lạnh do hạ thân nhiệt Trên bệnh nhân trẻ, có vết tiêm trích hay nghi lạm dụng thuốc 2) Chẩn đoán phân biệt: - Hôn mê do uống thuốc ngủ và an thầ n quá liều. - Hôn mê do hạ đường huyết, thường gặp ở người tiểu đường dùng thuốc hạ đường máu quá liều. - Tai biến mạch não. II. Xử trí: 1) Tại chỗ: - Thổi ngạt 14 - 16 lần/1phút ( nếu ngừng thở ) 1
Bài giảng Chống độc - ép tim ngoài lồng ngực ( nếu ngừng tim ) - Tiêm naloxon 0,4mg ( bắp hay tĩ nh mạch ). Nhắc lại sau mỗi 5 phút. - Nếu bệnh nhân tỉnh lại, thở được, không tím, đồng tử 3 - 4mm thì thôi. - Nếu bệnh nhân tỉnh, tự thở rồi nhanh đi vào hôn mê lại, thở chậm, yếu, tím, cho lại Naloxon và gọi xe cấp cứu. - Thiết lập một đường truyền tĩnh mạch 2) Trên xe cấp cứu: - Bóp bóng ambu 14 - 16l/phút, 30% oxy - Hoặc đặt ống nội khí quản thở máy, nếu bệnh nhân có phù phổi cấp, cho Lasix 40mg/TM. - Truyền dịch - thuốc vận mạch nếu hạ huyết áp. - Naloxone truyền TM 0,4mg/giờ III. Tại Khoa Cấp cứu và Chống độc 1) Nếu bệnh nhân thở dưới 10lần/phút, tím, hạ HA, đồng tử co: - Naloxon: 0,4 - 0,8mg TM. Trẻ em 0,2 - - 0,4mg TM Năm phút sau không tỉnh lại có thể cho tiếp lần 2 hay lần thứ 10 cho đến khi có kết quả, giảm dần naloxon. - Naloxon tiếp tục truyền liên tục, duy trì 0,4mg/g iờ ở người lớn và 0,01ng/kg 3 phút ở trẻ em. - Đếm nhịp thở, theo dõi ý thức, huyết áp và đồng tử trong 10giờ. - Thông khí nhân tạo: + Bóp bóng ambu với FiO 2 50% + Thở máy không xâm nhập nếu còn nhịp tự thở. + Đặt ống nội khí quản thở máy ( đặc biệt khi phù ph ổi cấp ) trong khoảng từ 1 giờ đến 10giờ + Truyền dịch nâng HA ( có thể dùng thêm thuốc vận mạch ) 2) Nếu bệnh nhân thở > 10lần/phút: - Naloxon 0,4mg tiêm bắp hay tĩnh mạch. - Thở O2 4lít/phút - Truyền dịch ( glucose 5% ) - Theo dõi nhịp thở, ý thức và huyết áp 15ph/ lần. 2
Bài giảng Chống độc 3) Theo dõi dấu hiệu thèm thuốc sau dùng naloxone. Đó là: Đồng tử giãn ( vã mồ hôi ), sởn gai ốc, vật vã, run cơ, sôi bụng, nôn, tim nhanh, thở nhanh . . . Cho thêm các thuốc ngủ và an thần, đồng thời lập kế hoạch cai nghiện cho bệnh nhân. 3
Bài giảng Chống độc Ngộ độc thực phẩm Ngộ độc thực phẩm (NĐTP) là các hội chứng lâm sàng xuất hiện do: 1. Thực phẩm bị nhiễm các vi sinh v Ot hoặc các sản phẩm của chúng (thường gặp nhất), 2. Thực phẩm bị nhiễm các hoá chất độc, hoặc 3. Ăn phải các thực vOt hoặc động vOt có độc tố.(11) NĐTP có thể ảnh hưong mọi đối tượng, mọi quốc gia (8,9,14), có thể tác động cùng một lúc tới nhiều người, gây h Ou quả không những về y tế (trước mắt và lâu dài) mà còn về kinh tế, trOt tự xã hội. o nước ta, trong những năm gần đây NĐTP xảy ra có xu hướ ng nhiều hơn. Nó không không còn chỉ là vấn đề y tế mà đã cần đến sự tham gia của nhiều ngành chức năng có liên quan. Định nghĩa thực phẩm : Thực phẩm là những đồ ăn, thức uống của con người o dạng tươi sống hoặc đã qua sơ chế, chế biến bao gồm cả đồ uốn g, nhai, ngOm và các chất được sử dụng trong sản xuất, chế biến thực phẩm.(2) Phân loại thực phẩm Theo phân loại Eurocode Main Food Group Clasification and Policy, version 99 -2. htm (16) phân loại này gồm hai phần : 1.1. Phân loại các nhóm thực phẩm ch ính : 1.1. Sữa và các sản phẩm từ sữa 1.2. Trứng và các sản phẩm từ trứng 1.3. Thịt và các sản phẩm từ thịt 1.4. Cá, loài nhuyễn thể, bò sát, loài tôm cua và các sản phẩm 1.5. Dầu, mỡ và các sản phẩm từ dầu, mỡ. 1.6. Ngũ cốc và các sản phẩm từ ngũ cốc 1.7. Hạt đOu, các loại hạt, nhân của hạt và các sản phẩm. 1.8. Rau và các sản phẩm từ rau. 1.9. Quả và các sản phẩm từ quả. 1.10. Đường, các sản phẩm đường, các sản phẩm socôla và bánh kẹo. 1.11. Đồ uống (không phải sữa). 1
Bài giảng Chống độc 1.12. Các thực phẩm khác, cháo, súp, canh, nước sốt, nước mắm, tương và các sản phẩm. 1.13. Các sản phẩm dùng cho mục đích dinh dưỡng đặc biệt. 1.2. Mô tả, phân loại và mã hoá cụ thể từng nhóm thực phẩm cùng với cá c ví dụ. Phân loại thực phẩm Aynrveda (Aynrveda food classification)(17): Chia thành 10 nhóm thực phẩm là : Thịt, sữa, dầu, bánh kẹo, đ Ou, rau, quả, rau thơm và gia vị, ngũ cốc, hạt. Với các đặc điểm của từng nhóm về vị, chế biến nóng hay lạnh, tác dụng sau khi được tiêu hoá và tính chất vOt lý. Tiêu chuẩn vệ sinh thực phẩm : Theo danh mục tiêu chuẩn vệ sinh đối với lương thực, thực phẩm của Bộ Y tế (3), xin được nêu tóm tắt, gồm có : Mục 1 : Giới hạn phụ gia thực phẩm và các chất ô nhiễm : Phụ gia thực phẩm: Khái niệm chất phụ gia thực phẩm. Các phụ gia thực phẩm được chia làm 16 nhóm chất với chức năng, công dụng, số lượng chất o từng nhóm được phép sử dụng. Tổng số chất được sử dụng o tất cả các nhóm là 246 chất. Ví dụ : Mononatri L (-) glutamat (monosodium L(-) Glutamate, là mỳ chính, thuộc nhóm các chất điều vị (Flavo enhancers) số lượng ăn vào hàng ngày chấp nhOn được (ADI : Acceptable daily intake) không giới hạn, với thịt cua hộp giới hạn tối đa cho phép là 500 mg/kg. Giới hạn các chất ô nhiễm : 1.Giới hạn nhiễm độc tố vi nấm (Mycotoxin ). 2.Tiêu chuẩn vệ sinh an toàn vOt liệu thiết bị bao gói chứa đựng thực phẩm. 3.Tiêu chuẩn vệ sinh an toàn đồ chơi trẻ em. 4.Tiêu chuẩn vệ sinh thực phẩm chất tẩy rửa dùng rửa dụng cụ chưa ăn và chứa đựng thực phẩm. 5.Kiểm tra giới hạn kim loại nặng Sb, As, Cd, Pb trong dụng cụ chứa đựng, bảo quản và nấu ăn. 6. Hàm lượng kim loại cho phép trong các loại thực phẩm. 7.Giới hạn thuốc thú y tối đa cho phép trong sản phẩm thịt 2
Bài giảng Chống độc Mục 2 : Dư lượng thuốc bảo vệ thực vOt trong thực phẩm : Thuốc bảo vệ thực vOt là chế phẩm có nguồn gốc từ hoá chất, thực v Ot, động vOt, vi sinh vOt dùng để phòng, trừ sinh vOt gây hại tài nguyên thực vOt. Có 144 thuốc BVTV được dùng làm chỉ tiêu, ví dụ: Methamidophos (O,S – Dimethyl Phosphoramidothioate) trên dưa chuột, lượng tồn dư tối đa là 1 mg/kg. Mục 3 : Trạng thái cảm quan và các chỉ tiêu lý hoá đối với một số mặt hàng lương thực , thực phẩm chính. Mục 4 : Giới hạn ô nhiễm vi sinh vOt trong thực phẩm. Tuy nhiên, với sự phát triển của khoa học, nhiều hoá chất được đưa vào sử dụng trong đời sống hàng ngày, vi sinh v Ot cũng thay đổi diện mạo do con người sử dụng nhiều hoá chất để tiêu diệt chúng và cùng với nhiều lý do khác khiến các nguyên nhân của NĐTP ngày càng tr o nên phức tạp và khó kiểm soát. Ví dụ, trong lĩnh vực hoá chất bảo vệ thực vOt, cho tới năm 2000, o nước ta có(1) Triệu chứng chung của NĐTP Vì có rất nhiều các tác nhân vi sinh v Ot, chất độc và các hoá chất nên khi được vào cơ thể cùng với thức ăn sẽ gây nhiều tri ệu chứng khác nhau. Do đường tiêu hoá là con đường vào của các tác nhân đó nên hầu hết các bệnh cảnh của NĐTP đều có biểu hiện một mức độ nào đó của viêm dạ dày ruột, có thể nổi bOt o đường tiêu hoá trên hoặc đường tiêu hoá dưới. Các hội chứng khác thường thấy bao gồm các triệu chứng ngoài cơ quan tiêu hoá, đặc biệt là về thần kinh (11). Việc đánh giá một trường hợp nghi ngờ NĐTP không chỉ dựa vào các triệu chứng khi bệnh nhân đến viện mà còn cần quan tâm đến bệnh sử, tính chất thực phẩm, thời gian xuất hiện các triệu chứng tính từ thời điểm ăn uống, hoàn cảnh, mùa và các triệu chứng xuất hiện o những người khác cùng ăn uống loại thực phẩm nghi ngờ (21). Tần xuất bị bệnh o những người không cùng ăn loại thực phẩm nghi ngờ cũng giúp chẩn đoán. COn lâm sàng có thể giúp chẩn đoán nguyên nhân và định hướng điều trị. 3
Bài giảng Chống độc Trong phạm vi đề tài này chúng tôi sẽ chỉ xin đề c Op tới các hội chứng NĐTP có tính cấp tính, tức là các triệu chứng thường bắt đầu xuất hiện trong vòng 72 giờ (18). Các trường hợp khác bao gồm các hOu quả lâu dài của NĐTP cấp, ngộ độc các thực phẩm có chứa các chất độc với hàm lượng thấp nhưng gây tích luỹ liều khi dùng lâu, cũng để lại những h Ou quả không kém, chúng tôi không có điều kiện đi sâu. Các triệu chứng cụ thể của NĐTP sẽ phụ thuộc vào từng nguyên nhân. Nguyên nhân NĐTP Chưa đầy một nửa số vụ NĐTP được biết tìm thấy nguyên nhân(41%) (11). Trong đó do tác nhân vi khuẩn là 79%; hoá chất 14%; virus 4% và ký sinh trùng 1% (10) và dường như các trường hợp không thấy nguyên nhân là do virus gây ra (15). Ngộ độc thực phẩm do vi sinh vOt (13) Nguyên nhân: Với các thực phẩm là rau quả, ngũ cốc, hạt, sữa và các sản phẩm : Các loài tụ cầu, Bacilus cereus, Campylobacter fetus hoặc yersinia enterocolitica. Phụ nữ có thai rất dễ bị nhiễm Lis teria, các thực phẩm thường gặp nhất là thịt gà không được nấu chín hoặc các sản phẩm sữa bị nhiễm Listeria monocytogenes. Do nước hoặc dùng nước để rửa thực phẩm : Các nguyên nhân là E.coli (cả loài sinh độc tố và xâm nhOp), các loài Shigella, Salmonell a enteritis, Y. enterocolitica, C.fetus, hoặc Vibrio cholera. Do thịt và trứng: +Thường là thịt đã qua quá trình xử lý, thịt được nấu không kỹ, bảo quản lạnh không đầy đủ hoặc v On chuyển không đúng, bánh ngọt có kem hoặc có sữa-trứng và các sản phẩm có trứng khác bị nhiễm các vi khuẩn với số lượng đạt tới mức độ có thể gây bệnh. o Các vi khuẩn thường là các tụ cầu, C.perfringens, B.cereus, các Salmonella và Campylobacter jejuni. Cơ chế: Theo một trong hai cơ chế sau: Viêm dạ dày ruột do xâm nhOp: o Vi khuẩn trực tiếp xâm nhOp niêm mạc ruột, gây thoái hoá các vi nhung mao và phản ứng viêm mạnh mẽ, biểu hiện bằng ỉa chảy phân có máu, nôn, đau quặn bụng và chướng bụng. 4
Bài giảng Chống độc o Vi khuẩn thường gặp nhất là Salmonella và E.coli xâm nh Op. Viêm dạ dày ruột do độc tố ruột: o Các độc tố của vi khuẩn phá vỡ cơ chế v On chuyển nước và các chất hoà tan qua màng tế bào dẫn tới ỉa chảy phân không có máu, đau quặn bụng, chướng bụng và nôn. o Các tác nhân thường gặp nhất là các loài tụ cầu, E.coli sinh độc tố ruột, Clostridium perfringens, B.cereus và Campylobacter jejuni. Triệu chứng: Các triệu chứng thực thể không đặc hiệu và chủ yếu do mất nước và các tác dụng tại chỗ trên đường tiêu hoá của độc tố. Diễn biến: Hầu hết các bệnh nhân sau vài ngày sẽ hồi phục hoàn toàn. Việc hỏi về quá trình ăn uống và mối liên quan với kh oi đầu của triệu chứng sẽ giúp hướng tới nguyên nhân. a. Thời gian ủ bệnh và bị bệnh: (*) Vi khuẩn ủ bệnh Thời gian bị bệnh (Trung bình) Trung bình Thay đổi Tụ cầu 1 - 6 h 1 ngày 8 - 48 h Bacillus cereus Gây hội chứng nôn 1 - 6 h 9h 2 - 10 h Gây bệnh lý ỉa chảy 6 - 14 h 20h 16 - 48 h Salmonella 8 - 48 h 3 ngày 1-14ngày E.coli Sinh độc tố ruột 12 - 72 h 3 ngày 1-14ngày Xâm nhOp ruột 6 - 36 h 3 ngày 1-14ngày V. cholera 12 - 72 h 3 ngày 2-14ngày Shigella 24 - 72 h 3 ngày 1-14 ngày (tới 7 ngày) Y. enterocolitica 24 - 72 h 7 ngày 2-30 ngày (tới 6 ngày) Campylobacter 2 - 11 ngày 3 ngày 2-30 ngày C.perfringens 8 - 24 h 24 h 8 - 72 h 5
Bài giảng Chống độc b. Các dấu hiệu sống: Sốt: Gợi ý bệnh lý xâm nhOp, ví dụ như salmonella, C.fetus hoặc E.coli. Nhịp tim nhanh do sốt hoặc mất dịch. Huyết áp hạ thường do mất thể tích đáng kể (trên 10 % tổng thể tích) Nhiễm Listeria có triệu chứng sốt và viêm thanh quản. Các tác dụng của độc tố , đặc biệt là mất nước có thể nổi b Ot o trẻ em và người cao tuổi. c. Da: Da khô và độ đàn hồi kém cho thấy tình trạng mất nước. d. Tiêu hoá: Đau quặn khắp bụng, chướng bụng, ỉa chảy, bụng căng toàn bộ, co cơ bụng chủ động: Gặp o hầu hết các trường hợp và không đặc hiệu. Khám trực tràng thấy niêm mạc bị viêm, mủn hoặc xét nghiệm thấy có H em: Gợi ý tác nhân vi khuẩn xâm nhOp. e. ThOn: Lượng nước tiểu giảm cho thấy tình trạng thiếu dịch. f. Nước và điện giải: Nôn, ỉa chảy và mất nước điện giải theo con đường không thấy có thể gây tăng Natri máu (mất nước) hoặc hạ natri (mất natri toàn bộ cơ thể), hạ kali máu, hạ clo máu, hạ magiê máu, hoặc hạ phospho máu. Có thể có kiềm chuyển hoá (nôn) hoặc toan chuyển hoá (mất bicarbonat do ỉa chảy). g. Cơ xương: Thường gặp co cứng cơ lan toả và đau cơ. Nhiễm listeria có triệu chứng đau cơ. h. Thần kinh: Ngộ độc thực phẩm đơn thuần do vi khuẩn không có triệu chứng thần kinh đặc hiệu. Nếu có liệt vOn nhãn hoặc liệt từ trên xuống thì cần nghi ngờ nhiễm Botulium. Nhiễm Listeria có triệu chứng đau đầu dữ rội. i. Người cao tuổi và trẻ em: Các triệu trứng nặng hơn với trẻ em và người cao tuổi mặc dù tử vong do sốc và mất thể tích dịch hiếm gặp ngay cả o đối tượng này. 6
Bài giảng Chống độc Xét nghiệm: 1. Xét nghiệm máu có thể thấy bạch cầu đa nhân trong máu tăng, đặc biệt với các vi khuẩn xâm nhOp. 2. Soi phân có thể thấy bạch cầu, vi khuẩn gây bệnh. 3. Cấy thức ăn, chất nôn hoặc phân, định type huyết thanh vi khuẩn, xét nghiệm độc tố (tụ cầu, E.coli sinh độc tố ruột, C.perfringens). Cấy máu cho thấy vi khuẩn xâm nhOp. 4. urê, creatinin và điện giải máu cần được làm để đánh giá h Ou quả của mất nước. Chẩn đoán: 1. Khi có nhiều bệnh nhân tới viện cùng lúc từ cùng một nơi hoặc khu vực cho thấy do cùng một nguồn tiếp xúc. 2. Khai thác bệnh sử về việc dùng các thực phẩm và thời điểm triệu chứng đầu tiên xuất hiện sẽ giúp phát hiện nguyên nhân. 3. Các cố gắng quá mức để xác địn h nguyên nhân và nguồn bệnh ít có ý nghĩa lâm sàng. Điều trị: a. Nguyên tắc chung: Việc điều trị nên tOp chung giảm các triệu chứng buồn nôn, nôn và ỉa chảy cùng với việc chú ý tới khả năng thiếu dịch và sốc. Với các bệnh nhân có mất nước nặng và sốc, điều tr ị hỗ trợ trong đó có bồi phụ dịch có ý nghĩa sống còn. Việc phân biệt ỉa chảy do vi khuẩn xâm nh Op hay không xâm nhOp thường đủ để định hướng điều trị. Cần xác định thời gian và quá trình bệnh nhân ăn uống đối với tất cả các thức ăn được dùng trong vòng 48 giờ. Khi có nhiều ca cùng xảy ra cần phải thông báo cho trung tâm y học dự phòng. b. Cụ thể: Gây nôn, rửa dạ dày: Nói chung không cần thiết do bệnh nhân nôn nhiều. Kháng sinh: o Trong trường hợp nghi ngờ nhiễm trùng do vi khuẩn xâm nh Op, cấy phân có thể có tỷ lệ âm tính giả tới 40%, có thể chỉ định điều trị thực tế như sau: 7
Bài giảng Chống độc Ciprofloxacin, 250 mg, 2 lần/ngày, trong 5 -7 ngày, hoặc Trimethoprim/Sulfamethoxazole, viên 160/800 mg, 2 lần/ngày, trong5 -7 ngày. o Khi đã xác định được nguyên nhân, dùng kháng sinh tuỳ theo vi khuẩn. Do virus : (25) Viêm dạ dày ruột do virus xuất hiện nhiều hơn số được phát hiện, các nguyên nhân đã được xác định gồm có : Virus Norwalk, Rotavirus, Adenovirus đường ruột, Calcivirus. Trong hầu hết các ca viêm dạ dày ruột do virus, chẩn đo án xác định gặp khó khăn do đòi hỏi các kỹ thuOt chẩn đoán tương đối phức tạp. Virus Norwalk: Được coi là nguyên nhân của ít nhất 1/3 các vụ dịch viêm dạ dày ruột do virus o Mỹ. Virus chịu được nhiệt, gây bệnh o ruột non là chủ yếu; gây giảm tiêu hoá và h ấp thu cùng với viêm ruột. Triệu chứng : nôn và ỉa chảy cấp tính cùng với các biểu hiện giống cúm, hiếm khi kéo dài quá vài ngày. Điều trị triệu chứng Rotavirus : Tổn thương : phá huỷ lớp vi nhung mao, làm giảm tiêu hoá và hấp thu, thay đổi này có thể kéo dài tới 8 tuần. Đối tượng dễ mắc : Chủ yếu là trẻ nhỏ, trẻ bú sữa mẹ ít bị mắc hơn. Biểu hiện : Nôn, sau đó ỉa chảy phân nước, kéo dài trung bình vài ngày, mất nước điện giải. Điều trị : Bồi phụ nước điện giải. Do ký sinh trùng : Do động vOt đơn bào : (7) Nhiều loại động vOt đơn bào có thể nhiễm trong thực phẩm và gây bệnh. * Amibe : Bệnh Amibe do Etamoeba histolytica gây ra 8
Bài giảng Chống độc Thực phẩm bị nhiễm : rau quả sống, nước lã, thức ăn bị nhiễm phân có kén amíp, qua bàn tay bẩn. Nung bệnh : 1-14 tuần, thường 2-4 tuần Bệnh cảnh : - lỵ amíp (bệnh amíp đại tràng): + Hội chứng lỵ, thường không sốt + Chẩn đoán : Xét nghiệm phân tìm amibe gây bệnh. Bệnh amibe ngoài đại tràng (áp xe gan, viêm phổi, tràn dịch màng phổi): Chẩn đoán : Xquang, siêu âm, chẩn đoán xác định bằng các phản ứng huyết thanh miễn dịch. Điều trị : Metronidazol hoặc các chế phẩm. *Giardia : Động vOt đơn bào có lông roi Giardia lambia. Thực phẩm bị nhiễm : Thực phẩm nước bị nhiễm phân người và động v Ot có ấu trùng Giardia. Triệu chứng : ủ bệnh 3- 25 ngày; trung bình 7-10 ngày. Biểu hiện : ỉa chảy, có thể phân mỡ, đau quặn bụng, thường không có tổn thương ngoài ruột, bệnh thường tự giới hạn, đặc biệt o người sức đề kháng tốt. Chẩn đoán : tìm thấy nang hoặc các thể tự dưỡng trong phân (thực hiện ít nhất 3 lần trước khi được coi là âm tính, hoặc tìm thấy thể tự dưỡng trong dịch tá tràng hoặc trong niêm mạc sinh thiết ruột non. Điều trị : Metronidazol, quinacrin, Furazolidol. Nhiễm vi nấm : (11) Clavicep purpurea : có trong các loại ngũ cốc, đặc biệt lúa mạch +Độc tố là Ergotamin : co bóp cơ tử cung, co mạch, có thể dẫn tới hoại thư. + Hiện nay hiếm gặp. -Aspergillus (loài A. Flavus và A.parasiticus): Có độc tố là aflatoxin Thực phẩm nhiễm nấm : Các hạt, hạt đOu (như ngô, gạo, lúa mì, đOu tương, lạc, hạt bông), thực phẩm này thường được để o môi trường ấm, ẩm. Aflatoxin : chất gây ung thư mạnh, đặc biệt với gan. Ngộ độc thực phẩm do chất độc có sẵn tự nhiên trong thực phẩm. 9
Bài giảng Chống độc Cây cỏ (21,25,6,19 ): Được biết rộng rãi và dễ dàng nhất là các chất có hoạt tính dược lý được thấy trong nhiều phần khác nhau của cây cỏ. Các Glycozide trợ tim có từ các cây : có trong cây dương địa hoàng (Digitalis purpurea) và một số cây khác. Pyrrolizidine : có trong cây vòi voi (Heliotropium) và một số cây khác. Các alkloid Pyrrolizidine có trong các cây này có thể gây sốt, nôn, đau bụng, và cuối cùng vàng da, cổ chướng, dấu hiệu của bệnh lý gan tắc nghẽn tĩnh mạch. * Các cây này được dùng để chế chè, gia vị, đồ uống có ga và các thuốc dân gian . Cây đOu thiên lý:(Lathyrus sativus) ĐOu này được bảo quản o các vùng có nạn đói o châu Phi, châu á. Biểu hiện : Liệt dần 2 chi dưới, liệt cứng, liệt này có thể kích thích dẫn tới xơ cột bên teo cơ. Độc chất : Người ta cho là :  - amino proprionitrile. Cây đOu răng ngựa (Vicia faba) Hoạt chất ; Hạt chứa các dẫn chất pyrimidine ôxy hoá, khi người ăn vào đồng thời nếu có thiếu men G6PD sẽ gây thiếu máu tan máu, không phải tất cả những người ăn đều bị. các nước Địa Trung Hải, việc phổ biến loại đ Ou này như một loại thực phẩm và sự thường gặp của thiếu men G6 PD có xu hướng đồng thời xẩy ra. Biểu hiện: Sau ăn vài ngày, thiếu máu và sốt nổi b Ot sau đó tự giảm và hết trong vài tuần sau, tử vong 5%. Điều trị : Chủ yếu điều trị triệu chứng, người ta đã đề xuất việc lấy hồng cầu tổn thương ra bằng phương pháp huyết thanh. Các Glycozide có Cyanua. Các cây chứa Hydro cyanua: Sắn, Các cây đ Ou, bầu bí, dưa chuột, măng, quả Akê, chuối chín, nhân hạt quả mơ. Triệu trứng ngộ độc: o Rối loạn tiêu hoá: Đau bụng, buồn nôn, ỉa chảy. 10
Bài giảng Chống độc o Thần kinh: Chóng mặt, nhức đầu. Nặng hơn có thể co cứng, co gi Ot, đồng tử giãn sau đó hôn mê. o Hô hấp: Ngạt tho, xanh tím, suy hô hấp cấp, gây tử vong nhanh. Xét nghiệm: Máu tĩnh mạch đỏ tươi. Chất nôn và nước tiểu có acid cyanhydric. Xử trí: o Gây nôn, rửa dạ dày bằng dung dịch thuốc tím 2/1000. o Nếu nặng đặt ống nội khí quản, th o máy, tăng thông khí, Fi02=1. o Dùng Hydroxocobalamin tĩnh mạch, Glucose 20%. o Chống sốc. Nấm Có hàng nghìn loài nấm, chỉ dưới 5% các loài là độc. Song phân biệt giữa nấm độc và không độc rất khó khăn. * Nấm mực (Copriruss atramentarius) Độc tố : coprine Tác dụng giống Difulfiram, khi ăn có uống rượu, sau 30 phút có nhịp tim nhanh, bốc hoả, buồn nôn. * Nấm phiến đớm chuông (Paneolus campanuletus) Độc tố : Psylocibin Tác dụng : Sau ăn 30 – 60 phút, nôn nhiều, đau quặn bụng, ảo giác, tăng hoạt động. Cơ thể dung nạp được Psylocibin nên thường lành tính . * Nấm mụn trắng (Amanita pantherina) Độc tố : axit Ibotenic và các dẫn xuất isoxazole Tác dụng : 20 – 90 phút sau ăn; gây lẫn lộn, vOt vã, rối loạn nhìn. * Nấm mặt trời :(A. Muscaria) Độc tố : các hợp chất muscarine Tác dụng : sau ăn 30 phút, tăng tiết dịch ngoại tiết, nhịp tim ch Om và các đáp ứng cholinergic khác. * Nấm độc xanh đen : (A. phalloides). Độc tố Amatoxins và Phallotoxins 11
Bài giảng Chống độc Tác dụng : Ngộ độc kiểu 2 pha : đầu tiên với đau bụng, nôn, ỉa chảy xuất hiện 6 12h sau khi ăn và thường hết trong 24h. Sau khi bệnh nhân ổn định 1 -2 ngày, bệnh tiến triển với suy gan, suy th On nặng nề, tử vong cao(30-50% ) có thể lọc máu hấp phụ. Động vOt : (25, 6) Cóc: Độc tố: Bufotalin, Bufotenin, Bufotonin, có trong các tuyến dưới da, gan, trứng. Triệu trứng: Xuất hiện 1-2 giờ sau khi ăn: o Rối loạn tiêu hoá: Đau bụng, buồn nôn, nôn. o Tim mạch: Lúc đầu có huyết áp cao, nhịp tim nhanh, có thể do Bufotonin. Sau đó rối loạn tính kích thích: ngoại tâm thu, cơn nhịp nhanh thất, flutter thất, rung thất. Đôi khi có block nhĩ thất, nhịp nút, dẫn đến truỵ mạch. C ác rối loạn nhịp có thể do Bufotalin. o Rối loạn thần kinh và tâm thần: Bufotenin có thể gây ảo giác, hoang tư ong, rối loạn nhân cách, liều cao hơn có thể ức chế trung tâm hô hấp, ngừng tho. o Tổn thương thOn: Viêm ống thOn cấp. Xử trí: Thải trừ chất độc, điều trị hỗ trợ và lọc máu khi cần. Cá nóc Độc tố là Tetradotoxin : bền vững với nhiệt, có nhiều o các tạng và đặc biệt là gan, da, trứng, số lượng thay đổi theo mùa. Triệu chứng thần kinh và tiêu hoá xuất hiện 10 -40 phút sau ăn, nhưng có thể chOm hơn gồm dị cảm, tê (đặc biệt quanh miệng và o lưỡi), chóng mặt, mất điều hoà, tăng tiết nước bọt, giOt cơ, nôn, khó nuốt, đau bụng, ỉa chảy , mất tiếng, liệt, chủ yếu cơ hô hấp. Đồng tử lúc đầu co sau giãn mất phản xạ ánh sáng, tụt huyết áp, loạn nhịp tim, suy hô hấp. Bệnh nhân vẫn tỉnh trước khi chết, tử vong 60%. Chẩn đoán : Hỏi bệnh, diễn biến lâm sàng, có thể xét nghiệm độc chất với mẫu cá nghi ngờ. Điều trị : o Gây nôn, rửa dạ dày, than hoạt. o Điều trị hỗ trợ: Đặt ống nội khí quản, th o máy có liệt cơ hô hấp có suy hô hấp, đảm bảo huyết áp, nhịp tim. 12
Bài giảng Chống độc Cá Scombroid Các cá có mỡ trong thịt như cá ngừ, cá thu, độc tố tích luỹ dẫn trong thịt cá do được giải phóng dần từ quá trình decacboxy hoá histidine của vi khuẩn (chủ yếu do Proteus morganii), độc tố có liê n quan tới Histamin, bền vững với nhiệt. Triệu chứng : 15 – 45 phút sau ăn, xuất hiện các triệu chứng đặc trưng của phản ứng Histamin bốc hoả, đau đầu, chóng mặt, đau bụng, nôn, buồn nôn, ỉa chảy. Các triệu chứng hết sau vài giờ và không có tử vong. Điều trị : Thuốc kháng Histamin Ngộ độc ciguatera Chủ yếu do ăn phải các cá như cá nhồng, cá chỉ vàng và các loài cá o tầng đáy biển khác. Khi các loài cá to hơn ăn cá nhỏ hơn chứa một loài tảo Lyngbia majusula thì loại tảo này được tích lũy dần trong thịt cá và giải phóng độc tố khi người ăn phải. Bản chất là độc tố thần kinh, không dễ bị bất hoạt b oi nóng hay lạnh, gây dị cảm (đặc biệt môi, lưỡi và họng), ngứa, các triệu chứng tiêu hoá trong đó có nôn, ỉa chảy. Có thể có bệnh lý não, suy hô hấp và sốc. Các triệu chứng thường bắt đầu 12h – 30h sau ăn, thường là triệu chứng tiêu hoá trước tiên. Chẩn đoán : dựa vào lâm sàng và hoàn cảnh, có thể xét nghiệm nhanh độc tố trong mẫu cá bằng 1 test đơn giản. Điều trị : Điều trị hỗ trợ Ngộ độc trai, sò : Do ăn các động vOt thân mềm có 2 mảnh vỏ, các động v Ot này có chứa tảo Gonyanlax. Triệu chứng : Tê o mặt, miệng, tê cóng sau đó tê o tay và chân, các biểu hiện rõ sau ăn 30 phút, khó nuốt, khó nói, chóng mặt, đau đầu vùng trán, tử vong (do suy hô hấp), có thể kèm theo nhiễm khuẩn do các vi khuẩn có trong sò, trai và dị ứng. Chẩn đoán : o Khi thấy bệnh nhân đã ăn thịt hoặc uống nước của trai, sò trước kh i bị bệnh. o Có thể xét nghiệm độc chất bằng quang phổ hoặc thử nghiệm sinh học trên chuột. 13
Bài giảng Chống độc Điều trị : o Rửa dạ dày, than hoạt o Điều trị hỗ trợ Các amin hoạt mạch : Các chất : Diamine Histamine và một số monamine (tyramine, phenylethyl amine và Serotonin) Các thực phẩm chứa các chất này : * Hàm lượng tương đối cao + Pho mát (pho mát ý, pho mát xanh và pho mát Rockơpho) + Rau (rau bina, cà tím) + Rượu vang đỏ (vang kianti, Bourgogne) + Cá : Cá ngừ, cá thu + Men rượu, bia. * Hàm lượng tương đối thấp - Cà chua - Gan gà, bia, xúc xích - Bắp cải muối - Các thức ăn này làm tăng Histamin niệu sau bữa ăn. - Có thức ăn tuy có hàm lượng Histamin thấp nhưng có hàm lượng đáng kể Histidine, khi vào cơ thể được chuyển thành Histamin. - Các thức ăn có thể có chứa những chất có khả năng kích động tế bào mast giải phóng Histamin : trứng, dâu tây, sôcôl a, cà chua, các quả họ cam, bưoi. - Việc dùng đồng thời một số thuốc ức chế chuyển hoá bình thường của Histamin (như Izoniazid) góp phần vào vấn đề này. - Các thực phẩm chứa Monoamine : * Tyramine : Pho mát, men bia, vang đỏ, cá trích ngâm dấm, gan g à. Số lượng ít hơn có trong quả bơ, chuối, quả m On đỏ, cà chua và cà tím. * Phenylethylamine : Có trong pho mát, vang đỏ. * Senotonin : 14
Bài giảng Chống độc Có trong chuối, dứa, quả chuối lá, quả bơ, quả m On, cà chua và một số động vOt thân mềm (đặc biệt là bạch tuộc) - Các triệu chứng : Rối loạn vị giác, phồng rộp niêm mạc miệng, bốc hoả, đau đầu, co thắt phế quản, hạ huyết áp, nôn, buồn nôn, đau quặn bụng, ỉa chảy. Các triệu chứng thường giảm đi sau vài giờ. o các bệnh nhân nhạy cảm, có thể dùng các chất kháng H1, H2 đ ể phòng hoặc làm dịu đi. - Các Monoamin hoạt mạch bị MAO chuyển hoá, hệ men này t Op trung o ruột. Các thuốc ức chế chuyển hoá này làm tăng tác dụng của monoamin. Các thuốc. : Iso carboxazid (marplan) Phenelzine (Nardil) Tranyl cypromine (Parnate) Là các thuốc chống trầm cảm trước đây được dùng. + Các bệnh nhân dùng thuốc này cần tránh các thức ăn có monoamine + Các bệnh nhân có nguy cơ là bệnh nhân Migraine và ngứa mạn tính, chủ yếu triệu chứng sẽ là đáp ứng về co thắt . NĐTP do hoá chất trong thực phẩm Các chất phụ gia:(20, 25 ) Chất bảo quản : 2 nhóm được dùng rộng rãi khắp thế giới là Benzoate và paraben. * Ben zoate: Ưu điển: Phạm vi chống vi sinh v Ot, nấm rộng rãi, rất ít hoặc không độc khi dùng đúng hàm lượng, rẻ tiền. Tác dụng có hại hiếm gặp và hầu hết o người hen và ngứa mạn tính. Có thể do cấu trúc tương tự của Benzoate với aspirin. *Paraben : Methyl paraben, propyl paraben, heptyl parabens. Được dùng chủ yếu trong đồ mỹ phẩm, các chế phẩm thuốc được dùng tại chỗ, có thể được đưa vào các thực phẩm nướng, các rau quả được xử lý, mỡ, dầu và bột ngọt. Các tác dụng có hại : hầu như chỉ có viêm da tiếp xúc. 15
Bài giảng Chống độc *Sulfite: Dioxide sulfua, Sulfite natri, Bisulfite natri và kali, Metabisulfite natri và kali, đây là các chất bảo quản và chống ôxy hoá, đã bị cấm trên rau quả. Độc tính: Đã có tử vong do sulfite, có thể kích thích cơn hen, mất ý thức, sốc phản vệ, ỉa chảy, buồn nôn và nôn. *Natrinitrit : Dùng trong thịt chế biến Tác dụng : giãn mạch, đã được phát hiện là nguyên nhân của “Hotdog headache) Các chất điều vị Trừ muối ăn, chất thường gặp nhất là Glutamat natri. Tác dụng : Là một chất kích thích, bằng việc khử cực, tác dụng lên các receptor vị giác, một tác dụng có liên quan tới tác dụng có hại lên các yếu tố thần kinh ngoại vi o nơi khác ngoài miệng lưỡi. Tác dụng phụ thuộc liều và phụ thuộc cá thể. Hội chứng “Nhà hàng Tàu” : o Được mô tả lần đầu tiên năm 1968 o Mỹ. o 30% người Mỹ trưong thành bị ảnh hưong, trẻ em dễ bị phản ứng hơn. o Biểu hiện : Trong vòng 1 giờ tro lại sau ăn; đau đầu, lâng lâng, cảm giác nóng bỏng quanh đầu và cổ, thắt ngực, nôn, vã mồ hôi, tự hết trong 1 giờ hoặc lâu hơn. Ăn nhiều có thể làm kh oi phát cơn hen o một số người. Các chất ngọt tổng hợp: * Aspartame và saccharin: Các chất này có thể gây nhiều rối loạn: Đau đầu ( trong đó có hội chứng Migraine), chóng mặt, co giOt, trầm cảm, buồn nôn, nôn, và đau quặn bụng. Có thể liên quan tới tình trạng hoạt động quá mức của trẻ em. Phụ nữ có thai cần tránh dùng các bột ngọt này mặc dù chưa chứng minh được tác dụng gây ung thư. Các chất màu tổng hợp: Các chất màu có thể thấy o nhiều thực phẩm, trẻ em và người lớn có thể tiếp xúc với các chất gây ung thư như chất màu đỏ số 8,9,19, và 37, hoặc chất màu da cam số 17. 16
Bài giảng Chống độc Các chất ô nhiễm:( 20, 23 ) Thuốc trừ sâu: Rau và quả có thể chứa trên bề mặt dư lượng hoá chất trừ sâu và diệt cỏ nguy hiểm. Hàm lượng các thuốc trừ sâu trong rau quả tươi cao tới mức báo động trong khi các thực phẩm đóng hộp có hàm lượng thấp hơn nhiều. Hơn 40 % các thuốc trừ sâu là pho spho hữu cơ, trong đó có Malathion, Parathion, Daizanon, Dursban ngoài tác dụng ức chế Cholinesterase còn gây bất thường cho bào thai và gây ung thư. Chất độc màu da cam: Hỗn hợp của hai thuốc trừ cỏ 2,4,5 - T và 2,4- D có thể gây ung thư. Người ta cũng đã thấy tác dụng gây u não trên chuột của các chất này. Các Dioxin: Có 75 chất độc trong nhóm Dioxin, là các Clo hữu cơ có độc tính cao và tồn tại trong môi trường nhiều năm. Người ta đã thấy trong các động v Ot, cây cỏ và cá, đặc biệt rong các vOt nuôi, cây trồng, thOm chí trong sữa mẹ. Cơ chế gây độc: Dioxin gắn với AND của tế bào làm thay đổi việc đọc mã, chỉ một thay đổi nhỏ có thể ảnh hư ong lớn lên đời sống tế bào và các thế hệ tế bào sau. Các đồng vị phóng xạ: Bằng việc ô nhiễm đất, nước, thực v Ot, động vOt rồi gây bệnh cho con người. Có nhiều chất đồng vị phóng xạ trong đó phải kể đến một chất nguy hiểm nhất trong lò phản ứng hạt nhân là Plutonium với thời gian bán huỷ là 24.000 năm. Kim loại nặng: Chì xuất hiện trong thực phẩm có thể qua rau quả và tron g súp được nấu với xương hoặc các nguồn bổ sung canxi được chế từ xương, hoặc qua nước ngầm và nước vòi. Độc tính của chì có nhiều trong đó có gây ch Om phát triển thể chất và tinh thần. Thuỷ ngân: Cá o tầng đáy biển gần nơi ô nhiễm có thể bị nhiễm thuỷ ngâ n. Những người ăn phải thức ăn này có thể bị mù, liệt, và ch Om phát triển, đạc biệt o trẻ em 17
Bài giảng Chống độc N gộ độc rượu (Bài giảng cho nhân viên y tế cơ sở) BS Vũ Thế Hồng BS Đặng Quốc Tuấn Bộ môn Hồi sức cấp cứu Trường Đại học Y khoa Hà nội 1. Đại cương 1.1. Rượu uống (Ethanol) là chất có tác dụng ức chế thần kinh trung ương, sau k hi uống nồng độ rượu tăng dần trong máu. Tác động của rượu thay đổi tùy từng người và lượng rượu đã uống. Khi uống nhiều rượu, biểu hiện say rựơ trước hết là tình trạng kích thích, rối loạn hành vi, tác phong, sau đó bệnh nhân đi vào tình trạng ức chế, li bì. Khi nồng độ rượu trong máu cao quá bệnh nhân sẽ bị ngộ độc rượu. 1.2. Rượu methanol được sử dụng trong công nghiệp, có thể gây các tổn thương nặng thậm chí tử vong. 1.3. Một số loại rượu lưu hành trên thị trường còn có thể chứa nhiều chất gây nguy hi ểm khác như aldehyt, thậm chí còn có thuốc sâu. 2. Dấu hiệu lâm sàng Bài này chỉ mô tả ngộ độc rượu thực sự, là ngộ độc alcool ethylic (ethanol). + Hôn mê : gọi hỏi không đáp ứng, hoặc đáp ứng khi gọi rồi lại nằm yên Giai đoạn sớm : thở sâu, mặt đỏ ướt, mạch đập mạnh Giai đoạn muộn : thở nhanh nông, mặt khô, mạch nhanh yếu, huyết áp tụt, đồng tử giãn. + Nôn. Có thể sặc chất nôn vào phổi gây ra suy hô hấp : khó thở, thở nhanh, tím môi, thở khò khè, lọc sọc. + Hạ đường máu : thường khó phát hiện trên lâm sàng, vì các dấu hiệu của hạ đường máu bị hôn mê do rượu che lấp. Nếu nặng có thể có co giật. + Hạ thân nhiệt : có thể ảnh hưởng đến thần kinh trung ương, đặc biệt là về mùa lạnh. + Cần chú ý là một người say rượu có thể bị ngã, và có các tổn thương do ngã (chấn thương, sặc nước, sặc bùn, ) 3. Xử trí 3.1. Say rượu 1
Sang’s Chống độc Chưa phải là ngộ độc rượu : bệnh nhân không có hôn mê, gọi vẫn biết, trả lời được, không có rối loạn nhịp thở. + Theo dõi thật tốt, nếu đi vào hôn mê phải đưa đi bệnh viện ngay. + Cho nằm nghiêng an toàn để tránh trào ngược chất nôn vào phổi. + ủ ấm, tránh chỗ có gió lùa. + Cho uống nước đường nếu còn tỉnh. + Nếu còn tỉnh, đi lại được : không cho điều khiển các phương tiện giao thông, không cho đi một mình. Thở nhanh, mạnh, nói nhiều có thể làm cho tỉnh rượu nhanh hơn. 3.2. Ngộ độc rượu Khi nghi ngờ, hoặc xác định một người là ngộ độc rượu cần phải chuyển thật sớm đến bệnh viện. Vận chuyển : phải cho bệnh nhân nằm tư thế nghiêng an toàn để tránh bệnh nhân hít phải chất nôn vào phổi gây suy hô hấp nặng. Nếu có thể được : - Truyền cho bệnh nhân dung dịch đường Glucoza. - Tiêm bắp 1 ống vitamin B1. Việc điều trị bệnh nhân ngộ độc rượu ở bệnh viện bao gồm : cho thở máy, truyền dung dịch đường ưu trương, bù nước và điện g iải, rửa dạ dày và cho than hoạt. Nếu bệnh viện không thực hiện được các kỹ thuật trên thì phải sơ cứu rồi chuyển ngay đến tuyến chuyên khoa. 2
Bài giảng Chống độc Ngộ độc cấp quinine Quinine là một alkaloid của vỏ cây canh -ki-na. Nó là đồng phân tả tuyền của quinidine. Ngày nay, Quinine chỉ được dùng để điều trị sốt rét khi ký sinh trùng kháng vơí các thuốc khác. 1. Chẩn đoán: 1.1. Chẩn đoán dương tính; a. Lâm sàng: Hỏi bệnh : đang điều trị sốt rét bằng quinine, hoặc có ý muốn phá thai, hoặc có lí do để tự tử, có vỏ thuốc hoặc thuốc rơi vãi. Triệu chứng: ù tai, hoa mắt, chóng mặt, nôn mửa, rối loạn ý thức, giảm hoặc mất thị lực, điếc một phần hoặc hoàn toàn, nặng thì d a tím, lạnh, hạ thân nhiệt, đái ra huyết sắc tố, loạn nhịp tim, tụt huyết áp, hôn mê, chết do ngừng thở sau vài giờ đến vài ngày. b. Cận lâm sàng: Xét nghiệm tìm quinine trong nước tiểu đóng vai trò quyết định Điện tim: QT kéo dài, T dẹt hoặc đảo ngược, QR S dãn rộng, blốc nhĩ thất cấp 1, khoảng PR kéo dài. 1.2.Chẩn đoán phân biệt: Với ngộ độc quinidine hoặc chloroquine: triệu chứng tim mạch nặng hơn, chẩn đoán bằng xét nghiệm độc chất. 2. Nguyên nhân: Ngộ độc thường xảy ra do quá liều điều trị sốt rét, do tự t ử hoặc do uống liều cao với mục đích phá thai. 3.Tiên lượng: Liều điều trị và liều độc của Quinine rất gần nhau( liều điều trị: 1800 mg chia làm 3 lần trong khi liều gây tử vong là 1800 mg đến 8g). Mặt khác, ngay với liều điều trị cũng có thể gây ra những rối loạn dẫn truyền cơ tim. Vì vậy trong quá trình điều trị sốt rét bằng quinine cần theo dõi điện tim để phát hiện kịp thời các rối loạn điện tim. Dự phòng: quản lý thuốc; giải quyết các nguyên nhân dẫn đến tự tử. 1
Bài giảng Chống độc 4. Điều trị 1. Tuyến cơ sở: Gây nôn nếu bệnh nhân chưa nôn, chưa rối loạn ý thức. Than hoạt: 1g/1kg cân nặng uống kèm sorbitol 2g/kg cân nặng (nếu có). Truyền dịch: Glucose 5%, Natri clorua 0,9%. Chuyển bệnh nhân đến khoa cấp cứu gần nhất. 2. Tuyến Huyện: - ổn định các chức năng sống: theo dõi các dấu hiệu sống(mạch, huyết áp, hô hấp, điện tim), thở oxy, truyền dịch glucose 5% và natri clorua 0,9%, natri bicarbonate 1,4%. - nếu có suy hô hấp: thông khí nhân tạo bằng thở máy với phương thức CMV, Vt 10 ml/ kg, tần số: 16-20lần/phút, - Nếu tụt huyết áp: Dopamin 200mg 1 ống, pha vào 500 ml glucose 5% truyền tĩnh mạch 15 giọt/ phút( khoảng 8 g/kg/phút), điều chỉnh tốc độ truyền để duy trì huyết áp mong muốn ( huyết áp tâm thu > 90 mmHg ) - Theo dõi điện tim, phát hiện và xử trí loạn nhịp. Truyền kiềm để đạt được pH máu từ 7,45 đến 7,50 có thể ngăn ngừa rối loạn dẫn truyền nặng lên và phòng được các loạn nhịp gây tử vong. Không sử dụng các thuốc chống loạn nhịp nhóm 1A và 1C - Hạn chế hấp thu độc chất: gây nôn nếu không rối loạn ý thức, rửa dạ dày 2-3lit nước(đến khi nước trong). Than hoạt 60g kèm sorbitol 120 g hoà trong 100ml nước, uống chia làm 3 lần cách nhau 1-2 giờ 1 lần. - Tăng đào thải độc chất: Truyền nhiều dịch(4 -5l/ngày) glucose 5% và natri clorua 0,9%, lasix 20mg tiêm tĩnh mạch , duy trì lượng nước tiểu 4 -5 lít/ngày. Nếu đái ít hoặc vô niệu cân nhắc chỉ định thận nhân tạo hoặc lọc màng bụng. -Điều trị hỗ trợ: chú ý điều chỉnh cân bằng nước điện giải, dinh dưỡng, chăm sóc toàn diện. Chuyển tuyến tỉnh nếu suy hô hấp mà không có máy thở, suy thận mà không có thận nhân tạo, hoặc loạn nhịp phức tạp mà không có máy tạo nhịp. 3. Tuyến tỉnh: Điều trị như tuyến huyện, nếu suy hô hấp cho thở máy, chạy thận nhân tạo nếu có chỉ định và đặt máy tạo nhịp nếu có loạn nhịp phứ c tạp 2
Bài giảng Chống độc Ngộ độc cấp phospho hữu cơ I. Đạị cương Thuốc trừ sâu phospho hữu cơ (PPHC) là một trong hai loại thuốc trừ sâu thuộc nhóm ức chế cholinesterse đang được sử dụng rộng rãi trong nông nghiệp. Các hóa chất trừ sâu nhóm clo hữu cơ độc hơn như DDT đã bị cấm hoặc hạn chế sử dụng. Do bị thủy phân nhanh thành các hợp chất vô hại và không tích tụ chất độc lâu dài trong môi trường nên PPHC ngày càng được sử dụng rộng rãi trong nông nghiệp(trừ sâu) cũng như trong nhà( trừ gián,muỗi ).Cũng vì sử dụng rộng rãi như vậy nên ngộ độc cấp phospho hữu cơ (NĐC PPHC) là một bệnh cảnh cấp cứu rất thường gặp, chiếm khoảng 80% trường hợp ngộ độc cấp thuốc trừ sâu phải vào viện. Phospho hữu cơ (Organophosphate - O.P) là các hợp chất bao gồm carbon và gốc của axít phosphoric.Chất đầu tiên được sử dụng để diệt côn trùng là Tetraetyl pyrophosphate (TEPP). Ngày nay có hàng ngàn hợp chất phospho hữu cơ ra đời nhưng vẫn trên cơ sở một công thức hoá học chung: C2H5O hoặc CH3O O ( hoặc S ) P C2H5O hoặc CH3O O R II. Chuyển hóa: Các hợp chất phospho hữu cơ được hấp thụ rất tốt qua đường da và niêm mạc, đường tiêu hóa và đường hô hấp. Nguyên nhân nhiễm độc có thể là s ử dụng không đúng trong nông nghiệp, tai nạn, tự tử, và hiếm khi là bị đầu độc. Tự tử thường dẫn đến những nhiễm độc nặng nhất, sau đó là tai nạn trong nông nghiệp và công nghiệp, rồi đến trẻ em nhiễm độc tại nhà.Có thể gặp ngộ độc hàng loạt do thực phẩm nhiễm độc.Các dấu hiệu và triệu chứng nhiễm độc rất thay đổi tùy theo đường nhiễm và mức độ nhiễm độc; tuy nhiên khoảng thời gian từ lúc bị nhiễm đến lúc xẩy ra triệu chứng thường dưới 12 giờ. Nhiễm độc khí dẫn đến triệu chứng xẩy ra trong vòng vài giây. Nhưng cũng cần biết rằng một số hóa chất mới như diclofenthion và fenthion hòa tan trong mỡ nhiều hơn nên có thể gây ra cường cholinecgic muộn (sau vài ngày) và triệu chứng có thể tồn tại vài tuần đến hàng tháng. Hiện tượng này có thể là do thuốc trừ sâu lúc đầu được giữ lại trong các mô mỡ và sau đó được tái phân bố vào máu. Ngoài ra, ngộ độc đường uống nếu không được tẩy rửa đường tiêu hóa tốt và không được dùng 1
Bài giảng Chống độc than hoạt thì thuốc trừ sâu ứ đọng trong ruột sẽ tiếp tục được hấp thu vào máu trong những ngày sau và kéo dài quá trình bệnh lý. Phospho hữu cơ được chuyển hóa và khử độc ở gan bởi các enzyme mono - oxygenase.Tuy nhiên, một số phospho hữu cơ như parathion và malathion khi chuyển thành oxon lại có độc tính mạnh hơn chất mẹ nhiều lần. III. Cơ chế tác dụng và độc tính Acetylcholin là chất trung gian hoá học tại các synapes thần kinh trước hạch của hệ thần kinh tự động ( bao gồm cả giao cảm và phó giao cảm) , cũng như tại các synapes hậu hạch của thần kinh phó giao cảm và dây thần kinh giao cảm chi ph ối các tuyến mồ hôi, ở các cúc tận cùng của các dây thần kinh vận động chi phối các cơ vân, ở các điểm nối tế bào thần kinh trong não. Sau khi tác động lên các receptor đặc hiệu ở màng tế bào hậu synap, Acetylcholin sẽ bị thuỷ phân bởi acetylcholinesterse( AChE). Phospho hữu cơ khi vào cơ thể sẽ gắn với AChE dẫn đến phosphoryl hoá và làm mất hoạt tính của ChE. Hậu quả là sự tích tụ Acetylcholin tại các synap thần kinh.Sự tích tụ này gây lên sự kích thích liên tục quá mức các receptor ở hậu synap(lúc đầu),sau đó là giai đoạn kiệt synap ở cả hệ thần kinh trung ương và thần kinh ngoại biên. Sự kích thích dẫn tới hội chứng cường cholin cấp và sự kiệt synap dẫn đến những thay đổi biểu hiện ra ngoài thành các triệu chứng bệnh cảnh NĐC PPHC. Có hai loại receptor chịu tác động của acetylcholin: muscarin( ở hậu hạch phó giao cảm)và nicotin ( ở hạch thần kinh thực vật và ở các điểm nối thần kinh cơ vân -các bản vận động). Vì vậy các triệu chứng lâm sàng rất phức tạp và tập trung thành các hội chứng bệnh lý khác nhau. Độc tính : liều gây chết cho người lớn khác nhau tùy hợp chất : 25g đối với diadinon,60g với malathion trong khi đó chỉ từ 10 đến 300mg với parathion. LD50 của các OP cực độc thay đổi từ 1,3 mg/kg(Tebupirimfos), 7mg/kg(Phosphamidon và chlomephos) đến 15mg với Fenamiphos, 13mg/kg với Parathion. Một số loại PPHC có độc tính cao thường gặp ở Việt nam là: Methamidophos(Monitor) - LD50 = 30 mg/kg, Methidathion- LD50 = 25 mg/kg, Monocrotophos - LD50 = 14mg/kg IV. Triệu chứng ngộ độc cấp: Các triệu chứng của ngộ độc phospho hữu cơ từ nhẹ đến nặng bao gồm mất ngủ và rối loạn định hướng, đau đầu, chóng mặt nhìn mờ, yếu cơ, mất đồng vận, máy cơ, run cơ, 2
Bài giảng Chống độc liệt cơ, ỉa chẩy, đau bụng, chẹn ngực, thở rít và ho có đờm. Co giật, rối loạn ý thức, ỉa đái không tự chủ, hôn mê sâu và trụy mạch là các biểu hiện của tình trạng nhiễm độc nặng. Các dấu hiệu và triệu chứng của ngộ độc phospho hữu cơ sẽ đầy đủ và dễ hiểu dễ nhớ hơn khi xếp chúng vào các hội chứng: Hội chứng cường cholin cấp: Bao gồm trong 3 hội chứng thành phần: hội chứng muscarin, hội chứng nicotin và hội chứng thần kinh trung ương. 1.Hội chứng Muscarin: do tác động của acetylcholin kích thích hậu hạch phó giao cảm, tác dụng chủ yếu lên các cơ trơn gây co thắt ruột, phế quản, và cơ trơn bàng quang, co đồng tử và giảm phản xạ đồng tử /ánh sáng, kích thích các tuyến ngoại tiết: tăng tiết nước bọt, dịch ruột, mồ hôi, nước mắt, dịch phế quản Bệnh nhân bị tức ngực, cảm giác chẹn ngực, khó thở, đau bụng, buồn nôn, nôn, ỉa chảy, ỉa đái không tự chủ. Khám thấy tình trạng suy hô hấp, lồng ngực căng kém di động, phổi nghe rì rào phế nang giảm, có nhiều ran ẩm, đôi khi có ran rít. Trên tim mạch có thể thấy nhịp chậm xoang, giảm dẫn truyền nhĩ thất, rối loạn nhịp thất. 2.Hội chứng Nicotin: do sự tích tụ của acetylcholin ở các bản vận động dẫn đến rối loạn sự khử cực của các cơ vân gây giật cơ, máy cơ, co cứng cơ, liệt cơ bao gồm cả các cơ hô hấp; kích thích hệ thần kinh giao cảm gây ra: da lạnh, xanh tái (do co mạch), mạch nhanh, huyết áp tăng, vã mồ hôi, dãn đồng tử. 3.Hội chứng thần kinh trung ương : Lo lắng, bồn chồn, rối loạn ý thức, nói khó, thất điều, nhược cơ toàn thân, hôn mê mất các phản xạ. Ngộ độc nặng: ức chế trung tâm hô hấpvà tuần hoàn dẫn đến suy hô hấp ,trụy mạch, co giật, hôn mê sâu. Hội chứng Muscarin với biểu hiện chính là co thắt và tăng tiết phế quản là hội chứng xảy ra sớm nhất và ở tất cả bệnh nhân NĐC PPHC. Các hội chứng Nicotin(với liệt cơ ) và hội chứng TKTW thường chỉ gặp trong các trường hợp nhiễm độc nặng. Hội chứng trung gian : Là hội chứng liệt cơ type II do tác giả người Srilanca đặt tên năm 1987 với các đặc điểm sau:Bắt đầu từ 24-96 h sau nhiễm độc, khi các triệu chứng cường cholin đã được giải quyết. H/c bao gồm: liệt các cơ gốc chi, cơ gấp cổ, các cơ hô hấp và các cơ do các 3
Bài giảng Chống độc dây thần kinh sọ chi phối, liệt mềm, giảm phản xạ gân xương. Liệt không đáp ứng với điều trị atropin và PAM, đòi hỏi thông khí nhân tạo khi có suy hô hấp. Hội chứng này có thể chính là hậu qủa của sự kích thích quá mức kéo dài các receptor nicotin dẫn đến pha " kiệt"của h/c nicotin trong khi điều trị tốt h/c muscarin bằng atropin. Hội chứng bệnh lý thần kinh ngoại vi muộn : Xảy ra 8-14 ngày hay muộn hơn sau NĐC PPHC. Bệnh cảnh bao gồm: yếu cơ, liệt cơ, chóng mệt mỏi, chuột rút, kèm với các rối loạn cảm giác ki ểu tê bì kiến bò , thường bắt đầu ở đầu chi, có thể tiến triển đến liệt toàn thân và các cơ hô hấp gây suy hô hấp và tử vong. Bệnh thoái triển sau vài tháng đến vài năm, teo cơ nhiều, phục hồi chậm và không hoàn toàn. Cơ chế sinh bệnh là do chết các sợi tr ục thần kinh. Hội chứng này rất hiếm xảy ra. Tiến triển: Trong NĐC PPHC, hội chứng cường cholin xảy ra rất sớm nhìn chung thường là trước 12 giờ sau nhiễm độc, có thể vài giây sau nhiễm đường hô hấp, vài phút đến vài giờ sau nhiễm độc đường tiêu hóa; nhi ễm độc đường da mức độ nhẹ có thể đến muộn hơn. Trong hội chứng cường cholin thì hội chứng muscarin thường đến sớm nhất và là hội chứng trung thành nhất, nghĩa là luôn luôn xảy ra. Hội chứng nicotin và hội chứng thần kinh trung ương thường chỉ xảy ra khi nhiễm độc trung bình hoặc nặng. Tử vong thường xảy ra sớm trong ngày đầu tiên nhưng cũng có thể xảy ra trong những ngày sau. Khoảng 50% tử vong có nguyên nhân trực tiếp là suy hô hấp. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến suy hô hấp: tăng tiết và co thắt phế quản, liệt cơ hô hấp, úc chế trung tâm hô hấp, bội nhiễm phổi trong đó nguyên nhân co thắt và tăng tiết phế quản chiếm hàng đầu nhưng lại có thể khắc phục được nhanh chóng với liều atropin thích hợp. Hội chứng cường cholin có thể tồn tại hàng tuần hoặc lâu hơn . Với điều trị liều PAM thích hợp hội chứng này sẽ rút ngắn thời gian tồn tại trong vòng vài ngày(1 -4 ngày). Hội chứng trung gian xảy ra vào ngày thứ 2 -6 sau nhiễm độc, không đáp ứng với PAM và atropin, điều trị cần thiết duy nhất là thở máy nếu liệt cơ dẫn đến suy hô hấp. Thường không có tử vong nếu được bảo đảm hô hấp và hồi phục hoàn toàn sau 1 -2 tuần. Xét nghiệm: 4
Bài giảng Chống độc Tìm độc chất trong nước tiểu, trong dịch dạ dày, trong máu bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng và sắc ký khí. XN enzymcholinesteraza hàng ngày để theo dõi tiến triển của bệnh, phân loại độ nặng làm căn cứ điều chỉnh liều PAM dùng cho bệnh nhân. Có hai loại enzym cholinesterase: acetyl cholinesterase ( cholinesterase hồng cầu) , Butyryl cholinesterase (cholinesterase huyết tương). Acetyl cholinesterase có trong hồng cầu, tổ chức thần kinh, phổi, lách và chất xám của não; được nhiều tác giả cho rằng phản ánh trung thực mức độ ngộ độc hơn; nhưng tốc độ phục hồi chậm (2-3 tháng); kỹ thuật xét nghiệm cũng có những khó khăn nhất định làm cho khó áp dụng lâm sàng. o Cholinesterase huyết tương (butyro choliesterase) có trong huyết tương, do gan sản xuất, nhưng cũng tìm thấy ở tổ chức thần kinh, tụy, tim và chất trắng của não. Thay đổi hàng ngày lớn, và bị ảnh hưởng bởi bệnh gan, viêm mãn, suy dinh dưỡng, mocphin, codein, succinylcholin và phản ứng quá mẫn. Giảm nhanh trong nhiễm độc cấp và phục hồi khoảng 10% -20% mỗi ngày khi bệnh nhân được điều trị Pralidoxime (PAM) đầy đủ. Đặc điểm này cùng với kỹ thuật xét nghiệm đơn giản hơn cholinesterase hồng cầu nên được dùng để theo dõi tiến triển trong quả trình điều trị và là cơ sở để điều chỉnh liều PAM. Điện tim: ghi điện tim và theo dõi trên monitor để phát hiện rối loạn nhịp. Các xét nghiệm khác : công thức máu - urê - điện giải máu Transaminase máu, Amylase máu, protêin niệu tế bào niệu. chẩn đoán * Chẩn đoán xác định ngộ độc cấp PPHC : Bệnh sử tiếp xúc thuốc trừ sâu trong vòng 12 giờ trước khi vào viện Hội chứng cường cholin cấp(+) Xét nghiệm ChE :giảm <50% giá trị bình thường (giá trị trước nhiễm), thực tế được thay bằng giá trị tối thiểu của hằng số sinh học Xét nghiệm độc chất nước tiểu hoặc trong máu, dịch dạ dày (+) Chẩn đoán mức độ nặng nhẹ theo các hội chứng bệnh lý lâm sàng : NĐC PPHC nhẹ : Khi chỉ có h/c Muscarin ( M ) NĐC PPHC trung bình : Khi có h/c M+h/c Nicotin ( N ) hoặc M+ TKTW 5
Bài giảng Chống độc NĐC PPHC nặng : Khi có h/c M+h/c N+rối loạn ý thức NĐC PPHC nguy kịch : Khi có 3 h /c trên cộng với suy hô hấp cấp (PaO2 40mmHg) và / hoặc truỵ mạch. Chẩn đoán mức độ nặng nhẹ theo giá trị nồng độ ChE huyết tương : NĐC PPHC nặng khi nồng độ ChE < 10% giá trị bình thường, trung bình khi ChE = 10 - 20%, nhẹ khi ChE = 20 -50% giá trị bình thường. Tuy nhiên vì thường không có được giá trị bình thường nên có thể sử dụng giá trị bình thường tối thiểu của hằng số sinh học. điều trị : 1. Cấp cứu: Nếu bệnh nhân đến sớm , chưa có triệu chứng: Ưu tiên các biện pháp chống độc : Rửa dạ dày, tắm rửa, gội đầu , P Nếu đến muộn, đã có triệu chứng ngộ độc hoặc biến chứng: Ưu tiên hàng đầu là sử dụng atropin (xem phần sử dụng atropin)và các biện pháp hồi sức hô hấp, tuần hoàn(xem phần hồi sức). 2. Hồi sức: -Hồi sức hô hấp là quan trọng hàng đầu và phải song song với việc dùng atro pin, vì nguyên nhân chính gây tử vong là suy hô hấp. Tuỳ tình trạng suy hô hấp mà áp dụng các biện pháp hồi sức hô hấp.Tối thiểu nhất cũng phải cho bệnh nhân thở oxy qua sonde mũi. Nếu cần thì đặt nội khí quản để hút đờm và bóp bóng hoặc thở máy để bảo đảm thông khí. -Hồi sức tuần hoàn: - truyền dịch bảo đảm khối lượng tuần hoàn: bệnh nhân ngộ độc PPHC dễ bị mất nước do nôn, ỉa chảy, không được ăn uống trong quá trình điều trị Ngộ độc atropin cũng gây nặng thêm tình trạng mất nước. Nếu có tụt huyết áp t hì nên đặt catheter tĩnh mạch trung tâm để truyền dịch theo áp lực tĩnh mạch trung tâm. Nếu đã truyền đủ dịch mà vẫn tụt huyết áp thì mới cho dopamin 5 -10 Mg/kg/phút. -Các biện pháp hồi sức tổng hợp: trong đó cần chú ý tới dinh dưỡng cho bệnh nhân. Cần bảo đảm năng lượng 2000 Kcalo trở lên. Trong 24 giờ đầu có thể dinh dưỡng đơn thuần bằng đường truyền tĩnh mạch vì phải cho bệnh nhân uống than hoạt và thuốc tẩy.Kiêng mỡ và sữa trong vòng 1tuần đến 10 ngày để tránh tăng hấp thụ phospho hữu cơ tan trong mỡ. 6
Bài giảng Chống độc 3.Các biện pháp chống độc đặc hiệu: 3.1 Hạn chế hấp thu: Rửa dạ dày là biện pháp giảm hấp thu hiệu quả khi ngộ độc PPHC đường uống.Nước rửa dạ dày phải được pha 5 -9 g muối ăn cho mỗi lít Với than hoạt pha vào 2-3 lít nước rửa đầu tiên, lượng nước rửa dạ d ày chỉ cần khoảng 10lít trở xuống. Có thể cần rửa lại lần 2 sau khi trạng thái bệnh nhân đã ổn định. Nếu nhiễm độc đường hô hấp: nhanh chóng đưa bệnh nhân ra khỏi vùng có khí độc đến nơi thoáng mát.Cởi bỏ quần áo nhiễm độc. Nếu cần có thể thông khí nhân t ạo để tăng thông khí. Nhiễm độc qua da: tắm rửa và gội đầu cho bệnh nhân bằng xà phòng. 3.2.Thuốc giải độc đặc hiệu : Atropin là thuốc đối kháng tác dụng Muscarin và tác dụng lên hệ thần kinh trung ương của O.P. Nó làm giảm các tình trạng: tăng tiết phế quản, nước bọt, mồ hôi, làm mất đau bụng, buồn nôn, nhịp chậm và cảm giác chẹn ngực, làm giãn đồng tử. Atropin không có tác dụng trên liệt cơ và suy hô hấp ở bệnh nhân ngộ độc nặng. Mục đích sử dụng Atropin là tạo ra một tình trạng thấm Atropin nhằm xoá h ết các triệu chứng của h/c Muscarin song chủ yếu là làm tiết và hết co thắt phế quản. Giãn đồng tử, mạch nhanh, da hồng ấm được sử dụng như những yếu tố tham khảo của tình trạng ngấm thuốc hơn là mục đích điều trị. Và cũng cần nhớ rằng mạch nhanh, giãn đồng tử có thể là triệu chứng của hội chứng nicotin. Đường dùng Atropin thường là tiêm tĩnh mạch chậm, liều thấp có thể tiêm dưới da và liều cao có thể được truyền tĩnh mạch liên tục. Liều lượng Atropin rất thay đổi từ vài chục mg tới 20g trong cả đợt điề u trị, phụ thuộc liều O.P và đáp ứng của bệnh nhân với Atropin . : bắt đầu bằng tiêm 2-5 mg tĩnh mạch nhắc lại sau 5, 10 phút mỗi lần đến khi đạt được tình trạng thấm Atropin. Tạm dừng cho đến khi hết dấu thấm thì tính thời gian và liều atropin đã dùng từ đó suy ra liều cần thiết để duy trì dấu thấm. Về thời gian: tình trạng thấm Atropin phải được duy trì cho đến khi tất cả O.P đã hấp thụ được chuyển hoá hết thường từ vài ngày đến hàng tuần. Giảm liều dần theo nguyên tắc dùng liều thấp nhất để duy trì đư ợc dấu thấm . Ngừng atropin khi liều duy trì giảm tới 2mg/24 giờ. Tác dụng phụ của Atropin: Quá liều Atropin gây sốt, da nóng, thở rít, kích thích (sảng nhẹ), đồng tử giãn và mất phản xạ, khô chất tiết gây tắc đờm. Ngộ độc Atropin đưa lại nhiều nguy hi ểm : 7
Bài giảng Chống độc + Làm bệnh nhân rối loạn ý thức, giả liệt cơ làm nhầm với triệu chứng NĐC PPHC nặng lên. + Làm khô quánh đờm dẫn đến tắc đờm, xẹp phổi gây suy hô hấp . + Tăng nhịp tim, tăng nhu cầu oxy cơ tim dẫn đến nguy cơ loạn nhịp, truỵ mạch. + Liệt ruột gây chướng bụng cản trở hô hấp làm nặng thêm SHH. Tất cả làm cho tình trạng bệnh nhân nặng lên và lại được chẩn đoán là NĐC PPHC nặng do đó tăng liều Atropin và PAM và có thể dẫn đến loạn nhịp, ngừng tim do ngộ độc Atropin . Đẻ tránh ngộ độc atropin có thể áp dụng bảng điểm atropin để theo dõi phân biệt giữa ngộ độc và thấm atropin như sau: Triệu chứng Thấm atropin Điểm Ngộ độc atropin Điểm Co thắt và tăng tiết không nhưng còn 2 Đờm khô đặc không hút 4 phế quản đờm loãng được Đồng tử 3-4 mm 1 > =5 mm 2 Da hồng ấm 1 nóng đỏ 2 Mạch 80 - 100 1 .> 100 2 tinh thần tỉnh bình thường 1 kích thích hoặc li bì 2 bụng mềm bình thường 0 chướng hơi, gõ trong 2 Cầu bàng quang không 0 Có 2 Cộng tổng số điểm; Thấm atropin: 4 -6 điểm; Ngộ độc atropin: > 6 điểm Pralidoxime là một thuốc giải độc đăc hiệu theo cơ chế trung hoà độc chất. Từ năm 1951 Wilson (tác giả người Mỹ) đã cho rằng cholinesteraes bị ức chế có khả năng được tái hoạt nhờ các hợp chất có khả năng nucleophile cao. Ngày nay đã tổng hợp được một số hợp chất như Oximes hoặc acide hydroxamine. Trong số chúng 2 - PAM (2 pyridine aldoxime methyl iodure hoặc clorua) ( dẫn chất của Pralidoxime )được nhiều tác giả ưa dùng PAM sẽ gắn vững bền với PPHC, gắn lỏng lẻo với ChE tạo thành phức hợp bộ 3, sau đó enzym tách ra để lại phần phosphoryl -oxime sẽ tiếp tục thuỷ phân để cho các sản phẩm thoái hoá của PPHC và axit phosphoric .Như vậy PAM đã khử phosphoryl và tái hoạt hoá ChE. PAM còn tác dụng phòng độc bằng cách gắn vào và khử độc các phân tử PPHC còn lại trong máu. 8
Bài giảng Chống độc Hầu hết các tác giả đều cho rằng Pralidoxime là thuốc đặc hiệu cần được sử dụng trong điều trị NĐC PPHC .Tuy nhiên cách sử dụng và liều lượng có khác nhau: Namba và CS 1971, Borowitz 1988, de Kort và CS 1988 : PAM có thể hiệu quả hơn khi đựoc dùng trong 24-48h đầu, song nó vẫn có hiệu quả 2 -6 ngày sau nhiễm độc , nhất là ở những bệnh nhân nhiễm độc nặng . Một số tác giả tiêm TM 1g trong 10 phút, nhắc lại mỗi 6 -8h trong 24-48h. Một số dùng liều 1-2g tiêm TM hoặc truyền TM với 250ml NaCl 0.9% tr ong 30 phút, nhắc lại sau 1h và sau 6-12 h nếu vẫn có liệt cơ và hôn mê . Thompson cho rằng truyền TM liên tục 500mg/h tốt hơn là tiêm TM . Farrar 1990 đã truyền duy trì 9-19mg/kg/h ngay sau liều đầu 25 -50mg/kg pha trong dung dịch NaCl 0.9%. Thời gian dùng: nhiều tác giả cho là phải dùng sớm và PAM chỉ có hiệu quả trong 24 - 48h đầu sau nhiễm độc. Tuy nhiên một số khác lại cho rằng cần phải dùng kéo dài vì: Một số thuốc trừ sâu (parathion) gây sự già hoá chậm (slow aging) của ChE Khi uống một liều lớn thì PPHC đọng trong ruột còn được hấp thu dần trong những ngày sau Một số OP tan trong mỡ nhiều > giải phóng dần trong những ngày sau. Wadia và Amin cho rằng có thể cần truyền PAM trong 4 -6 ngày và tới 22 ngày đặc biệt là ở các trường hợp nhiễm O.P tan nhiều trong mỡ như Fenthion. Thomson (1987): Truyền TM 0,5g/h duy trì được nồng độ > 4mg/L trong huyết tương, là nồng độ được coi là tối thiểu có tác dụng bảo vệ chống lại độc tính của O.P. Nồng độ Pralidoxime giảm xuống nhanh chóng <4mg/L tr ong vòng 1,5-2h sau tiêm TM 1g bolus. Tại A9, từ 1996 đã áp dụng 1 phác đồ sử dụng PAM liều cao thích hợp trong đó PAM được chỉnh liều theo nồng độ ChE và các h/c lâm sàng. phác đồ đã đem lại hiệu quả cao: giảm tỉ lệ tử vong của ngộ độc PPHC từ 10% (1995 ) xuống còn 2%(1999- 2000).Phác đồ được trình bày dưới đây. Nguyên tắc sử dụng PAM : - Dùng càng sớm càng tốt, liều cao đồng loạt ngay từ đầu. - Truyền TM liên tục. - Liều dùng, thời gian sử dụng sẽ được điều chỉnh theo đáp ứng của từng bệnh nhân: triệu chứng lâm sàng, liều atrropin, sự thay đổi hoạt tính ChE. - Giảm liều khi đã kiểm soát được h/c cường cholin phác đồ sử dụng PAM 9
Bài giảng Chống độc * Ngay khi có chẩn đoán xác định và phân loại lâm sàng : + Nặng ( và nguy kịch ) : Tiêm TM 1g trong 10 phút rồi truyền TM 0.5-1g/h cho đến khi thấm Atropin hoặc có kết quả ChE + Trung bình : Tiêm TM 1g trong 10 phút rồi truyền tĩnh mạch 0,5g/h cho đến khi thấm Atropin hoặc có kết quả ChE + Nhẹ : Tiêm TM 0,5g trong 5 phút rồi truyền TM hoặc tiêm TM 0,5g/2h * Điều chỉnh PAM theo kết quả ChE hoặc theo liều lượng Atropin như dưới đây: (lấy kết quả ChE làm căn cứ chính). + Nếu Atropin > 5mg/h và/hoặc ChE 50% Chẩn đóan quá liều PAM khi:  Đang truyền với tốc độ >= 0,5g/h  Thấm Atropin tốt với liều Atropin t hấp.  Xuất hiện liệt cơ ( mới ) hoặc liệt nặng thêm.  Tăng huyết áp hoặc truỵ mạch.  ChE đang có khuynh hướng tăng lại giảm. Độc tính của PAM : - PAM có ít độc tính, liều 40,5g trong 7 ngày hay 26g trong 54h đã được dùng mà không có tác dụng phụ xảy ra (Namba và CS 1971). - Tiêm nhanh quá 500mg/1phút có thể gây ra nhịp nhanh, co thắt phế quản, truỵ mạch, nhìn mờ, chóng mặt, đau đầu, nôn, cứng cơ và liệt cơ thoáng qua . - ở nồng độ cao PAM có thể ức chế hoạt tính ChE (thí nghiệm trên động vật). Tuy nhiên, tác dụng phụ này trong những liều điều trị rất ít hoặc không gặp ở người. Những nghiên cứu ở người cho thấy PAM có một chỉ số điều trị cao. Những liều lớn ( truyền TM liên tục 0,5g/giờ) dùng cho những người tình nguyện trong thời kỳ dài không thấy gây độc. 10
Bài giảng Chống độc Ngộ độc ma túy nhóm Opioid I. Đại cương Ma túy là một vấn đề nhức nhối của xh trong nhiều năm qua. Ma túy th/dùng là ôpi, trong đó ph/biến nhất là morphin v heroin. D Các kh/niệm cơ bản - Opiat: Các chất ng/gốc từ nhựa cây th/phiện ( opium poppy). - Opioid: Các hợp chất mà tất cả các t/dụng tr/tiếp đều bị Naloxone đối kháng. Bảng 1: So sánh các thuốc giảm đau gây ngủ thường dùng Liều và đường dùng t/2 (giờ) TD (giờ) =10mg MSO4 Thuốc Tự nhiên: 2-10mg,TB/TM 1,5 – 2 4-5 MSO4 60mg, uống Codein (Methylmorphine) 60mg, uống 2,9 4-6 120 mg Bán tổng hợp: Heroin (Diacetylmorphine) 3mg, TB/TM 1,5 – 2 3-4 3 mg Tổng hợp: Propoxyphene 65-100mg, U 3,5 2-4 240mg Diphenoxylate 5mg, uống 12-14 6-8 240mg Fentanyl 0,05mg, TB/TM 2-4 50-60ph TM 0,125mg 1-2 giờ TB Meperidine 50-100mg, TB/TM 3,5 2-4 80-100mg Methadone 5-15mg, TB/TM 15 36-48 80-100mg Kích thích–ức chế 30mg, TB/TM 2-3 _ Pentazocine 50mg, uống Nghiện opioid là hiện tượng phải liên tục tăng liều để đạt được cùng một đáp ứng sinh lý. Nếu đột ngột ngừng dùng opiat, lượng enkephalin nội sinh không đủ gây kích thích thần kinh, tình trạng kích động với các triệu chứng thiếu thuốc. II. Biểu hiện lâm sàng Có thể sau chích, hút, hít hoặc do đường qua da. Do đổi dùng thuốc sang người bán khác. Do tăng liều để đạt khoái cảm. 1
Bài giảng Chống độc Do tự sát hoặc bị mưu hại. Trẻ em có thể bị tai nạn Những người không nghiện ma túy có thể ngộ độc đường uống do cố tình (tự tử) hoặc do tai nạn điều trị. 1. ức chế thần kinh trung ương - Là một trong 3 tiêu chuẩn của ngộ độc opiat. - Hiếm gặp co giật do quá liều opioid tinh chế ngoại trừ ở trẻ em hoặc ngộ độc propoxyphene và meperidine. - Trương lực cơ thường không thay đổi nhưng có thể tăng nếu do quá liều meperidine hay fentanyl. 2. Đồng tử co nhỏ - Là dấu hiệu lâm sàng kinh điển thứ hai 3. ức chế hô hấp có thể gây tử vong - Là đặc điểm thứ ba của ngộ độc opioid. - Thở nhanh nông có thể thấy ở bệnh nhân phù phổi cấp tổn thương - Do tác dụng ức chế TKTW của opioid, phải xét chẩn đoán viêm phổi do sặc 4. Tác dụng trên hệ tim mạch - Sốc, trụy tim mạch: bệnh nhân ngộ độc heroin do tiêm chích có thể vào viện trong tình trạng sốc. Sốc có thể là do suy tim toàn bộ cấp, hoặc do tiêm độc chất vào tuần hoàn (hội chứng sốc do độc tố - toxic shock syndrome). Các biến chứng tim mạch khác là loạn nhịp chậm và loạn n hịp nhanh do quinine, rung nhĩ kịch phát, QT kéo dài, viêm nội tâm mạc, ngừng tim do tăng kali máu, tâm trương kéo dài, phình mạch dạng nấm. 5. Các tác dụng trên hệ tiêu hóa Buồn nôn và nôn; dùng các liều tiếp theo lại có tác dụng ức chế vùng này và sau đó rấ t khó gây nôn. 2
Bài giảng Chống độc Nhu động ruột giảm trong khi trương lực các cơ thắt tăng dẫn đến hấp thu thuốc rất chậm và làm cho thải trừ thuốc qua đường tiêu hóa có thể chậm tới 27 giờ sau khi uống. 6. Các biến chứng khác của NĐC opioid Tiêu cơ vân, hạ đường máu, tăng t hân nhiệt III. Xét nghiệm Nồng độ heroin trong máu không có giá trị nhiều về lâm sàng nhưng có thể phát hiện được trong vòng 36 giờ. 6-MAM có thời gian bán thải trong máu ngắn (38 phút) nhưng có thể phát hiện trong nước tiểu bằng phương sắc ký và là bằng chứng sử dụng heroin. Điều trị 1. Hồi sức tim mạch: Dùng vận mạch cho các bệnh nhân tụt HA. Theo dõi sát tăng gánh thể tích, chú ý đánh giá lượng dịch vào và ra. Sau khi bệnh nhân ổn định có thể chụp phim X quang ngực. 2. Hồi sức hô hấp: Đặt NKQ nếu có chỉ định. Naloxone TM 0,8-1,2mg, tiêm lại cách mỗi 5 phút cho tới khi bệnh nhân tỉnh, thở lại tốt. Tụt HA điều trị bằng vận mạch. Không truyền nhiều dịch ở bệnh nhân phù phổi. Nếu tình trạng bệnh nhân ổn định chụp X quang phổi và làm khí máu theo dõi. Theo dõi liên tục điện tim. Dùng ôxy và có thể phải thở PEEP. Digitalis và lợi tiểu không có nhiều tác dụng vì là phù phổi cấp tổn thương. 3. Naloxone Naloxone là chất giải độc đặc hiệu có tác dụng ức chế ở cả 4 loại receptor ôpi (mu, kappa, sigma, delta). Nhanh chóng dùng naloxone thường cứu được bệnh nhân ngộ độc ôpi. Liều dùng 1) Liều thường có hiệu quả trong điều trị cấp cứu là 1 đến 5 ống (0,4 -2mg) tĩnh mạch. Đánh giá điểm Glasgow hoặc thang điểm hôn mê khác. Nếu không có tác dụng, dùng thêm 1 liều 2mg tĩnh mạch (dùng cách 2-3 phút cho tới tổng liều 10mg). Nếu có đáp ứng 1 phần, tiêm TM cách 15 phút cho tới khi bệnh nhân tỉnh, thở được hoặc không có cải thiện thêm. Nếu có đáp ứng, bắt đầu truyền tĩnh mạch naloxone. 3
Bài giảng Chống độc 2) Phác đồ liều truyền tĩnh mạch liên tục để h ồi phục tác dụng giảm đau gây ngủ đã được Goldfrank và cộng sự đề xuất. Truyền tĩnh mạch 4 mg naloxone/lít với tốc độ 400 g/giờ (0,4mg/giờ). ở người lớn, dùng 4 mg/1000m l Glucose 5% truyền 100 ml/giờ Phác đồ điều trị cấp cứu ngộ độc cấp ôpi Hôn mê Thở chậm, ngừng thở, SHH cấp Đồng tử co nhỏ Tụt HA Vết tiêm chích Bóp bóng ôxy 100% Naloxone 0,4 mg tĩnh mạch Bn tỉnh, tự thở được: Bn không tỉnh và/hoặc thở <10 lần/phút -Theo dõi Sau 3 phút: -naloxone - naloxone 0,4 mg tm 2-3 phút/lần 0,4 mg mỗi 20-60 phút - tổng liều 2 mg (5 lần) theo lâm sàng - ôxy 4 l/ph -Truyền dịch g5%, nacl 0,9%, đảm bảo HA đáp ứng 1 phần: -bóp bóng Không đáp ứng hoặc thởQuá máy liều qua mặtma nạtuý -đặt nkq -truyền dịch: g5%, -thở máy nacl0,9% ippv Peep -naloxone 0,4 mg tm/30 phút. 4
Bài giảng Chống độc Ngộ độc khí CO BS. Bế Hồng Thu Khoa chống độc :BV Bạch Mai I.Đại cương về CO 1. Tỉ lệ mắc: Ngộ độc cấp CO rất thường gặp ở Pháp (10000 cas/năm, 500 người chết) và rất thường gặp ngộ độc nhiều người tr ong một gia đình. Ngộ độc cấp CO là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu tại Mỹ ( 5613 trường hợp trong năm 1979 – 1988 ). Tỉ lệ di chứng: 10.000 người phải mất ít nhất một ngày nghỉ. Di chứng 4 – 40 % bệnh nhân xuất viện. 2. Đặc điểm lý hoá: CO là một chất khí không màu,không mùi,không vị, khuếch tán mạnh,không gây kích thích. CO có tỉ trọng gần bằng tỉ trọng không khí ( 0,968 ) Trọng lượng phân tử: 28,01 Dalton. 3. Nguồn CO: CO là sản phẩm cháy không hoàn toàn của các chất có chứa carbon: như khói của cá c vụ động đất, ô nhiễm khói công nghiệp, chất khí đọng lâu ở hầm lò, tầng hầm, khói thuốc lá, khói các lò sưởi, 4. Cơ chế ngộ độc CO Khi vào cơ thể: CO cố định vào Hemoglobine (Hb) 85%, nó có ái lực gắn với Hb cao gấp 200 – 250 ân so với ôxy. Một phần còn lại khí CO hoà tan vào plasma và cố định vào myoglobine và vào các cytocrome. Tỉ lệ HbCO ( Carboxyhemoglobine ) được hình thành phụ thuộc vào lượng HbCO ban đầu ( đặc biệt ở người hút thuốc ), vào thời gian nhiễm, lượng khí CO và thông khí của bệnh nhân. Tỉ lệ HbCO: + Người không hút thuốc lá: 1 – 2% + Hút thuốc lá: 5 – 10 % + Nồng độ độc: > 10%z Ngộ độc oxyt carbon gây thiếu oxy tế bào do làm giảm tỉ lệ HbO2, làm giảm giải phóng oxy từ HbO2, làm giảm sử dụng oxy của tế bào. CO có thể thấm qua hàng rào rau thai và cố định vào Hb của thai nhi. CO được đào thải qua đường hô hấp dưới dạng không thay đổi. Thời gian bán thải là 4 giờ. Khi thông khí với oxy đẳng áp thì thời gian bán thải còn 80 phút và dưới oxy cao áp thì thời gian bán thải còn 23 phút. CO gây ra thiếu oxy chủ yếu ở hệ thần kinh trung ương, đối với cơ tim và thai nhi trong thời gian có mang. Tình trạng thiếu oxy sẽ nguy hiểm đặc biệt đối với người lớn tuổi, người thiếu máu, suy hô hấp và suy tim. 1
Bài giảng Chống độc 5.Phát hiện và định lượng: Trong giai đoạn ngộ độc cấp, HbCO được địn h lượng bằng máy quang phổ kế (spectrophometri ). Chẩn đoán xác định ngộ độc CO dựa vào tỉ lệ HbCO > 10%. Những người hút thuốc có tỉ lệ HbCO cao từ 3 - 8%, thậm chí đến 15 % ngay sau khi hút thuốc. Độ nhậy của HbCO rất cao nhưng độ đặc hiệu thấp. Định lượng CO cho kết quả đáng tin cậy, nó được định lượng bằng sự hấp phụ tia cực tím, kết quả được đo bằng mmol/100ml hoặc ml/100ml. Để chuyển đơn vị mmol% thành ml%, ta có công thức sau: CO ml% = mmol% x 2.24 Độ bão hoà HbCO được tính theo công thức sau: HbCO% = Tỉ lệ của CO ( ml% )/ 1,39 x nồng độ Hb(g%) Khi đọc kết quả phải chú ý đến thời điểm lấy máu so với thời gian bị ngộ độc và thời điểm hút thuốc cuối cùng ở người hút thuốc lá trước khi bị ngộ độc. Khi HbCO > 10% khẳng định chẩn đoán ngộ độc CO. II. Triệu chứng của ngộ độc cấp 1. Ngộ độc cấp có thể gặp trong các đám cháy lớn và gây tử vong nhanh chóng. Khởi đầu biểu hiện bằng đau đầu, mệt m ỏi, chóng mặt, buồn nôn, nhìn mờ, rối loạn hành vi kèm theo cảm giác sảng khoái, nặng hơn có thể dẫn đến hôn mê. Chẩn đoán dựa vào: Hỏi bệnh: hỏi bệnh nhân và những người xung quanh: ngộ độc thường xảy ra với nhiều người sống trong cùng một nhà, và có thể có những dấu hiệu nhẹ từ những ngày trước nhưng không được phát hiện. Những vật nuôi trong nhà là nạn nhân của ngộ độc CO, có thể bị chết như chó, mèo. Cần hỏi trong nhà có dùng lò sưởi không, bếp than, hoặc sửa chữa tầng hầm? Một hoàn cảnh khác có thể gây ngộ độc như là hít khói của động cơ ô tô, xe máy (đôi khi là một hình thức tự tử). Định lượng CO hoặc HbCO khi bệnh nhân đến bệnh viện hoặc sau khi đã thở oxy thì tỉ lệ HbCO và CO có thể bình thường. Dạng nặng hoặc hôn mê: o thường gặp khi bị nhiễm độc đã lâu hoặc ở người già đã bị suy tim hoặc suy hô hấp. Nó thường gây tổn thương não, cơ tim và hệ cơ. Tổn thương thần kinh trung ương : được biểu hiện bằng hôn mê tăng trương lực cơ, thời gian và mức độ hôn mê rất thay đổi. Có các dấu hiệu ngoại tháp.Một số bệnh nhân hôn mê có thể hồi phục nhanh chóng, một số khác có cải thiện thoáng qua và không hoàn toàn, tiến triển nặng lên ở tuần thứ 2 ( Hội chứng khoảng- syndrome postinterval) dẫn đến di chứng thần kinh hoặc tâm thần. Cơ chế do tổn thương chất trắng củ a não ở vùng hải mã theo kiểu mất myeline và được phát hiện bằng chụp cắt lớp não. Di chứng lâm sàng thường gặp là những vận động bất thường, tăng trương lực, tổn thương hệ thần kinh cao cấp, câm và mù vỏ. Tổn thương cơ tim: phụ thuộc vào nhu cầu oxy vì cơ tim chiếm 75% lượng oxy máu lưu hành trong khi đó các cơ quan khác chỉ chiếm 25% lượng oxy.Tổn thương cơ tim được biểu hiện trên ECG bằng thiếu máu cơ tim, loạn nhịp ( chiếm 5 – 6 %) . Những rối loạn chủ yếu là rối loạn tái cực, thay đổi của sóng T và đoạ n ST . Nó có thể gây ra thiếu máu dưới nội tâm mạc hoặc thiếu máu dưới thượng tâm mạc, hoặc đoạn ST 2
Bài giảng Chống độc chênh lên hoặc chênh xuống dưới đường đẳng điện đơn thuần. Nặng hơn biểu hiện bẵng truỵ mạch và phù phổi cấp. Phù phổi cấp là phối hợp cả phù phổi cấp tổn thương và phù phổi huyết động. ỏ những bệnh nhân bị bệnh mạch vành trước đó có thể gây ra nhồi máu cơ tim. Tổn thương cơ được biểu hiện dưới dạng tiêu cơ vân (rhabdomyolyse). Cơ chế do ép vào mạch máu và thần kinh. Nên tìm một cách hệ thống những dấu hiệu của tiêu cơ vân như: cơ căng, tăng thể tích, mất một hay nhiều mạch ngoại vi. Xét nghiệm thấy CPK, transaminasse, amylase tăng. Đôi khi khó có thể phân biệt được là do thiếu oxy, do tư thế nằm sau hôn mê hoặc do ngộ độc CO gây ra. Bảng 1. Triệu chứng theo nồng độ CO % CO trong Thời gian % COHb Triệu chứng không khí tiếp xúc 35 ppm Không xđ 3,5 Không 50 - 100 Không xđ 5 Đau đầu nhẹ, giảm khả năng làm việc 100 Không xđ 10 Đau đầu nhẹ, khó thở khi gắng sức nặng 100 - 200 Không xđ 10 - 20 Khó thở khi gắng sức vừa, hồi hộp, đau đầu vùng thái dương 200 -300 5 - 6 20 - 30 Đau đầu nhiều, ngất, chóng mặt, nhìn mờ, buồn nôn và nôn 400- 600 4 - 5 30 - 40 Chóng mặt, thất điều, lú lẫn, mất ý thức 700-1000 3 - 4 40- 50 Lú lẫn, tim nhanh, thở nhanh, hôn mê, co giật 1100 - 1500 1,5 - 3 50 - 60 Cheyne stokes, hôn mê, co giật, shock, ngừng thở 1600 - 3000 1 - 1,5 60- 70 Hôn mê co giật, suy hô hấp, truỵ tim mạch > 4000 Vài phút Tử vong Bảng 2. Theo mức độ lâm sàng Mức độ Triệu chứng Dấu hiệu Nhẹ Đau đầu Nôn Buồn nôn Chóng mặt Vừa Đau ngực Mạch nhanh Khó tập chung Thở nhanh Nhìn mờ Hoại tử cơ Khó thở khi gắng sức nhẹ Thất điều Nặng Đau ngực Co giật Hồi hộp Hôn mê Mất định hướng Rối loạn nhịp tim Tụt HA Thiếu máu cơ tim Phỏng da 3
Bài giảng Chống độc 2. Sinh hoá: Tăng đường huyết Tăng bạch cầu, chủ yếu là bạch cầu đa nhân trung tính. Toan hô hấp do phù phổi. Toan chuyển hoá do suy tuần hoàn phối hợp với tiêu cơ vân có thể gây ra suy thận cấp. Ngoài ra có thể gặp viêm tuỵ cấp trong ngộ đôc nặng. 3. Các dạng lâm sàng Một vài bệnh nhân có biểu hiện ngộ độc dưới các dạng không thường gặp phụ thuộc vào các triệu chưngs hoặc cơ địa hoặc là tiến triển. Dạng thần kinh- tâm thần: Khởi đầu đi loạng choạng, khó tập trung tư tưởng, hành động không phù hợp và rối loạn thị giác. Trẻ em có thể được phát hiện bằng co giật. Đôi khi ở người lớn, khởi đầu cũng biểu hiện bằng co giật. Người già: có thể khởi đầu bằng tình trạng lẫn lộn, đôi khi có dấu hiệu thần kinh khu trú làm nhầm chẩn đoán. ở phụ nữ có thai: Không có sự tồn tại song song giữa mức độ nặng của mẹ với mức độ nặng của thai nhi. Trong thời kì đầu, thiếu oxy của thai có thể gây ra thai chết lưu hoặc gây ra dị dạng bẩm sinh. ở giai đoạn cuối của thời kì có thai, ngộ độc CO gây ra thai chết lưu hoặc bệnh não cho thai. Tuy nhiên , người ta có thể gặp thai nhi phát triển bình thường ở những trường hợp ngộ độc nhe hoặc trung bình. Một nguyên nhân ngộ độc đặc biệt cần chú ý là ngộ độc khí chlore méthylene và khí dichloromethane. Những dung môi này sẽ được chuyển hoá một phần trong cơ thể th ành CO. Hai loại khí trên được sử dụng trong công nghiệp và trong hội hoạ ( để tẩy tranh ), nó thường được sử dụng trong những nơi kém thông khí và có thể gây ra ngộ độc khí CO nặng. III.Chẩn đoán 1. Chẩn đoán xác định - Khai thác bệnh sử - Khám thực thể - HbCO máu. Chú ý nồng độ COHb không tương quan với lâm sàng và di chứng thần kinh 2. Chẩn đoán phân biệt - Ngộ độc nhẹ: dễ lầm với cảm cúm nhất là về mùa đông. Sau 4 giờ tiếp xúc CO 200ppm COHb 15 - 20% đau đầu. CO 500 ppm buồn nôn - Ngộ độc vừa: dễ nhầm với ngộ độc thức ăn (buồn nôn, nôn); đau thắt ngực không ổn định - Ngộ độc nặng cần phân biệt với các nguyên nhân gây hôn mê và co giật khác. - Mầu đỏ anh đào xuất hiện khi tiếp xúc quá nhiều (2 -3%). Đây là dấu hiệu ít nhậy IV.Di chứng của CO - Sa sút trí tuệ - Tâm thần - Parkinson 4
Bài giảng Chống độc - Liệt - Múa vờn - Mù vỏ - Bệnh lý thần kinh ngoại vi - Bất lực Tổn thương thần kinh xuất hiện 2 - 40 ngày sau nhiễm CO + 1 thống kê trên BN ngộ độc được thở oxy 100% trong ICU 14% sống sót có tổn thương thần kinh không hồi phục + 1 nghiên cứu 2360 BN ngộ độc CO thấy 3% sa sút trí tuệ và Parkinson sau 1 năm + 1 nghiên cứu trên 63 BN bị ngộ độc nặng 43% giảm trí nhớ, 33% thay đổi về tính cách sau 3 năm theo dõi. V. Điều trị: Chiến lược điều trị không dựa vào nồng độ HbCO, mà dựa vào tình trạng có bị mất ý thức lúc đầu hay không?, tình trạng hôn mê, các yếu tố tiên lượng nặng, và vào các di chứng thần kinh. 1. Nhanh chóng đưa nạn nhân ra khỏi nơi ngộ độc: cho phép HbCO phân ly nhanh chóng. Trong khi kéo nạn nhân ra khỏi vùng bị ngộ độc: người cứu nạn phải lưu ý mang mặt nạ phòng độc hoặc đeo khẩu trang ẩm, phải đề phòng khả năng nổ của không khí giầu CO. 2.Thở oxy : Sự phân ly của HbCO được thúc đẩy dưới oxy liệu pháp, vì vậy cần cho thở oxy càng sớm càng tốt, cho thở oxy ngay sau khi lấy máu định lượng HbCO. - Thở oxy 100% đến khi COHb < 2%, đối với BN có thai thì duy trì 2 giờ sau khi COHb về 0 nhằm kéo dài thời gian thải trừ CO từ thai nhi Điều trị oxy đẳng áp( ONB ) là biện pháp đầu tiên. oxy được sử dụng dưới dạng masque hoặc lều oxy ở trẻ em. Liệu pháp oxy cao áp ( OHB ) chỉ định cho phụ nỡ có thai, hôn mê ( có tác dụng làm tăng áp lực riêng phần của oxy, làm tăng sự phân ly HbCO, làm tăng sự khuếch tán của oxy trong máu và làm cho tổ chức sử dụng oxy dễ dàng hơn. 3. Điều trị triệu chứng: - Nếu có suy hô hấp cần đặt nội khí quản, thở máy. - Điều trị HA tụt, đặt catheter, dùng thuốc vân mạch tuỳ theo mức độ của rối loạn huyết động. - Theo dõi chức năng sống cơ bản, - làm khí máu - Điều trị toan chuyển hoá chỉ khi pH < 7,1. Tình trạng toan giúp đường phân ly ôxy dịch chuyển về phía bên phải thuận lợi cho giải phóng ôxy cho tổ chức - 4. Phòng tái phát: giáo dục bệnh nhân. Vệ sinh nơi ở và môi trường lao động VII. Ôxy cao áp trong ngộ độc CO 1. Cơ sở của điều trị - Giảm thời gian nửa đời sống: Nếu thở O2 100% thời gian trong vòng 40 phút nếu HBO 2,5 atm thì thời gian chỉ còn 20 phút (4 -86 phút). Tăng O2 hoà tan lên 10 lần - Cung cấp O2 cho tổ chức dưới dạng hoà tan trong plasma 5
Bài giảng Chống độc - Gây co mạch não tức thì trong khi vẫn duy trì được O2 cho tổ chức não - Ngăn chặn sự tổng hợp các gốc tự do từ hiện tượng peroxidation của mỡ trong tế bào não do ngộ độc CO. 2. Chỉ định: - Ngất - Hôn mê - Co giật - GCS 25% (một số >40% và > 25% nếu kèm theo: co giật, loạn nhịp tim,di chứng) hoặc COHb > 15% ở ph ụ nữ có thai - Thiếu máu cơ tim - Loạn nhịp thất - Sau khi điều trị ban đầu ổn định sau 2 -4 giờ mà triệu chứng thần kinh không phục hồi (đau đầu, thất điều, lú lẫn) 6
Bài giảng Chống độc Ngộ độc cấp Barbituric BS. Đặng Thị Xuân I. Đại cương Ngộ độc cấp barbituric là ngộ độc rất thường gặp trong các khoa Hồi sức cấp cứu. Nhiều bệnh nhân uống với mục đích tự tử vì vậy uống với số lượng nhiều, nhiều loại thuốc, bệnh cảnh lâm sàng thường phứ c tạp và nặng. Trên thực tế, hay gặp ngộ độc ở những bệnh nhân bị rối loạn tâm thần, động kinh, nghiện ma tuý. Ngộ độc cấp barbituric là một vấn đề cần phải quan tâm vì tử vong còn cao do nhiều biến chứng. ở Việt Nam barbituric được dùng nhiều nhất là ph enobarbital (luminal, gardenal). Bên cạnh ngộ độc cấp còn có ngộ độc mãn do lạm dụng thuốc. II. tính chất - chuyển hoá - độc tính 1. Cấu trúc và tính chất lý hoá - Barbiturat được dùng để chỉ các dẫn xuất của acid barbituric và ure vòng của acid malonic. NH - H HO - C - C -2H2O NH - CO H O = C CH2 O=C C NH - H HO - C - C NH - CO H Ure Acid Malonic Malonylure (acid Barbituric) - Bản thân acid barbituric không được dùng trong y học, nhưng các dẫn chất thế ở vị trí C 5 (đôi khi ở 1, 3) cho một loạt các dẫn chất có tác dụng gây ngủ, chống co giật được gọi là thuốc ngủ barbituric. Nếu thay ure bằng Thio ure sẽ được Thio-barbituric, khi thay H 5 bằng các nhóm thế khác nhau sẽ cho một dẫn chất gây ngủ mạnh và nhanh dùng làm thuốc gây mê. - Nói chung barbiturat là những tinh thể trắng, vị thay đổi, ít tan trong nước và ête dầu hoả, tan nhiều trong dung môi hữu cơ (alcol, ête, clorofoc). Dễ thăng hoa trong chân không ở 170 - 180oC. Điểm nóng chảy thay đổi từ 100 - 190oC. Barbiturat thường bị than, silicagen hấp phụ. - Axit barbituric có tính axit mạnh (nhất là pKa=4.04). Do tính axit nên tạo muối không tan với một số kim loại nặng, dễ tan trong dung dịch kiềm và carbonat kiềm. - Barbiturat dễ tạo phức hỗn hợp với một số ion kim loại do đó dễ tan trong dung môi, bị phân huỷ khi có nước, có màu đặc trưnghoặc tinh thể đặc hiệu nên được dùng khi kiểm nghiệm. - Hầu hết các barbiturat có phổ hấp thụ UV đặc trưng, quang phổ phụ thuộc vào pH của dung dịch. 1
2. Chuyển hoá barbituric trong cơ thể - Barbituric dễ dàng hấp thụ qua niêm mạc khi pH của môi trường nhỏ hơn pKa của barbituric , do vậy thấm nhanh qua niêm mạc dạ dà y. - Barbituric được chuyển hoá ở gan do tác dụng của các men có trong gan. Vì vậy ở người quen dùng barbituric , liều ngộ độc cao hơn người chưa dùng barbituric . Ngược lại, người suy gan dễ bị ngộ độc. Thuốc được hấp thu nhanh, phân bố nhiều trong tổ chức . - Các barbituric chậm (gardenal, barbital ) có thể thải trừ nhiều nhất qua nước tiểu dưới dạng nguyên vẹn (65 - 80%), vì vậy gây lợi tiểu là một phương pháp đào thải tốt. Các barbituric chậm được lọc qua cầu thận và tái hấp thu ở ống lượn gần. Nước ti ểu kiềm làm giảm tái hấp thụ barbituric, vì vậy kiềm hoá huyết thanh là một biện pháp tốt để thải trừ barbituric qua thận. 3. Độc tính sinh bệnh học - Dựa theo thời gian gây ngủ, người ta chia barbituric ra làm 4 loại: + Tác dụng chậm (6 giờ) : barbital, gardenal + Tác dụng trung bình (3 - 6 giờ) : allobarbital, amobarbital, aprobarbital, butobarbital. + Tác dụng ngắn (3 giờ) : xyclobarbital, secobarbital, pentobarbital + Tác dụng cực ngắn để gây mê: thiopental - Barbituric tác dụng lên các ty lạp thể của các tế bào làm giảm tiêu thụ oxy, giảm phát sinh ra nhiệt lượng và acid lactic. Với liều cao, barbituric ức chế thần kinh trung ương, tác dụng ức chế hệ thống lưới ARAS và vùng não trung gian làm cho bệnh nhân hôn mê. - Barbituric ức chế các trung tâm vận mạch, hô hấp, các thụ thể pH, PCO 2/PO2, làm mất phản xạ ho. - Tác dụng của barbituric còn phụ thuộc vào đặc điểm của người dùng thuốc : sự nhạy cảm, tuổi, chức năng gan thận, nghiện rượu, có dùng thuốc thường xuyên hay không. - Tác dụng của barbituric tăng lên khi có mặt của các thuốc ức chế thần kinh khác : morphin và chế phẩm, clopromarin, bromua Tác dụng kết hợp giữa barbituric và rượu có thể gây tử vong dù nồng độ barbituric máu không cao. - Các tác dụng này có tính chất tạm thời và mất đ i không để lại di chứng sau khi thuốc đã được thải trừ hết. - Ngộ độc trên 2g có thể gây hôn mê sâu và tử vong, trên 6g sẽ gây tử vong nhanh chóng nếu không kịp thời cứu chữa. III. Triệu chứng lâm sàng ngộ độc nặng Trong bài này chúng tôi chỉ đề cập đến ngộ độc cấp barbituric tác dụng chậm : phenobarbital (gardenal) 1. Hôn mê sâu 2
- Hôn mê không có liệt chi, bệnh nhân nằm yên, các chi mềm nhũn, mất hết phản xạ gân xương, kể cả phản xạ giác mạc, nhưng phản xạ đồng tử với ánh sáng vẫn còn và chỉ mất nếu bệnh nhân ngạt thở do tụt lưỡi hoặc suy hô hấp. - Nếu có tình trạng co cứng kiểu mất não phải coi chừng có thiếu oxy tổ chức (tụt lưỡi, ứ đọng đờm dãi) - Rối loạn ý thức tỷ lệ với mức độ ngộ độc, cơ địa động kinh chịu đựng liều cao hơn. - Hôn mê: Đánh giá mức độ hôn m ê theo bảng điểm Glasgow (tuy nhiên bảng điểm Glasgow không có giá trị để tiên lượng bệnh nhân ngộ độc barbituric) Điện não đồ giúp cho đánh giá mức độ hôn mê và theo dõi tiến triển của bệnh Nhiều tác giả đã khảo sát sự liên quan giữa nồng độ barbiturat trong máu và mức độ lâm sàng. Nồng độ này thay đổi từng loại. Nồng độ barbiturat (mg%) và giai đoạn lâm sàng (theo Bài giảng kiểm nghiệm độc chất - Trường Đại học Dược Hà Nội) Mức độ ngộ độc 0 1 2 3 4 Phenobarbital 1.0 3.4 5.5 8.0 15.0 Amobarbital 0.7 1.5 3.0 5.2 6.6 Pentaobarbital 0.4 0.6 1.5 2.0 3.0 Secobarbital 0.3 0.5 1.0 1.5 2.0 Tuy nhiên nồng độ barbituric còn phụ thuộc vào phương pháp xét nghiệm và độ nặng của ngộ độc cấp barbituric phụ thuộc vào các dấu hiệu lâm sàng, chức năng sống , biến chứng hơn là nồng độ barbituric máu. Có bệnh nhân nồng độ barbituric máu không cao nhưng lại tử vong do tụt lưỡi, sặc, nhiễm trùng bệnh viện . - Có thể hạ thân nhiệt hay sốt cao. - Nhãn cầu thường cố định. 2. Rối loạn hô hấp Rất thường có, là nguyên nhân chủ yếu gây tử vong Cơ chế: giảm thông khí phế nang: Tắc đường hô hấp do tụt lưỡi, đờm dãi, mất phản xạ ho, hít phải dịch vị (hội chứng Mendelson), là nguyên nhân chính gây tử vong. Trước khi bệnh nhân được đặt ống nội khí quản, nên để bệnh nhân ở tư thế nằm nghiêng an toàn. - Bội nhiễm phổi ở những bệnh nhân nằm lâu, đặt ống nội khí quản thở máy 3. Rối loạn tuần hoàn - Tê liệt thần kinh trung ương dẫn đến giảm thúc tính thành mạch gây ra hạ huyết áp. Tình trạng hạ huyết áp ở những người già có thể gây nh ững biến chứng nặng nề, có bệnh nhân sau khi điều trị ổn định ngộ độc cấp lại phát hiện ra nhũn não do bị tụt huyết áp kéo dài. - Thường kèm theo mất nước, mất muối, tắc mạch phổi. 3
4. Bội nhiễm - Là biến chứng rất thường gặp, nhiễm trùng bệnh viện thường do vi khuẩn gram âm hoặc trực khuẩn mủ xanh kháng thuốc, điều trị khó. - Viêm phổi, viêm phế quản phổi: do hít phải, do ứ đọng đờm dãi, do công tác chăm sóc, hút đờm. Đa số các bệnh nhân thở máy bị nhiễm trùng phổi, thường là nguyên nhân kéo dài thời gian thở máy, thời gian điều trị, thậm chí gây tử vong cho bệnh nhân . - Nhiễm khuẩn tiết niệu, đặc biệt ở những bệnh nhân đặt ống thông bàng quang, nằm lâu, đái tháo đường. - Loét mục 5. Suy thận cấp - Thường là chức năng - Nhưng có thể là thực tổn do bệnh nhân có tổn thươn g tiềm tàng ở thận, hoặc do nằm bất động đè ép vào chi gây tiêu cơ vân (rhabdomyolyse): đái ít, sẫm màu, men CPK tăng cao. 6. Bệnh phối hợp - Bệnh nhân nằm lâu có thể có biến chứng: tai biến mạch máu não , huyết khối tĩnh mạch chi dưới, tắc mạch phổi, nhồi máu cơ tim. - Tiên lượng xa: có thể thấy viêm nhiều dây thần kinh. IV. Xét nghiệm độc chất Mẫu bệnh phẩm: Dịch cơ thể: máu, nước tiểu, dịch dạ dày Phủ tạng 1. Định tính barbiturat: 1.1. Phản ứng chung của các barbiturat: phản ứng Parris - Phản ứng tạo phức hợp hỗn hợp có màu hồng với Coban Nitrat hoặc Coban Acetat trong môi trường Metanol. - Phản ứng này kỵ nước, có thể phát hiện đến 0.03mg barbiturat trong mẫu thử, nhưng không đặc hiệu. Tất cả các nhóm có CO – NH – CO đều cho phản ứng này. - Phản ứng trên có thể thực hiện trên sắc ký lớp mỏng. 1.2. Phản ứng đặc hiệu tìm Gardenal - Phương pháp sắc ký lớp mỏng so sánh với mẫu gardenal chuẩn ( chấm 5 -10mcg mẫu chuẩn) - Dung môi triển khai: Clorofoc/Aceton 9/1 - Thuốc thử: Millon hoặc orthotoludin 1% hoặc 3 dung dịch KaliIodu a 1% trong nước với Benzidin bão hoà trong acid Acetic 1%. - Dương tính khi thấy vết màu trắng xám trên nền trắng (Rf trùng với Rf gardenal của mẫu so sánh). - Phản ứng này có thể dùng để bán định lượng gardenal 1.3. Phản ứng soi tinh thể trên kính hiển vi độ phóng đại 8 –10 lần 4
2. Định lượng barbiturat - Phản ứng tạo phức màu rồi đo quang (hiện nay ít dùng) - Phương pháp đo phổ UV (phổ hấp thu tử ngoại) Đo trong dung dịch NaOH 0.1N đo hấp phụ ở bước sóng 240nm ở pH = 10 cho max = 244 nm ở pH = 13 cho max = 249 nm (có thể dùng định lượng gardenal trong dịch sinh lý) - Sắc ký khí V. Xử trí Xử trí cấp cứu phụ thuộc vào mức độ nặng khi bệnh nhân vào viện: loại bỏ chất độc trước hay hồi sức trước. 1. Bảo đảm thông khí trước - Đặt ống nội khí quản, hút đờm. - Hô hấp nhân tạo với phương thức IPPV - Mở khí quản nếu có phù thiệt hầu, thanh môn. - Nếu có xẹp phổi: soi hút phế quản 2. Hạn chế ngộ độc - Không gây nôn - Rửa dạ dày: + Bệnh nhân tỉnh: đặt ống thông dạ dày nhỏ qua đường mũi, rửa dạ dày. Cần phải tiên lượng trước tình trạng bệnh nhân vì có thể hôn mê và diễn biến nặng lên rất nhanh. + Bệnh nhân mê: đặt nội khí quản có bóng chèn (cuff) và thông khí nhân tạo trước khi rửa dạ dày. + Kỹ thuật rửa dạ dày: bệnh nhân nằm nghiêng trái, mỗi lần đưa vào 100 – 200ml dung dịch muối 0.9%. Số lượng dịch rửa: 3- 5 lít, mùa lạnh dịch rửa phải được làm ấm. Lấy dịch rửa dạ dày ở lần đầu để xét nghiệm độc chất. - Cho bệnh nhân uống than hoạt 100g (20g/2 giờ), thuốc tẩy sorbitol 1 - 2g/kg chia đều theo các liều than hoạt. 3. Tăng đào thải - Gây bài niệu cưỡng bức: truyền 4 – 6 lít/ngày (theo dõi CVP), cho lợi tiểu để tăng thải barbituric. Với các bệnh nhân không có suy tim, suy thận, khi truyền dịch nhiều, chưa cần cho lợi tiểu số lượng nước tiểu có thể đã tăng. Những bệnh nhân có suy tim, suy thận phả i theo dõi chặt tốc độ truyền dịch và CVP , cho lợi tiểu. - Kiềm hoá huyết tương: truyền bicarbonat Các biện pháp trên có thể tiến hành được ở mọi tuyến, trong đa số các trường hợp ngộ độc chỉ cần hồi sức tốt, rửa dạ dày, cho than hoạt và thuốc tẩy là đã có thể cứu sống bệnh nhân. - Lọc ngoài thận: Là biện pháp thải trừ chất độc rất có hiệu quả nhưng không phải ở tuyến nào cũng có thể làm được, giá thành cao. + Thận nhân tạo: chỉ định với những bệnh nhân ngộ độc nặng: hôn mê sâu, vô niệu, truỵ mạch, nồng độ barbituric trong máu cao. Tuy nhiên, trong điều kiện của nước ta hiện nay, 5