Bài giảng Giải phẫu học: Vùng cẳng chân - TS. Trịnh Xuân Đàn

Nội dung text: Bài giảng Giải phẫu học: Vùng cẳng chân - TS. Trịnh Xuân Đàn

1. VÙNG CẲNG CHÂN Bài giảng Giải phẫu học Chủ biên: TS. Trịnh Xuân Đàn VÙNG CẲNG CHÂN SAU Vùng cẳng chân sau (regio cruralis posterior) là vùng ở giữa khoeo và sên cẳng chân sau, trên phồng to gọi là bắp chân và được giới hạn: - Ở trên là đường vòng qua dưới lồi củ chày trước. - Ở dưới là đường vòng qua hai mắt cá chân. Cấu tạo từ nông vào sâu có: 1. LỚP NÔNG - Da dầy ít đàn hồi - tổ chức dưới da mỏng có mạch - thần kinh nông. - Tĩnh mạch hiển bé từ đầu ngoài cung tĩnh mạch mu chân đi lên sau mắt cá ngoài theo bờ ngoài gân gót lên cẳng chân cùng thần kinh bì bắp chân trong qua mạc cẳng chân đổ vào tĩnh mạch khoeo. - Thần kinh nông gồm có: + Thần kinh bì đùi sau thường tận hết ở khoeo, một số trường hợp khác tới 1/3 trên cẳng chân sau. 1. Xương chày 2. Cơ chày trước 3. Cơ duỗi chung các ngón chân 4. Bó mạch chày trước 5. Cơ mác dài 6. Xương mác 7. Dây thần kinh mác chung 8, 11. Cơ bụng chân ngoài 9. Thần kinh bì bắp chân ngoài 10. Cơ dép 12. TM hiển bé & TK bì bắp chân trong 13. Cơ bụng chân trong 14. Cơ gan chân gày 15. Bó mạch thần kinh chày sau 16. Các nhánh của thần kinh hiển 17. Cơ chày sau 18. Tĩnh mạch hiển lớn 1 9. Cân sâu cẳng chân 20. Mạc bọc cẳng chân Hình 3.30. ết đồ cắt ngang 1/3 trên cẳng chân + Thần kinh bì bắp chân ngoài hay thần kinh hiển mác là nhánh thần kinh mác chung đi giữa hai lá mạc khoeo tới giữa cẳng chân ra nông cho nhánh thông mác nối với thần kinh bì bắp chân trong thành thần kinh bắp chân hay thần kinh hiển ngoài. + Thần kinh bì bắp chân trong hay thần kinh hiển chày: tách từ thần kinh chày tới 1/2 cẳng chân sau ra nông nối với nhánh thông mác tạo thành thần kinh bắp chân đi xuống bắt chéo sau tĩnh mạch hiển bé cảm giác gót chân và cạnh ngoài bàn chân.
2. 2. MẠC CẲNG CHÂN Ở khu sau mạc cẳng chân bám ở phía trong vào bờ trong xương chày phía ngoài liên tiếp với mạc cẳng chân trước ngoài, ở giữa tách ra hai trẻ bọc tĩnh mạch hiển bé và thần kinh bì bắp chân ở 2/3 trên cẳng chân. 3. LỚP SÂU Gồm cơ, mạch và thần kinh 3.1. Cơ vùng cẳng chân sau Được chia 2 lớp bởi mạc cẳng chân sâu căng từ xương mác đến xương chày. - Lớp nông: + Cơ tam đầu cẳng chân (m. triceps surae): gồm hai đầu cơ bụng chân bám vào lồi cầu ngoài, lồi cầu trong xương đùi và cơ dép bám vào chỏm xương mác, 1/3 trên mặt sau xương chầy và cung gân cơ dép căng giữa hai xương. Cả ba cơ tụm lại thành gân gót xuống bám vào xương gót mặt sau. Động tác: gấp cẳng chân, gấp bàn chân rất quan trọng khi đi, đứng, chạy, nhảy. + Cơ gan chân (m. plantans) hay cơ gan chân.dài: là một cơ mảnh 1. Cơ bán gân 2. Cơ bán mạc 3. Cơ may 4. Cơ bụng chân trong 5, 7. Cơ dép 6. Gân gót 8.Cơ bụng chân ngoài 9. Cơ nhị đầu Hình 3.31. Cơ cẳng chân (nhìn sau) dài (khi có, khi không) đi từ mép dưới ngoài đường ráp cùng đầu ngoài cơ bụng chân đi chếch dần vào trong rồi theo bờ trong và hoà vào gân gót tăng cường cho gân này. Lớp sâu: + Cơ khoeo (m. popliteus) : từ lồi cầu ngoài xương đùi toả hình tam giác đến trên đường dép xương chày. Động tác: gấp và xoay trong cẳng chân. + Cơ chày sau (m.tibialis posterior): từ mặt sau hai xương cẳng chân, màng gian cốt nằm giữa hai cơ gấp dài ngón cái và gấp dài các ngón chân xuống dưới cổ chân bắt chéo trước cơ gấp dài các
3. ngón chân vào trong để chui qua ô trước trong của mạc hãm các gân gấp đến bám vào củ xương ghe. Động tác: gấp và nghiêng trong bàn chân. + Cơ gấp dài các ngón chân (m. flexor digitorum longus): từ phần giữa mặt sau xương chầy đi phía trong rồi bắt chéo gân cơ chày sau ở 1/3 dưới cẳng chân rồi chui qua mạc hãm các gân gấp ở sau ngoài cơ chày sau tới bám vào nền đốt ngón chân xa II, III, IV, V. Động tác: gấp các ngón chân 2-5, gấp và xoay bàn chân vào trong và có tác dụng giữ vững vòm gan chân. + Cơ gấp dài ngón cái (m. flexor hallucis longus): từ phần dưới mặt sau xương mác đi chếch vào trong chui qua ô ngoài cùng của mạc hãm các cơ gấp tới bám vào đất xa ngón cái. Động tác: gấp ngón cái, gấp và nghiêng trong bàn chân. 3.2. Mạch và thần kinh 3.2.1. Động mạch chày sau (a. tibialis posterior) 1. Cơ chày trước 12. Tnh mạch hiển bé 2. Cơ duỗi dài ngón chân 13. Cơ bụng chân 3. Bó mạch TK chày trước 14. Cơ gan chân gầy 4. Cơ duỗi dài ngón 1 15. Thần kinh hiển 5. Cơ mác bên ngắn 16. Tnh mạch hiển lớn 6. Cơ mác bên dài 17. Bó mạch TK chày sau 7. Xương mác 18. Cơ chày sau 8. Bó mạch mác 19. Màng trên cốt 9. Cơ dép 20. Cơ gấp dài ngón chân 10. Cơ gấp dài ngón 1 21. Xương chày 11. TK bì bắp chân trong Hình 3.32. Thiết đồ cắt ngang 1/3 giữa cẳng chân - Nguyên uỷ - tận cùng: Là nhánh của động mạch khoeo từ cung cơ dép đến sau mắt cá trong chia hai nhánh tận là động mạch gan chân trong và động mạch gan chân ngoài. - Đường đi và liên quan: Đi giữa hai lớp cơ cẳng chân sau, dưới mạc sâu lúc đầu đi giữa xương chày xương mác sau cơ chày sau rồi chếch vào trong ở sau cơ gấp dài ngón chân, cùng thần kinh chày sau chui ra nông ở 1/3 dưới cẳng chân đi dọc bờ trong gân gót. Thần kinh chày sau đi ngoài động mạch. - Phân nhánh: ngoài các nhánh cơ, động mạch chày sau cho: + Nhánh mũ mác đi vòng qua chỏm xương mác lên trên nối với động mạch gối dưới ngoài của động mạch khoeo. + Nhánh động mạch mác đi theo xương mác. + Nhánh mắt cá trong góp phần vào mạng mạch mắt cá trong. + Nhánh gót cấp máu cho vùng gót. + Động mạch mác (a. peronea): là nhánh bên lớn nhất của động mạch chày sau tách dưới cung cơ dép 3-4cm chếch ra ngoài nằm giữa cơ chày sau và cơ gấp dài ngón cái rồi chạy dọc xương mác lách giữa xương và chỗ bám cơ gấp dài ngón cái. Động mạch mác phân nhánh cho cơ và xương mác, tới trên cổ chân tách ra: • Nhánh xiên chọc qua màng gian cốt ra trước tới mặt ngoài mu chân tham gia mạng mạch mắt cá ngoài.
4. • Nhánh thông nối với động mạch chày sau. • Các nhánh mắt cá ngoài tham gia mạng mạch mắt cá ngoài. • Các nhánh gót được xem như nhánh tận của động mạch mác. 3.2.2. inh mạch chày sau (v. tibialis posterior) Có hai tĩnh mạch đi kèm động mạch, nhận các tĩnh mạch cùng tên với các nhánh động mạch rồi đổ vào tĩnh mạch khoeo. 3.2.3. Thần kinh chày (n. tibialis) Từ hõm khoeo qua cung cơ dép xuống cẳng chân sau đi cùng động mạch chày sau và nằm ngoài động mạch rồi xuống gót chân chia hai nhánh gan chân trong và gan chân ngoài. Trên đường đi thần kinh chày sau tách các nhánh: - Tách các nhánh vận động cho các cơ khu cẳng chân sau. - Nhánh gian cốt cẳng chân đi trên màng gian cất. - Nhánh bì bắp chân trong cảm giác cho cẳng chân sau. - Nhánh gót trong cảm giác mặt trong và dưới gót chân. 1. Cơ dép (cắt) 2. Động mạch chày 3. Thần kinh chày 4. Nhánh gót của ĐM chày 5. Gân gấp dài các ngón chân 6. Gân cơ mác dài 7. Nhánh gót của ĐM mác 8. Động mạch mác 9. Động mạch chày trước 10. Thần kinh mác chung Hình 3.33. Mạch, thần kinh cẳng chân sau VÙNG CẲNG CHÂN TRƯỚC Vùng cẳng chân trước (regio cruralis anterior) là tất cả phần mềm che phủ mặt trước ngoài 2xương cẳng chân và được giới hạn: - Ở trên bởi đường vòng qua dưới lồi củ chày trước. - Ở dưới bởi đường vòng qua hai mắt cá chân. Trên ết đồ cắt ngang qua cẳng chân, vùng cẳng chân trước nằm trước 2 xương cẳng chân, màng liên cốt và vách liên cơ ngoài từ nông vào sâu gồm có: 1. DA, TỔ CHỨC TẾ BÀO DƯỚI DA Da mỏng, ít di động, ít mạch máu đôi khi có lông. Tổ chức tế bào dưới da mỏng trong đó có mạch thần kinh nông. - Tĩnh mạch nông: tĩnh mạch hiển lớn (v. saphena magna) bắt nguồn từ cung tĩnh mạch mu chân, đi từ bờ trong bàn chân đến trước mắt cá trong lên tới bẹn chọc qua cân nông đổ vào tĩnh mạch
5. đùi. Tĩnh mạch hiển lớn nhận nhiều nhánh nhỏ và nối với tĩnh mạch hiển bé. - Thần kinh nông: ở vùng cẳng chân trước ngoài và mu chân có các nhánh: + Thần kinh mác nông (n. peroneus superficialis) thuộc dây mác chung. + Dây thần kinh hiển (n. saphenus) thuộc dây thần kinh đùi. 2. MẠC NÔNG Mạc nông vùng cẳng chân ở trên liên tiếp với mạc nông của đùi, ở phía trong bám sát vào mặt trong xương chày. Phía ngoài liên tiếp với mạc cẳng chân sau và vách gian cơ. ở dưới xuống đến mu chân, ở cổ chân mạc này dầy lên tạo nên mạc hãm các gân cơ duỗi hay dây chằng vòng cổ chân. 3. LỚP SÂU (LỚP DƯỚI MẠC) Gồm các cơ, mạch thần kinh ở sâu. 3.1. Các cơ Vùng cẳng chân trước có 2 khu cơ là khu trước và khu ngoài. 3.1.1. Khu cơ trước Có 4 cơ: - Cơ chày trước (m. tibialis anterior) hay cơ cẳng chân trước: bám từ 2/3 trên mặt ngoài xương chày, màng gian cốt, sau đó gân cơ chui qua mạc giữ gân duỗi xuống bám vào xương chêm trong và nền xương đốt bàn chân I. Tác dụng duỗi và nghiêng trong bàn chân. - Cơ duỗi dài các ngón chân (m. extensor digitorum longus) hay cơ duỗi chung ngón chân: bám từ lồi cầu ngoài xương chày, 2/3 trên mặt trong xương mác và màng gian cốt, tới 1/3 dưới cẳng chân thì chuyển thành gân, rồi chia thành 4 gân nhỏ chui qua mạc giữ gân duỗi tới các ngón chân II, III, IV, V. Mỗi gân này lại chia thành 3 chế, chế giữa bám vào đầu gần đốt II, hai chế bên bám vào đầu gần đốt III. Tác dụng duỗi các ngón chân và bàn chân. - Cơ duỗi dài ngón chân cái (m. extensor hallucis longus): bám từ 2/3 dưới, mặt trong xương mác, màng gian cất, rồi chui qua mạc giữ gân duỗi tới bám vào nền đốt xa ngón I. Tác dụng duỗi ngón chân I. - Cơ mác ba (m. peroneus tertius) khi có, khi không. Bám từ 1/3 dưới xương mác và màng gian cốt, rồi đến bám vào nền đốt bàn chân V. Tác dụng duỗi bàn chân, dạng và xoay ngoài bàn chân. Tóm lại: cơ ở khu trước là nhóm cơ duỗi bàn chân (hay gấp mu chân), nghiêng trong, nghiêng ngoài bàn chân và duỗi ngón chân, do dây thần kinh mác sâu chi phối và được cấp máu bởi động mạch chày trước.
6. 1. Cơ rộng ngoài 2. Dải chậu chày 3. Gân cơ nhị đầu đùi 4. Cơ mác dài 5. Cơ chày trước 6. Cơ duỗi dài các ngón chân 7. Cơ duỗi riêng ngón cái 8. Cơ dép 9. Cơ bụng chân trong 10. Bám tận cơ may Hình 3.34. Các cơ cẳng chân (nhìn trước) 2.1.2. Khu cơ ngoài Có 2 cơ: - Cơ mác dài (m. peroneus longus) ở nông, bám từ chỏm và 1/2 trên mặt ngoài xương mác bởi 3 bó tạo thành rãnh chữ T, rồi vòng qua sau mắt cá ngoài, qua rãnh gần cơ mác dài của xương gót, xuống gan chân bám vào nền xương đốt bàn chân I, II và xương chêm trong. Tác dụng nâng đỡ vòm gan chân, gấp và xoay ngoài bàn chân. - Cơ mác ngắn (m. peroneus brevis) ở sâu, bám ở nửa dưới mặt ngoài xương mác, vách gian cơ, rồi chạy trước gân cơ mác dài, qua mặt ngoài xương mác tới bám vào nền xương đốt bàn chân V. Tác dụng như cơ mác dài. Cả hai cơ trên đều do thần kinh mác nông chi phối và động mạch chày trước cấp máu. 3.2. Mạch máu, thần kinh 3.2.1. Động mạch chày trước (a. tibialis anterior) * Nguyên uỷ, đường đi, tận cùng Là một trong 2 ngành cùng của động mạch khoeo. Từ cẳng chân sau động mạch chày trước bò qua bờ trên màng liên cất để ra khu cẳng chân trước và đi xuống đến cổ chân, chui qua mạc giữ gân duỗi thì đổi tên thành động mạch mu chân. Hướng đi của động mạch chày trước là 1 đường kẻ từ chỏm xương mác xuống tới điểm giữa 2 mắt cá ở cổ chân. * Liên quan: động mạch chày trước nằm ở trong rãnh ở cẳng chân trước. - Ở 1/3 trên cẳng chân thì động mạch nằm giữa cơ cẳng chân trước ở trong và cơ duỗi chung ngón chân ở ngoài. - Ở 1/3 giữa và dưới cẳng chân động mạch nằm giữa cơ cẳng chân trước ở trong, cơ duỗi chung và cơ duỗi riêng ngón cái ở ngoài.
7. Ở cổ chân có gân cơ duỗi ngón cái bắt chéo động mạch để vào trong. - Dây thần kinh chày trước cũng chạy theo động mạch ở cẳng chân trước. Ở trên thì nằm ngoài động mạch, đến giữa cẳng chân thì bắt chéo mặt trước động mạch từ ngoài vào trong để xuống dưới thì nằm ở phía trong động mạch. * Phân nhánh, vòng nối - Động mạch quặt ngược chày trước (a. recurrens tibialis anterior) - Động mạch quặt ngược chày sau (a. recurrens tibialis posterior) Hai động mạch này lên tham gia vòng nối quanh khớp gối và quanh xương bánh chè. - Hai động mạch mắt cá trước trong và ngoài (a. malleolaris anterior mediles et laterales) nối với động mạch chày sau, động mạch mu chân, động mạch gan chân và động mạch mác bởi vòng nối quanh mắt cá. - Các động mạch nuôi cho khu cơ cẳng chân trước ngoài. 1. Thần kinh mác chung 2,4. Thần kinh mác sâu 3. Thần kinh mác nông 5. Nhánh xiên của ĐM mác 6. ĐM cổ chân ngoài 7. Động mạch mu chân 8. Động mạch chày trước 9. ĐM quặt ngược chày trước Hình 3.35. Mạch, thần kinh vùng cẳng chân trước 3.2.2. Thần kinh mác sâu (n. fiburalis profundus) hay dây chày trước * Nguyên uỷ, đường đi, tận cùng Là ngành cùng của thần kinh mác chung, từ nguyên uỷ theo nét ngang rãnh chữ T cơ mác bên dài, chọc qua vách trên cơ trước ra khu cẳng chân trước. Ở cẳng chân trước lúc đầu nằm phía ngoài động mạch, đến giữa cẳng chân thì bắt chéo động mạch, để xuống dưới thì nằm phía trong động mạch. - Ở cổ chân thần kinh chui dưới mạc giữ gân duỗi xuống mu chân. * Phân nhánh và chi phối Thần kinh mác sâu tách ra các ngành bên để chi phối cho các cơ khu cẳng chân trước và cơ ở mu
8. chân. - Nhánh cảm giác cho khoang gian cất I và mặt mu các ngón chân I, II. 1. Cơ duỗi dài ngón I 10. Cơ mác ngắn 2. Bó mạch TK chày 11. Tim mạch hiển bé trước 3. Mạc bọc cảng Chân 13. Cơ gấp dài ngón 1 (12. TK bì bắp chân) 14. Gân gót 4. Thần kinh mác Nông 15. Bó mạch TK chày sau 5. Cơ chày trước 16. Cơ chày sau 6. Xương chày 17. Thần kinh hiển 7. Cơ duỗi dài ngón 18. Tĩnh mạch hiển lớn chân 8. Xương mác 9. Cơ mác dài Hình 3.36. Thiết đồ cắt ngang 1/3 dưới cẳng chân 2.2.3. Thần kinh mác nông (n. rburalis superficianlis) hay thần kinh cơ bì Là ngành cùng của dây thần kinh mác chung. Từ nguyên uỷ đi theo nét dọc rãnh chữ T của cơ mác bên dài xuống tới 1/3 dưới cẳng chân (nguyên uỷ của cơ mác bên ngắn) chọc qua mạc cẳng chân ra nông rồi đi xuống mu chân. Tách ra các ngành chi phối vận động cho cơ khu cẳng chân ngoài và tách ra các ngành cùng chi phối cảm giác cho 3,5 ngón rưỡi kể từ ngón I đến nửa trong ngón IV (trừ khoang gian cốt bàn chân I).