Bài giảng Các con vật

Nội dung text: Bài giảng Các con vật

1. CÁC CON VẬT
2. CAÁC CON VÊÅT 1 MUÅC LUÅC TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ 2 TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH 18 RÖÌNG HAY LAÂ RÙÆN BIÏÍN 31 VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ SÊËU 36 NGÛÅA THÊÌN 51 CON BAÅCH TUÖÅC KHÖÍNG LÖÌ 58 CHUYÏÅN VÏÌ CON VOI 70 VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ MÊÅP 93
3. PHAÅM HÖÍ 2 TÖÍ TÖNG NHAÂ HÖÍ Höí laâ giöëng ùn thõt, xuêët hiïån vaâo àêìu kyã Àïå tam - thuöåc nguyïn àaåi Tên sinh, caách nay 56 triïåu nùm - möåt trong nhûäng nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn thuãy cöí nhêët. Töí tiïn cuãa höí ngaây nay laâ giöëng höí khöng àuöi, rùng kiïëm, laâ Ma-hai-rö-àuát (Mahairo- dus theo tiïëng cöí Hy Laåp "Ma hai ra" laâ kiïëm, dao nhoån). Rùng nanh cuãa noá uöën nhû hònh caái gûúm. Vïì kñch thûúác, Ma-hai-rö-àuát to nhiïìu hún caác giöëng höí úã A-mua hay Ben-gan, noá daám têën cöng caã tï giaác vaâ voi! Miïång noá haá röång khuãng khiïëp, gêìn nhû thaânh möåt goác vuöng vaâ cùæm dïî daâng nhûäng rùng kiïëm nhoån vaâo da daây cuãa con möìi. Tûâ àêìu thïë kyã Àïå tûá vïì sau (1 triïåu nùm) coá nhûäng bùng kyâ ghï gúám. Giaá reát ghï gúám àaä aãnh hûúãng àïën thïë giúái àöång vêåt vaâ thûåc vêåt. Con vêåt to lúán àêìu tiïn úã chêu êu rúâi núi cû truá ài lêìn vïì nhûäng vuâng nhiïåt àúái - coá leä bùæt àêìu tûâ luác bùng kyâ cuöëi cuâng - laâ con höí rùng kiïëm. Vaâ sau àoá rêët lêu, con linh cêíu vaâ sû tûã múái lïn àûúâng tiïën vïì hûúáng Mi ài, chùæc laâ trûúác khi lûúäi àêët Gi bran ta àûát àöi vaâ Àõa Trung Haãi laåi möåt lêìn nûäa hoaân toaân chòm xuöëng vônh viïîn cho túái giúâ àêy. Gêëu, boâ toát, hûúu thò ruát vïì phûúng Bùæc. (Theo lõch sûã caác loaâi vêåt cuãa Ri-sa Lú-vin-xún vaâ Àúâi söëng traái àêët cuãa A. I-a-cöëp-leáp). Coá taác giaã khaác noái rùçng con höí ngaây nay, khöng dñnh lñu gò àïën con höí khöng àuöi rùng kiïëm. Nhûng luêån cûá coân mú höì, khöng vûäng chùæc, nïn töi thêëy khöng cêìn thiïët dêîn vaâo àêy. Höí àûúåc mang tïn khoa hoåc laâ Panthera tigris hay Felix tigris laâ con vêåt maånh nhêët trong hoå meâo. * Àùåc tñnh vaâ sinh hoaåt cuãa höí Con vêåt ùn thõt söëng, dûä túån vaâ nham hiïím, thûúâng söëng vaâ ài ùn möåt mònh, trûâ thúâi kyâ hön phöëi. Noá laâ chuáa sún lêm cuãa caác vuâng rûâng Viïåt Nam, Àöng Dûúng vaâ chêu aá noái chung. Trïn baãn àöì àöång vêåt thïë giúái, vuâng cû truá cuãa höí phên böë tûâ Ba Tû, tuyïc- it-xtùng àïën têån Trung Quöëc, nhiïìu nhêët úã Ben-gan, Maä Lai, Àöng Dûúng, Gia-va, vaâ aåu- ma-tra, Ba-li. Tuy nhiïn, ngaây nay thónh thoaãng ngûúâi ta vêîn thêëy höí xuêët hiïån úã vaâi vuâng laånh leäo, bùng giaá úã aá chêu. Chuáng thûúâng hoaåt àöång trïn caác vuâng Bùæc aá chêu, têån miïìn Àöng Nam Têy Baá Lúåi aá, vuâng söng Hùæc Long Giang (àõa phêån Maän Chêu) àïën têån êën
4. CAÁC CON VÊÅT 3 Àöå, àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín sang àïën phña Têy Nam vaâ phña Nam biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö). úã Tñch Lan, Têy Taång vaâ àaão booác-nï-ö khöng thêëy coá giöëng "Meâo khöíng löì" naây. Coân trïn luåc àõa Phi Chêu vaâ Myä Chêu thò ngaây nay loaåi giöëng höí àaä bõ hoaân toaân tuyïåt diïåt. Taåi sao noá laåi coá thïí laâ Chuáa sún lêm úã caác vuâng rûâng chêu aá ? Theo Àaâo Vùn Tiïën thò: "Trûúác hïët coá leä do höí coá thïí xaác to lúán vaâ sûác khoãe phi thûúâng. Möåt höí àûåc nùång khoaãng hai taå coá thïí quùæp con lúån to nùång vaâi chuåc ki-lö, nhaãy qua haâng raâo khöng tiïëng àöång vaâ höí coá thïí nhaãy xa 5-6 meát. Höí coân coá thïm hai thûá vuä khñ rêët lúåi haåi laâ böå nanh vaâ böå vuöët. so vúái böå rùng cuãa nhiïìu loaâi thuá ùn thõt (choá, cêìy ) rùng höí ñt hún, nhûng cúä lúán hún, caånh sùæc vaâ mêëu khoãe hún. Rùng cûãa nhoã vaâ deåp khöng coá taác duång quan troång. Nhûng rùng nanh rêët lúán duâng àïí cùæn xeá vaâ róa thõt; rùng haâm deåp bïn vaâ coá mêëu nhoån, sùæc duâng àïí cùæn dêåp xûúng con möìi. Hún nûäa, mùåt höí troân; haâm rùng trïn vaâ haâm dûúái khöng daâi, nïn laâm thaânh hai goång kïìm ngùæn rêët khoãe, giuáp con vêåt ngoaåm möìi rêët chùåt vaâ cùæn vúä àûúåc öëng xûúng rùæn nhêët". Böå vuöët cuãa hai baân chên trûúác cuäng khoãe vaâ sùæc, duâng àïí taát vaâ giûä möìi. Chó cêìn vaã möåt caái laâ höí coá thïí moác goån haâm dûúái cuãa chuá lúån loâi. Vaâ con vêåt luön luön duäa sùæc böå vuöët bùçng caách caâo vaâo thên cêy göî. Trong chuöìng höí úã vûúân thuá, coá möåt khuác göî lúán, chñnh laâ àïí thoãa maän yïu cêìu cuãa con vêåt. Cuäng vò vuöët höí lúåi haåi nhû vêåy maâ úã Trung Quöëc vaâ Viïåt Nam trûúác kia, thûúâng coá phong tuåc duâng "höí traão" (tûác vuöët höí) àïí laâm buâa àeo cho caác chaáu nhoã vúái niïìm tin vuöët seä baão vïå cho chaáu luön luön khoãe maånh. Cêìn noái thïm möåt chuát laâ so vúái sû tûã, baáo caác loaâi thuá ùn thõt coá vuöët khaác thò vuöët höí rêët àöåc vò quaá bêín. Khi noá caâo cêëu vaâo àêu thò da thõt con ngûúâi chöî àoá bõ thöëi rûäa ngay. Thïë nïn sau khi àaä bùæn àûúåc höí, ngûúâi ta thûúâng hay àöët vuöët cuãa noá àïí traánh nhúä ra vö yá àuång chaåm phaãi. öng baâ ta coá cêu: "Rûâng giaâ nhiïìu voi, rûâng coâi nhiïìu coåp" chûáng toã noá ñt khi úã rûâng sêu, trûâ möåt vaâi núi coá hang höëc, gêìn khe suöëi. Ban ngaây noá thûúâng tòm nguã núi yïn tônh, giûäa caác khu rûâng tre, hoùåc hang höëc, ruá caân, lau laách doåc theo söng ngoâi. Àïm múái moâ ài bùæt möìi. Traái ngûúåc vúái meâo - ngûúâi anh em hoå nöåi - höí rêët thñch nûúác, hay tùæm, dïî daâng búi qua ao àêìm vaâ caã söng lúán. Chuáng ta thûúâng nghe chuyïån höí, ban àïm leán búi qua nhûäng khuác söng heåp àïí vaâo xoám laâng bùæt gia suác. Nhûäng khi chùèng bùæt àûúåc möìi, bõ cún àoái thuác baách, maâ gùåp àûúåc chiïëc àoá cuãa ngûúâi àùåt bùæt töm teáp úã caác búâ suöëi, búâ söng thò höí cuäng khöng bao giúâ tûâ chöëi.
5. PHAÅM HÖÍ 4 Noá leå laâng duâng hai chên trûúác bûng lïn, ngûãa cöí haá hoång àöí caã chiïëc àoá àêìy töm, teáp vaâo miïång vaâ liïëm meáp caái xong, chuöìn ngay. aåúå trò hoaän e bõ ngûúâi bùæt gùåp thò khöën. Vò thïë, ta múái coá cêu "ùn nhû huâm àöí àoá". Höí khöng sinh saãn theo muâa nhêët àõnh nhû möåt söë giöëng loaâi thuá khaác. Khi àöång duåc thò höí caái toaát ra möåt muâi xaå àùåc biïåt, vaâ kïu bùçng möåt "ngön ngûä" khaác hún ngaây thûúâng, àoá laâ möåt thûá tñn hiïåu goåi tònh, chó coá nhûäng "chaâng trai" höí múái biïët àûúåc. Nhûäng ngûúâi sinh söëng úã rûâng lêu nùm, thûúâng chûáng kiïën nhûäng cuöåc tranh taâi, giao àêëu aác liïåt giûäa caác con höí àûåc, àïí giaânh lêëy võ "hön thï". Chuáng àaánh nhau, coá khi suöët ngaây àïm, gêìm vang caã nuái; tuy nhiïn chûa hïì thêëy xaãy ra chïët choác. Con chiïën thùæng cuöëi cuâng seä àûúåc "naâng" choån laâm "àûác lang quên". Trong suöët "thúâi kyâ trùng mêåt" vúå chöìng höí cuâng ài sùn bùæt möìi, luön luön söëng coá àöi bïn nhau. Nhûng khi höí caái coá mang, noá bùæt àêìu giúã chûáng nhe rùng, giûúng vuöët àuöíi "chöìng" ài. Anh chaâng rêu huâm haâm eán vêåy maâ cuäng súå vúå, àaânh "nhêîn nhõn àaân baâ" ra ài söëng cö àöåc möåt mònh. Ta hay noái: "Dûä nhû höí caái" laâ phaãi! Höí meå tûúng lai bao giúâ cuäng choån möåt caái hang, möåt buåi rêåm hay giûäa àaám lau sêåy kñn àaáo laâm töí àeã con, sau 105 ngaây cûu mang, thûúâng àeã 2 hay 3 con, nhiïìu nhêët laâ 6. Höí con ra àúâi, mùæt nhùæm khñt, to cúä möåt con meâo lúán. Mêëy tuêìn àêìu, höí meå luön luön nùçm bïn con, àúåi cho con phaát triïín àêìy àuã. Khi naâo àoái quaá, noá múái phaãi taåm rúâi con ài bùæt möìi. Ta hay noái: "Höí dûä cuäng khöng ùn thõt con" àïí laâm thñ duå so saánh, nhùæc nhúã vïì àaåo àûác, luên lyá cuãa böín phêån ngûúâi laâm cha meå. Àiïìu naây khöng hoaân toaân àuáng. Nhû àaä biïët, höí thûúâng àeã vaâ nuöi 2 hay 3 con. Nhiïìu hún con söë êëy, nghôa laâ lûáa con quaá àöng àuác thò vêën àïì kiïëm miïëng seä rêët gay go. Trûúâng húåp êëy, höí meå hay höí böë phaãi "thõt" búát chuáng ài! (Àùåc tñnh naây thûúâng thêëy xaãy ra úã möåt söë loaâi thuá rûâng ùn thõt, úã hang; chuáng coân ùn caã nhûäng con non eão uöåt, quùåt queåo, öëm yïëu ngêîu nhiïn thaânh sûå choån loåc baão àaãm duy trò möåt noâi giöëng khoãe maånh). Àûúåc böën thaáng, höí con àaä biïët ài theo meå sùn möìi. Höí meå daåy con caách rònh möìi, daán buång saát àêët trûúân túái, phoáng túái, voåt lïn, chuåp phuã àêìu, caách xeá thõt nhû thïë naâo, caách thûác mang keáo löi con möìi vïì möåt núi kñn àaáo trûúác khi ùn v.v Duâ söëng úã rûâng, höí trûúãng thaânh khöng bao giúâ leo cêy. Ngûúåc laåi khi coân nhoã, chuáng rêët thñch leo treâo trïn nhûäng caânh cêy thêëp àïí nö àuâa. Bêìy con caâng lúán thò khu vûåc sùn möìi caâng núái röång. Höí con dêìn dêìn àaä coá khaã nùng tham gia àùæc lûåc vaâo viïåc bùæt möìi. Cho àïën khi àûúåc 2-3 tuöíi thò chuáng múái bùæt àêìu phên taán, möîi con möåt núi,
6. CAÁC CON VÊÅT 5 caách xa nhau àïí söëng möåt cuöåc àúâi tûå lêåp. Höí chùèng nhûäng nhaãy xa, maâ coân nhaãy cao àïën 5 meát. Nhûäng àïm trùng, höí thûúâng nhùçm "Chõ Hùçng" laâm àñch àïí têåp nhaãy cao, reân luyïån àöång taác cho thuêìn thuåc. Do àêëy caác cuå ngaây xûa hay goåi höí laâ "öng thêìy nghïì voä". Haâng raâo lúãm chúãm coåc nhoån cuãa caác traåi chùn nuöi gia suác, àöëi vúái noá chùèng ra muâi gò. Noá coá thïí coäng nöíi möåt con boâ tú nhaãy qua nhû khöng! (Têët nhiïn phaãi coá khoaãng àêët röång, höí múái lêëy àaâ phoáng túái, nhaãy cao àûúåc. úã caác vûúân baách thuá, ngûúâi ta laâm haâng raâo sùæt chó cao hún 3 meát, maâ vêîn giam chên noá àûúåc, búãi diïån tñch giúái haån cuãa sên chuöìng khöng cho pheáp höí phoáng xa. Maâ àaä khöng thïí phoáng xa têët khöng thïí nhaãy cao). Höí coá thïí sùn möìi ban ngaây. Nhûng khi hoaâng hön xuöëng, mùåt trúâi vûâa chúám lùån múái chñnh laâ luác höí bùæt àêìu hoaåt àöång. Noá men theo rònh phuåc kñch bïn löëi moân maâ caác loaåi thuá rûâng thûúâng qua laåi, rúâi chöî êín truá kiïëm ùn hoùåc ài uöëng nûúác. Khûáu giaác vaâ thñnh giaác höí khaá tinh vi, nïn àaánh húi vaâ nghe tiïëng àöång xuöi gioá tûâ xa rêët gioãi, biïët traánh àûúåc phêìn naâo caác bêîy rêåp do ngûúâi àùåt ra. Duâ vêåy vêîn thua heo rûâng. Ài ngûúåc hûúáng gioá thò noá khöng nghe roä vaâ àaánh húi chêåm. Thõ giaác keám vò têìm mùæt höí luön luön bõ giúái haån búãi nhûäng buåi luâm, cêy cöëi xum xuï hay cao ngêët, nïn höí vêîn quen nhòn gêìn. Nhûúåc àiïím naây khöng trúã ngaåi gò nhiïìu àöëi vúái caác loaâi thuá söëng trong rûâng rêåm noái chung. Chiïën thuêåt cuãa höí laâ têën cöng chúáp nhoaáng. Duâ thên hònh to lúán nhû vêåy nhûng àöång taác cuãa noá rêët nhanh nheån, mïìm maåi. Noá di chuyïín nheå nhaâng, ïm nhû ru, àöi khi coân boâ eáp caã caái thên hònh thaânh deåp leáp xuöëng saát àêët - àiïìu kiïån têët yïëu sinh tûã - coá thïë múái sùn àûúåc möìi; búãi thuá rûâng nhiïìu con cuäng tinh khön, chaåy nhanh nhaãy gioãi khöng dïî bùæt. Vúái töëc lûåc 80km giúâ, noá nhaãy voåt túái vöì ngay. Nïëu con möìi traánh thoaát, noá àûáng lïn giang "tay" (hai chên trûúác) ra ngùn khöng cho chaåy, hoùåc àaä chaåy röìi thò noá nhaãy voåt cao qua khoãi àêìu àïí àoán àûúâng. Baân "tay" höí rêët maånh. Nhûäng thuá lúán nhû heo rûâng, nai, sún dûúng noá chó vaã möåt caái àuã àaánh gaäy àöët xûúng cöí, khiïën con möìi chïët ngay. Àùåc tñnh cuãa höí laâ trïn cao chuåp xuöëng khi vöì möìi. Cho nïn ngûúâi ài rûâng khi muöën nguã, nghó chó cêìn chùåt böën cêy tre hoùåc nûáa voát nhoån cùæm böën bïn nhû cùæm böën goác coåc maân. Röìi cûá nùçm, ngöìi vaâo giûäa böën coåc àoá. Noá cuäng rêët súå lûúái. Ngûúâi nguã trong maân (muâng) noá chó ngöìi rònh, caånh bïn ngoaâi, àúåi khi chui ra múái lao túái vöì chûá khöng bao giúâ bùæt ngûúâi trong maân. Noá súå moáng xoâe ra vöì, khi cuåp laåi vûúáng maân nhû vûúáng lûúái gúä khöng ra.
7. PHAÅM HÖÍ 6 Nùm 1957, anh Tön vaâ anh Àaán (miïìn Nam têåp kïët) ài laâm göî vïì, nguã trong maân taåi àeâo Pha Àin, tûâ 12 giúâ khuya àïën 5 giúâ saáng, hai con höí rònh bïn ngoaâi, roã daäi caã àöëng, trúâi saáng múái boã ài. Ngûúâi ta cuäng thûúâng noái: "Cêíu khûã thöí höí khûã thaåch". Ài trong rûâng súå höí thò cêìm hai hoân àaá àaánh nhau canh caách, cuäng nhû gùåp choá thò ngöìi thuåp xuöëng àêët, choá súå nhùåt àêët àaá neám. Höí nghe àaá àaánh nhau canh caách khöng biïët tiïëng gò seä luãi ài. Àiïìu naây töi chûa coá kinh nghiïåm thûåc tiïîn, khöng chùæc quaã àuáng vêåy khöng? * Àaánh vaâ bùæt höí nhû thïë naâo? Ngûúâi xûa àaánh höí, duâng cêy giaáo coá muäi nhoån (tre, nûáa voát nhoån, maác nhoån caán daâi). úã Caâ Mau trûúác kia - caách nay khoaãng trùm nùm - thò duâng cêy lao phoáng höí, caán bùçng song (mêy to) daâi 3,2 meát. Lûúäi lao reân bùçng loaåi theáp vaâng, gêìn nhû àöìng deão khöng gaäy, coá ngaånh giûäa lûúäi, cuäng àöi khi coá thïm ngaånh nhoã nûäa úã àêìu lûúäi lao. Caái töng (cuäng goåi laâ cai) böå phêån gùæn vaâo caán, àuåc löî xêu vaâo bùçng súåi thûâng to cúä ngoán tay caái, àaánh bùçng toác cho sùn laåi, chûâa möåt àoaån daâi buöåc vaâo thên caán, phoâng lûúäi lao suát ra. Ài rûâng, bêët thònh lònh gùåp höí thò phaãi can àaãm bònh tônh, cûá giûä thïë thuã, cêìm cêy nhoån chong muäi nhoån cao hún àêìu, mùæt nhòn thùèng vaâo mùæt noá, thoaáng súå noá biïët ngay. (Choá cuäng thïë, con choá chó nguy hiïím àöëi vúái ngûúâi laâ khi con ngûúâi súå noá. Quy luêåt naây àöëi vúái caác loaâi thuá dûä úã rûâng ñt khi tiïëp xuác vúái ngûúâi caâng thñnh nhaåy böåi phêìn). Noá xoay bïn naâo, ta xoay bïn nêëy, noá seä boã ài hoùåc chaåy. Phaãi chuá yá caái àuöi. Höí àêåp àuöi bïn traái, seä nhaãy vïì bïn phaãi, àêåp àuöi bïn phaãi seä nhaãy vïì bïn traái; thêëy àuöi noá cuöën voâng troân dûúái buång laâ dêëu hiïåu noá muöën vöì chuåp xuöëng. Höí vöì möìi nhoã hïåt nhû meâo bùæt chuöåt. Bùæt möìi röìi buöng boã, nhaãy ra, laåi xö vaâo cùæn laåi. Nghõch chaán múái ùn. Bùæt trêu, nai, boâ, lúån höí àïìu ùn loâng trûúác, röìi múái túái caác böå phêån khaác. Àïm ùn khöng hïët, boã ài. Höm sau, khoaãng chaång vaång noá múái àïën ùn tiïëp. úã rûâng thûúâng töëi súám, muâa heâ böën nùm giúâ, muâa àöng ba böën giúâ noá àaä trúã ra ùn. Thêëy con möìi boã dúã, ta khöng àûúåc súâ moá àïën, khöng xï dõch, dûå àoaán con àûúâng noá seä trúã laåi, tuây àõa hònh, àoán bùæn. Ngûúâi keám (nhêët laâ múái têåp sùn) thò laâm giaân trïn cêy traánh xuöi gioá. aåùn àïm, thûúâng gùåp àeân, noá ngoá vaâo àeân. Coá con àoáng möåt mùæt, àoá laâ höí dûä. Ngûúâi tinh múái phên biïåt àûúåc. Tûác laâ ûúác tñnh noá àoáng mùæt phaãi hay mùæt traái àïí bùæn àuáng vaâo "bùng giang" khoaãng caách giûäa hai mùæt. Möîi lêìn noá àoáng mùæt laåi, thêëy nhû cuåc than lûãa nhïíu gioåt xuöëng, trïn to dûúái nhoã, möåt luác noá laåi àoáng mùæt naây, múã mùæt kia. Nïëu vöåi, thûúâng bùæn trûúåt bïn ngoaâi mang tai. Khi ta thêëy nguyïn hònh noá thò bùæn vaâo
8. CAÁC CON VÊÅT 7 bïn naách chöî tim, dûúái xûúng vai chên trûúác (nai, heo rûâng, mang cuäng thïë). Nai mùæt húi xanh, nai caái thay nhung thò mùæt cuäng àoã, nhûng khöng àoáng laåi nhû mùæt höí. Khi höí bõ thûúng noá rêët dûä. Nhûäng ngûúâi ài sùn múái thûúâng boã khöng daám theo. Kinh nghiïåm theo laâ tòm vïët maáu, vïët chên, nhêët laâ noá thûúâng moâ vïì khe suöëi, tòm nûúác uöëng khi àaä bõ thûúng. Àöi khi noá "phuåc kñch" nñn laåi, chúâ ta túái xöng ra vöì àöåt ngöåt. * Caác sùæc löng höí: Höí coá nhiïìu loaåi vaâ nhiïìu maâu sùæc, phöí biïën laâ höí vaâng, vùçn àen. Nhûng nïëu tñnh chung thò ñt ai biïët maâu trùæng, trïn toaân böå thên mònh möåt con höí vaâng, nhiïìu hún maâu vaâng vaâ àen. Trûâ khu vûåc úã mùåt vaâ úã hai mang tai nhiïìu vïåt àen, coân thò phña dûúái cöí hoång, buång vaâ phña bïn trong cuãa böën chên chó moåc toaân löng trùæng, vaåch lûa thûa nhûäng vùçn àen. Nhúâ nhûäng vaåch sêîm maâu êëy, maâ höí nuáp àûúåc kñn àaáo trong caác buåi luâm, nhòn lûúát rêët khoá nhêån ra. Höí phûúng Bùæc, noái chung böå löng maâu húi nhaåt hún höí phûúng Nam. Nhûng thên hònh to lúán hún. Höí úã Têy Baá Lúåi aá (phêìn àêët aá chêu cuãa Liïn Xö) cao lúán, àêîy àaâ hún höí Viïåt Nam. Nhúâ thên hònh phöëp phaáp àoá, cú thïí chuáng giûä àûúåc nhiïìu nhiïåt chöëng laåi vuâng khñ hêåu laånh giaá gùæt gao naây. Höí úã gêìn búâ biïín Caát-xpien (thuöåc Liïn Xö) thên hònh trung bònh, nhûng böå löng sêåm vaâ caác vùçn maâu nêu, gêìn nhû xïëp liïìn vaâo nhau. Höí úã aåu-ma-tra (thuöåc In-àö-nï-xi-a) àêìu deåp, nhoã thoá hún höí xûá ta, nhûng vùçn sêåm maâu vaâ nhiïìu hún àïí dïî bïì êín naáu giûäa caác vuâng rûâng rêåm, nhiïìu cêy cöëi. Nùm 1951, ngûúâi ta bùæt àûúåc úã tiïíu bang Re-wa (êën Àöå) möåt con Baåch höí àûåc. Chaâng "Baåch cöng tûã" naây àûúåc caác nhaâ nuöi thuá àõa phûúng gheáp duyïn vúái möåt "Hoaâng tiïíu thû". Vaâi Baåch höí con ra àúâi. Trong höåi chúå quöëc tïë s-xa-ka, nùm 1970 úã Nhêåt, nûúác êën Àöå àaä trûng baây möåt con Baåch höí cho thiïn haå nùm chêu ngûúäng möå vaâ laác mùæt chúi. úã súã thuá Bú-rñt-xtön (Hoa Kyâ) nùm 1974 ngûúâi ta coân nuöi àûúåc möåt cùåp Baåch höí, àêu nhû laâ quaâ tùång cuãa êën Àöå. Löng Baåch höí khöng hoaân toaân trùæng. Nïëu löng trùæng thò vêîn nöíi nhûäng soåc nêu lúâ múâ. Mùæt Baåch höí xanh, moäm va â caác cuåc chai úã dûúái chên thò maâu höìng. Höí àen (coåp mun) chó nghe noái, chûá töi chûa thêëy. Trûúác caách maång thaáng Taám 1945, aåúã thuá aåaâi Goân coá möåt con baáo àen, chuöìng noá àùåt gêìn chuöìng caá sêëu. Ngoá mùåt qua Ba aåon. Trong thiïn nhiïn àöi khi ngûúâi ta cuäng coá gùåp höí maâu trùæng hay höí maâu àen hoaân toaân. Àêy laâ hiïån tûúång "baåch biïën" cuãa nhiïìu loaåi thuá rûâng. Hiïån tûúång naây àöi khi cuäng gùåp úã loaâi boâ saát vaâ caã con ngûúâi. Da, toác tai àïìu trùæng toaát. Ta quen goåi laâ "ngûúâi baåch taång". Khoaãng nùm 1967 - 1968, Thaão cêìm
9. PHAÅM HÖÍ 8 viïn aåaâi Goân coá nuöi möåt con Trùn baåch taång, trùæng toaát, bùæt àûúåc úã vuâng Caâ Mau vaâ dên àõa phûúng goåi noá laâ Baåch xaâ vûúng. Nhûäng con thuá vaâ ngûúâi baåch taång bao giúâ cuäng yïëu àuöëi, bïånh hoaån hún caác caá thïí khaác cuâng loaâi giöëng bònh thûúâng. Maâu àen do sùæc töë àen (ma-la-nin) trong löng taåo thaânh. Nïëu toaân böå löng bõ sùæc töë naây chi phöëi, höí seä coá maâu àen tuyïìn. Nïëu toaân böå sùæc töë naây bõ huãy trong löng, höí seä coá maâu trùæng toaát. Chûá khöng phaãi nhû nhiïìu ngûúâi mï tñn hay noái "con höí noå tu lêu nùm, giaâ lùæm löng biïën thaânh maâu trùæng nhû möåt cuå giaâ rêu toác baåc phú!". Höí xanh, höí àoã khöng hïì coá. Coá laâ do ngûúâi ta thïm thùæt vaâo cho hoaân chónh böå nguä höí, goåi laâ "Nguä höí tûúáng". Thêåt ra sùæc töë maâu xanh hay maâu àoã rêët hiïëm úã caác loaåi thuá, hiïån chó múái thêëy úã vaâi loaåi khó. * Höí boã tuái vaâ höí lai Sû tûã: Höí to thò nhû con boâ möång (2 meát 8 àïën 3 meát, tûâ moäm àïën choát àuöi). Nùm 1956 anh Phan Vùn Luöng ngûúâi Chúå Lúán têåp kïët, bùæn taåi Thanh Hoáa möåt con ào àûúåc 3,4 meát, maâ cuäng coá loaåi beá chó bùçng con thoã. Àoá laâ möåt giöëng höí ngûúâi ta múái tòm thêëy nùm 1963 úã vuâng Têy Nam sa maåc chêu Phi. Vò noá beá thïë nïn goåi laâ "höí boã vaâo tay aáo". Loaåi höí naây khöng biïët treâo cêy vaâ cuäng khöng biïët nhaãy, nhûng noá chaåy nhanh nhû baáo. Toaân thên noá maâu vaâng, àiïím lïn nhûäng vùçn maâu caát. Nhúâ àoá noá coá thïí êín mònh trïn sa maåc, ñt khi bõ sû tûã hay caác loaâi thuá khaác phaát giaác. Chên noá daâi hún chên meâo, nïn cuäng coá nhiïìu ngûúâi goåi noá laâ "meâo moáng àen". Tuy beá nhoã nhû vêåy, nhûng tiïëng kïu rêët to, möîi khi röëng lïn giöëng hïåt nhû tiïëng höí gêìm. Loaåi höí naây chuyïn mön bùæt chuöåt vaâ caác loaâi thuá nhoã. úã Nhêåt, ngûúâi ta àaä laâm cuöåc thñ nghiïåm lai giöëng giûäa möåt con höí àûåc vaâ möåt con sû tûã caái. Thïë maâ cùåp "vúå chöìng bêët àùæc dô" êëy cuäng sinh haå möåt bêìy con. Hoå àùåt tïn cho nhûäng con lai êëy laâ Tin-gú-rong (Tingron). si chao! Höí àaä dûä, sû tûã caái caâng dûä hún. Höí maâ lai sû tûã chùæc laâ kinh lùæm! êëy thïë maâ nhûäng con lai cuãa cùåp Coåp - aåû tûã laåi tröng daáng veã hiïìn laânh, lúán lïn chùèng sinh àeã gò àûúåc. Doâng Tin-gú-rong àaânh tuyïåt tûå! * Söëng chùèng tûâ möìi gò Con vêåt nöíi tiïëng quãy quyïåt, tinh khön, hung baåo vaâ khaát maáu. Höí coân phaá haåi nhiïìu hún sû tûã. Caác vuâng sa maåc chêu Phi, sû tûã sau khi haå àûúåc möåt con ngûåa vùçn hay hûúu cao cöí, thò caã gia àònh xuám laåi ùn. Vaâ sau àoá, chuáng khöng àuöíi theo sùn bùæt con möìi naâo nûäa. Khoaãng tuêìn lïî sau, khi múá thõt lúán tiïu hoáa hïët chuáng múái laåi bùæt àêìu ài kiïëm miïëng. Höí
10. CAÁC CON VÊÅT 9 thò traái laåi, ùn uöëng no nï röìi, vêîn cûá giïët. Noá giïët rêët nhiïìu thuá, hún söë lûúång thûåc phêím cêìn thiïët cho noá suöët ngaây. Trung bònh höí tiïu thuå 8 ki lö gam thõt möîi ngaây, tûác laâ khoaãng 3 têën thõt möîi nùm. Noá coá thïí keáo möåt con boâ möång trïn möåt quaäng àûúâng daâi 300 meát möåt húi khöng nghó. Möîi lêìn ùn 20 kg. n möåt luác laåi ngûâng ài uöëng nûúác. Khi noá ùn thûúâng cheáp miïång rêët to, nghe roä möìn möåt. No nï röìi, noá tòm núi truá êín àaánh thùèng möåt giêëc ngon laânh khöng cûåa mònh. Khaát lùæm múái thûác dêåy ài uöëng nûúác. Gêìn töëi, laåi tòm àïën chöî àaä giêëu con möìi àïí tiïëp tuåc ùn. Höí rêët thñch ùn thõt àaä öi. úã Miïën Àiïån coá trûúâng húåp höí giïët liïn tiïëp 5 con möìi möåt luác, röìi mang ài giêëu kñn àïí ùn dêìn. Caác baån thûã tûúãng tûúång muâi höi cuãa àöëng thõt kïëch xuâ kia dêåy lïn nöìng nùåc nhû thïë naâo trong khu rûâng oi bûác cuãa möåt xûá nhiïåt àúái ? Gùåp luác thuá möìi hiïëm hoi, höí cuäng khöng tûâ chöëi thõt àaä höi thöëi, hay caác xaác chïët àaä chûúng sònh lïn. Höí têën cöng têët caã, trûâ Voi vaâ Trêu rûâng. Chó khi naâo àoái quaá, noá múái liïìu maång àuång chaåm àïën hai con möìi nguy hiïím àoá. úã rûâng Miïën Àiïån, àöi khi höí cuäng rònh bùæt voi con, àoá laâ sûå thïí bêët àùæc dô, búãi möåt laäo tûúång thûúâng nùång 4-5 têën, coá thïí chaâ naát möåt chuá höí 200kg nhû chúi. Maâ voi con luác naâo cuäng leäo àeäo bïn meå, laåi coân coá möåt chõ tûúång khaác theo baão vïå. Phaãi rònh moâ, theo doäi kiïn trò, chúâ luác chõ tûúång lú àïînh ài chöî khaác, hoùåc voi con rúâi meå ài ra xa, noá múái daám nhaãy ra chuåp phuã àêìu voi con, moác hoång mang ài. Caác con möìi höí thñch nhêët úã xûá ta laâ: heo rûâng, nai, sún dûúng. Thónh thoaãng noá cuäng xúi nhñm, cöng vaâ bùæt caã khó nûäa. Caác vuâng rûâng Liïn Xö, höí coân bùæt caã choá soái ngoaâi heo rûâng, nai, cheo. Gùåp dõp thuêån tiïån, noá cuäng têën cöng caã gia suác: choá, boâ, cûâu, lûâa, ngûåa, laåc àaâ. úã Ben gan (Àöng Höìi) nhûäng khi trúâi luåt löåi, àûúâng àûúâng la â möåt võ Chuáa tïí quyïìn uy thïë àoá, höí cuäng haå mònh xuöëng àïí bùæt caá, ruâa, kyâ àaâ, caá sêëu xúi cho àúä àoái. Àöi khi àoái quaá, cuäng phaãi taåm loát daå bùçng caác moán ïëch, nhaái, chuöåt, vaâ caâo caâo, chêu chêëu, dïë meân nûäa. Vò thïë, trong rûâng muön thuá àïìu súå höí. Hïî thêëy noá xuêët hiïån úã àêu, laâ chuáng kïu la inh oãi, laâm naáo àöång caã lïn àïí baáo cho nhau súám liïåu traánh xa "öng nöåi" êëy! Àiïìu naây húi bêët ngúâ, chùæc caác baån khoá tin, laâ höí coân ùn caã quaã nûäa! Thêåt àêëy, úã aåu-ma- tra, höí rêët thñch traái sêìu riïng. Coá leä muâi thúm ngaâo ngaåt pha lêîn võ thum thuãm cuãa Pho-ma (Fromage) cuãa loaåi traái cêy àùåc biïåt naây khiïën höí nhúá muâi thõt öi maâ noá thûúâng thûúãng thûác. Dên àõa phûúng coân quaã quyïët hoå àaä thêëy höí ùn caác loaåi xoaâi rûâng, caã nhûäng quaã coân xanh, khöng cêìn àúåi chñn. Chaâ, chaâ, xúi möåt bûäa no
11. PHAÅM HÖÍ 10 nï "bñt-tïët Xe- nhùng" thõt nai, röìi traáng miïång bùçng vaâi quaã sêìu riïng, dùm traái xoaâi chñn ngoåt lõm nûäa thò "àïå nhêët öng anh" röìi! * Chuyïån hoang àûúâng vïì höí "Coåp Khaánh Hoâa ma Bònh Thuêån". Cêu naây, ngaây nay chó coân laâ möåt vang êm xa xöi cuãa thúâi kyâ öng baâ ta múái múã mang búâ coäi, tiïën vïì phûúng Nam. Coåp Khaánh Hoâa ngaây xûa chùæc phaãi nhiïìu lùæm, coân ma thò chó nghe noái. Nhûäng ngûúâi böå haânh khi sùæp sûãa khùn goái lïn àûúâng vaâo Gia Àõnh, Àöìng Nai hay tûâ trong àoá trêíy ra àaâng ngoaâi, sao khoãi rúân rúån hònh dung trûúác nhûäng dùåm daâi sún àaåo thêm u, àêìy tiïëng söåt soaåt trong ngaân lau vaâ tiïëng gêìm chuyïín nuái, maâ chùèng àaä thöët lïn: "Àûúâng xa nghô nöîi coåp huâm maâ kinh!". Ngûúâi ta súå höí, tö veä cho höí àïën nöîi vuâng rûâng naâo tûâ Viïåt Bùæc àïën Caâ Mau, tûâ xûa cuäng àêìy rêîy nhûäng chuyïån Thêìn höí, ma coåp, chuyïån ngûúâi hoáa höí, chuyïån höí baáo thuâ nghe thò khöng tin àûúåc, coá khi nûãa tin nûãa ngúâ, nhûng coá àiïìu laâ tûâ ngûúâi lúán àïën treã con ai cuäng say mï. Bïëp lûãa rûâng khuya maâ ngöìi nghe kïí loaåi chuyïån thêìn bñ naây, tûå nhiïn con ngûúâi seä thêëy yïëu àuöëi vaâ beá nhoã trûúác sûác maånh vö hònh cuãa rûâng ruá. Thêåm chñ ngûúâi ta coân tin laâ ngûúâi bõ höí ùn thõt àïìu coá söë. Theo nhaâ vùn Àöì Phöìn kïí laåi, thò úã Bùæc Kyâ ngaây xûa - caã luác Têy sang àö hö å buöíi àêìu - ngûúâi dên naâo giïët àûúåc con höí phaãi mang àïën trònh huyïån. Quan huyïån thûúãng cho möåt söë tiïìn (thúâi Têy sang thò ba mûúi àöìng baåc trùæng con coâ) vaâ bùæt ngûúâi àoá nùçm thùèng cùèng giûäa cöng àûúâng àaánh ba mûúi roi! Àaánh laâ àaánh giaã vúâ, tûúång trûng thöi, vò súå höí khaác seä àïën baáo thuâ nhên dên trong àõa haåt quan trõ vò! Cêu chuyïån toám lûúåc sau àêy, tûúãng cuäng laâ mêíu chuyïån tiïu biïíu bûåc nhêët vïì thuyïët tin núi söë mïånh vaâ àïì cao uy tñn cuãa höí àïën tuyïåt vúâi. Coá anh chaâng noå lêëy söë tûã vi biïët mònh seä chïët vïì söë coåp vöì. Anh rúâi xûá trung du, vïì mua ngöi nhaâ göî tûúâng xêy úã ngoaåi ö möåt thaânh phöë àöìng bùçng. Vêåy laâ kïí nhû yïn trñ. Höí nhöët trong chuöìng vûúân baách thuá, höí xiïëc cuäng khöng daám coi, thêåm chñ coân len leán ài rêët xa nhûäng núi àoá. Möåt höm giûäa trûa, trúâi im gioá lùång, chùèng giöng gioá baäo töë gò, böîng tûå nhiïn bûác tûúâng nhaâ àoá àöí sêìm xuöëng, àeâ anh ta chïët ngay. Búái vöi gaåch ra, thò thêëy àuáng laâ chöî maãng tûúâng àöí àeâ lïn xaác anh ta, coá laá buâa con höí giêëy cuãa ngûúâi chuã cuä daán tûå höìi naâo! Coá ghï chûa ? * Miïëu öng Phoâ Taåi chúå Caâ Mau coá möåt ngöi miïëu, goåi nöm na laâ miïëu öng Phoâ. sng laâ ngûúâi khai thaác rûâng rêåm Caâ Mau àêìu tiïn. Thuúã êëy, Caâ Mau "dûúái söng sêëu löåi, trïn búâ coåp àua". Möåt tay öng "trûâ coåp kïí coá àïën nghòn con". Rûâng Caâ Mau laâ möåt kho
12. CAÁC CON VÊÅT 11 taâng vö têån vïì mêåt, vïì göî àûúác hêìm than, chûa kïí caác nguöìn lúåi vïì thuãy vaâ haãi saãn. sng Phoâ vò tin baån àaä bõ möåt ngûúâi Taâu hoå Quaách giïët chïët, cûúáp rûâng lêëy mêåt. Oai linh cuãa öng Phoâ vang dêåy caã möåt xûá rûâng ngêåp cuãa moãm àêët cuöëi cuâng phûúng Nam. Tûâ khi öng bõ saát haåi, nhûäng ngûúâi Taâu hoå Quaách khöng daám àïën xûá Caâ Mau. Möåt thñ duå cuå thïí : Nùm 1926-1927 gaánh Phûúác Cûúng nhiïìu lêìn àïën diïîn taåi chúå Caâ Mau, lêìn naâo aåaáu Tiïu (ngûúâi Taâu lai, cêy saáo lûâng lêîy möåt thúâi úã Nam Böå) cuäng tröën úã laåi Baåc Liïu, khöng daám xuöëng Caâ Mau vò súå "öíng vêåt höåc maáu" (!) Höìi khaáng chiïën 9 nùm, àoáng cú quan vuâng Caâ Mau - Nùm Cùn töi àaä nghe nhiïìu öng kyâ laäo kïí chuyïån naây. Höìi xûa, nhûäng ngûúâi ài rûâng gùåp coåp àïìu la lïn: "Coåp àêy, öng Phoâ úi!". Coåp tûác khùæc boã chaåy. Luác gùåp baâ meå, lêëy taâi liïåu viïët baâi "Cêy àûúác Caâ Mau" nghe àoaån kïí baâ ra túái rêîy chó thêëy xaác chöìng coân laåi mêëy loáng xûúng, cêy dao rûåa cheám phêåp vaâo thên cêy àûúác coân dñnh miïëng da coåp, thuá thêåt trong thêm têm coá nghô giaá luác êëy chöìng baâ goåi öng Phoâ thò biïët àêu öng seä khöng chïët! Khi hoâa bònh 1954 lêåp laåi, ra tiïëp quaãn thõ xaä Caâ Mau, buöíi chiïìu raãnh röîi, töi vaâo nhaâ löìng chúå nïëm thûã moán "döìi lúån nûúáng xaác mña" moán döìi àûúåc liïåt vaâo bûåc nhêët, àöåc àaáo cuãa caã Nam kyâ luåc tónh. Thêëy töi têëm tùæc khen ngon, möåt öng "baån nhêåu tònh cúâ" beân noái: "Thõt coåp, döìi coåp nûúáng coân tuyïåt cuá meâo nûäa." Nhên àoá töi beân hoãi thùm miïëu öng Phoâ. sng ta chïënh choaáng dùæt töi ài maäi múái àïën núi. Ngöi miïëu nhoã gêìn nhû hoang phïë. Tröng chó thêëy veãn veån möåt chûä "thêìn" kiïíu Haán tûå viïët thaão àùæp nöíi trïn tûúâng vaâ hai con höí phuã phuåc chêìu hai bïn baân tïë. Thay vaâo löî böå mûúâi taám thûá binh khñ thúâ thêìn nhû ta thûúâng thêëy úã caác miïëu àïìn, trong miïëu chó veãn veån coá möåt cêy lao cùæm trïn giaá göî sún son àaä múâ, àuáng hïåt cêy lao phoáng höí töi àaä taã tûúâng têån úã phêìn trïn. Ra ngoaâi röìi, ài khaá xa, "öng baån nhêåu tònh cúâ" múái ruã ró vaâo tai töi: "Höìi xûa, öíng linh lùæm. Tûâ khi coá mònh, coåp súå böå àöåi, du kñch cuäng quaá àuã röìi. Khoãi phaãi goåi öíng. Coân chuyïån baáo thuâ caã hoå thò öíng cuäng thöi!". (Thaáng 12 nùm 1975, sau àaåi thùæng töi coá vïì thùm laåi Caâ Mau, vaâ tòm thùm ngöi miïëu cuä. Nhûng "Nïìn cuä lêu àaâi múái" àaä daây àùåc, sûâng sûäng ba böën têìng lêëp mêët dêëu xûa röìi. Gêìn nhû khöng coân nhêån ra phûúng hûúáng nûäa, chûá àûâng noái gò möåt chuát vïët tñch!). * Coåp Viïåt Bùæc Khoaãng muâa thu nùm 1948, úã Baãn Thi (Bùæc Caån) y taá Nguyïîn Chaánh Chûúng ài tûâ Baãn Thi ra Àêìm Höìng àïí khaám bïånh cho anh em cöng nhên. Anh men theo àûúâng gooâng, àoá laâ con àûúâng àöåc àaåo höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, möåt bïn laâ nuái
13. PHAÅM HÖÍ 12 möåt bïn laâ suöëi. Giûäa àûúâng gùåp möåt con höí con, anh vaác àaá neám chïët, vaác vïì. Chiïìu vaâ àïm höm àoá, höí meå suåc tòm con kïu rïìn thung luäng. Nhiïìu ngaây liïn tiïëp coân thêëy dêëu vïët höí meå moâ àïën rònh gêìn chöî Nguyïîn Chaánh Chûúng úã. Maäi àïën hún nûãa thaáng sau, höí meå boã ài, Nguyïîn Chaánh Chûúng múái daám ra khoãi nhaâ! (Khi baâi naây àùng lêìn àêìu úã baáo Thöëng Nhêët, xuên 1974, töi coá nhêån àûúåc thû cö Höìng Vên - con gaái öng Nguyïîn Chaánh Chûúng gûãi àïën nhúâ toâa soaån chuyïín giao, vûâa caám ún töi àaä nhùæc àïën "öng cuå" vûâa phaãn àöëi töi laâ "öng cuå" chùèng nhaát nhû vêåy àêu! Rùçng khi êëy cö coân beá, àïm gùåp coåp ngöìi dûúái göëc gaåo cö coân vaác àuöëc nûáa khua, huöëng chi laâ böë cö! Chuyïån naây laâ töi nghe öng Vyä kïí - baån chñ thiïët vúái Nguyïîn Chaánh Chûúng - chñnh öng Vyä àaä ùn thõt con coåp êëy, nêëu söët vang, ùn mêëy ngaây múái hïët. Ghi laåi chuyïån naây, töi muöën noái vïì tñnh baáo thuâ dai dùèng cuãa coåp, nhêët laâ höí caái mêët con, chûá khöng hïì coá yá chï öng Chûúng nhaát. Ngaây nay, öng Nguyïîn Chaánh Chûúng àaä mêët. Möåt bïn laâ baån, möåt bïn laâ con gaái cuãa ngûúâi trong chuyïån, töi biïët phaãi tin ai bêy giúâ? Vêåy xin ghi nhêån thïm vaâo àêy, vaâ àïí lûãng möåt dêëu hoãi chöî naây). Hiïån nay úã Viïåt Bùæc noái chung, coåp coân khaá nhiïìu. Muâa thu nùm 1958 taåi Mûúâng Noåi - aåún La, coåp àaánh nhau vúái gêëu hún hai tiïëng àöìng höì tûâ 6 giúâ 30 àïën gêìn 9 giúâ àïm, gêìm vang caã nuái. Thaáng tû nùm 1973, taåi huyïån Na Hang (Tuyïn Quang) ba àöìng baâo Thöí bõ coåp bùæt mêët möåt con trêu möång. 5 giúâ chiïìu thêëy noá ra ùn tiïëp, ba ngûúâi vúái ba suáng kñp phuåc sùén, nhûng coåp to quaá hoå khöng daám bùæn! Vïì con coåp ba moáng úã Nam Böå Höìi khaáng chiïën 9 nùm, úã miïìn Àöng Nam Böå, tûâ "caán böå cao cêëp nhêët cho àïën phoá thûúâng dên" khöng ai laâ khöng biïët vaâ lo ngaåi vïì con coåp ba moáng naây! Noá laâ con coåp caái (dûä nhû coåp caái laâ phaãi) coá möåt chên bõ têåt, chó coân ba moáng. Vuâng rûâng miïìn Àöng Nam Böå, àêu laâ chùèng coá dêëu chên coåp. Nhûng tröng thêëy dêëu "ba moáng" cuãa noá àïí laåi trïn caát, ài qua nhûäng àêu, laâ möåt nöîi kinh hoaâng núm núáp, lo êu thêëp thoãm vïì möåt tai hoåa seä diïîn ra tûác khùæc moåc lïn. Cho túái ngaây trûâ àûúåc noá, coåp ba moáng àaä giïët vaâ ùn thõt möåt trùm hai mûúi taám ngûúâi! Con söë chñnh thûác àûúåc liïåt kï thaânh danh saách, chûá nhûäng ngûúâi bõ noá bùæt mêët tñch khöng ai hay biïët, nhûäng xaác böå àöåi ta vaâ lñnh àõch bõ noá ùn thõt hay ngûåa, trêu, boâ, lúån thò khöng kïí. Vuâng hoaåt àöång cuãa noá laâ chiïën khu À, tûâ Chaánh Hûng, Laåc An lïn túái Maä Àaâ, Söng Beá (Àöìng Nai Thûúång)
14. CAÁC CON VÊÅT 13 möåt daãi rûâng giaâ liïn tuåc saáu baãy mûúi ki lö meát, bïn hûäu ngaån söng Àöìng Nai. Thêëy dêëu chên cuãa noá xuêët hiïån ài vïì hûúáng naâo, tûác thò àiïån baáo (àûúâng dêy àiïån thoaåi quên sûå) cêëp töëc loan tin cho böå àöåi, cú quan vaâ dên chuáng hûúáng àoá àïì phoâng, chuêín bõ àöëi phoá khêín cêëp nhû tin coá giùåc sùæp caân. uãy ban khaáng chiïën haânh chñnh tónh Biïn Hoâa treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc àoã (tiïìn vuâng ta) vaâ Böå tû lïånh khu 7 cuäng treo giaãi thûúãng 500 àöìng baåc xanh (tiïìn vuâng àõch) cho ai trûâ àûúåc coåp ba moáng ! Àuã biïët noá nguy hiïím vaâ gêy tai hoåa cho nhên dên trong vuâng khöng keám giùåc. Coá dõp, töi seä viïët àêìy àuã vaâ tûúâng têån vïì con coåp ba moáng naây! Noá rêët tinh khön, chùèng nhûäng khöng súå suáng maâ nghe tiïëng suáng núi naâo, tûác thò moâ àïën. (Mñt tinh bùæn suáng chaâo cúâ noá cuäng moâ túái. Nùm 1947 tûâ trêån àaánh giao thöng Voä Àùæc, trêån Bêìu Caá, trêån Àöìng Xoaâi, trêån àaánh döëc 47 (km 47) trïn àûúâng Caáp Xanh Giùæc - Biïn Hoâa, nhêët laâ trêån Laâ Ngaâ thaáng 3-1948, giùåc lêëy xaác khöng kõp, ta cuäng khöng kõp nhùåt xaác giùåc chön ài, coåp keáo tûâng bêìy àïën ùn. Coåp ba moáng laâ Chuáa Rûâng, coi nhû àêìu àaân, nghe tiïëng suáng túái ngay. Tûâ nùm 1949, ta chuyïín vïì àaánh àöìng bùçng, trêån Àõnh Quaán vûâa phuåc kñch àaánh xe vûâa phaãi lo böë trñ chöëng coåp phña sau lûng. Ngûúâi bõ coåp ba moáng giïët cuöëi cuâng laâ möåt em beá gaái àöå mûúâi böën mûúâi lùm tuöíi, con möåt baâ úã suöëi Caá xaä Myä Löåc (Laåc An). Khoaãng 4 giúâ saáng noá nhaãy qua raâo (nhaâ naâo cuäng coá raâo cao 3-4 thûúác) vò nhaâ saân cao, cûãa àoáng then caâi khöng phaá àûúåc, noá phoáng lïn noác nhaâ tröí maái tranh xuöëng bùæt em beá tha ài. Caã vuâng baáo àöång khua thuâng àaánh moä êìm ô àuöíi theo. Trúâi sùæp saáng, noá boã xaác laåi bïn bòa rûâng. Anh em Binh cöng xûúãng Böå Tû lïånh khu 7 àoáng gêìn àêëy àïën gùåp gia àònh, xin mûúån xaác em beá àïí gaâi bêîy baáo thuâ vaâ trûâ haåi cho dên. Phaãi thuyïët phuåc maäi múái àûúåc, vò coá ngûúâi meå naâo laåi muöën cho con mònh phaãi chïët hai lêìn. Böën quaã mòn gaâi dûúái xaác, möåt trung àöåi suáng maáy phuåc kñch xung quanh. Ba giúâ chiïìu, coåp ba moáng moâ ra. Noá lûúån quanh xa xa ba voâng röìi boã ài. Chöëc sau laåi trúã laåi túái gêìn hún, ài quanh ba voâng nûäa, röìi ngöìi im nhòn caái xaác. Moåi ngûúâi neán thúã chúâ xem noá giúã troâ gò. Àang ngöìi im nhû tûúång, bêët thònh lònh noá nhaãy vaâo vöì caái xaác. Mòn nöí. Nhûng noá chó bõ thûúng, boã xaác chaåy. Trung àöåi suáng maáy àuöíi theo. Noá löåi ngûúåc doâng suöëi. Moåi khi noá coá thoái quen löåi ngûúåc doâng suöëi àïí nûúác àuåc chaãy xuöëng, ngûúâi trïn doâng khöng phaát hiïån àûúåc trûúác khi noá túái. Lêìn naây, chñnh thoái quen àoá àaä dêîn noá vaâo chöî chïët. Anh em àuöíi theo vïët maáu möåt luác thò mêët dêëu. Noá treâo lïn búâ, nuáp sau möåt goâ möëi. Àaåi liïn, trung liïn, caác thûá suáng
15. PHAÅM HÖÍ 14 àuã cúä xaã vaâo. Xaác noá chöìm lïn öm goâ möëi nhû coân söëng. Lêu sau, biïët chùæc noá chïët röìi anh em múái daám túái gêìn (vò súå noá giaã chïët). Xaác noá àïí trïn xe boâ khöng àuã chöî - loaåi xe boâ miïìn Àöng rêët lúán - möåt phêìn àuâi sau vaâ caái àuöi thoâng ra ngoaâi. Möí buång, thêëy trong bao tûã coåp ba moáng coân nguyïn möåt baân chên ngûúâi lúán tñm ngùæt. Ngûúâi gaâi mòn giïët con coåp khuãng khiïëp naây laâ àöìng chñ Nguyïåt, möåt thûúng binh hoãng möåt mùæt vaâ cuåt möåt tay, cöng taác taåi Binh cöng xûúãng khu 7. * Vò sao höí hay ùn thõt ngûúâi? Noái chung, têët caã moåi thuá rûâng àïìu traánh "àuång chaåm" vúái con ngûúâi, möåt àöëi thuã nguy hiïím nhêët luác naâo cuäng laâm cho chuáng phaãi kiïng deâ, e súå. Nhûng nïëu khöng coá vuä khñ trong tay vaâ lú laâ caãnh giaác, thò con ngûúâi laâ möåt "àöång vêåt" yïëu àuöëi, chêåm chaåp nhêët, hêìu nhû khöng àûúåc taåo hoáa trang bõ gò caã àïí tûå vïå hoùåc têën cöng, ngoaâi oác thöng minh. Con möìi nguy hiïím nhêët, maâ cuäng dïî bùæt nhêët nïëu gùåp dõp sú húã. Nhûäng con höí, baáo, sû tûã giaâ yïëu, bõ thûúng têåt khöng coân khaã nùng àïí vöì bùæt nhûäng con möìi nhanh nheån, laâ nhûäng con hay rònh vöì bùæt ngûúâi nhêët. Àaä ùn thõt ngûúâi möåt lêìn röìi, quen mui beán muâi! Coá leä thõt ngûúâi laâ möåt thûá thõt mïìm, thúm ngon nhêët àöëi vúái chuáng chùng? úã laâng Ga-van, thuöåc vuâng rûâng nuái phña Bùæc lûu vûåc söng Gùng, sau möåt trêån dõch lúán, coá nhiïìu ngûúâi bõ chïët. Möåt con baáo ùn toaân ngûúâi chïët dõch, quen ài. Vïì sau khöng coân xaác chïët nûäa, ban àïm noá moâ vaâo laâng, xöng vaâo têån trong nhaâ àïí bùæt ngûúâi. Tûâ nùm 1918 àïën cuöëi nùm 1926, noá àaä vöì 75 ngûúâi vaâ chñnh khi êëy noá cuäng àaä bõ bùæn chïët. úã Nï-pan coá möåt con höí àaä vöì chïët 434 ngûúâi. Àoá laâ möåt con höí caái àaä bõ àaån bùæn gaäy mêët nanh haâm trïn vaâ haâm dûúái bïn phaãi. Coåp ba moáng úã miïìn Àöng Nam Böå vûâa kïí phêìn trïn, mang àêìy àuã caã hai àùåc àiïím cuãa con baáo laâng Ga-van vaâ con höí Nï-pan. * Chuáa sún lêm bõ treã con haå Thuã Dêìu Möåt - Höìi 9 giúâ saáng ngaây 5 thaáng 1 nùm 1964, ba em muåc àöìng tïn laâ Nguyïîn Vùn Haãi 16 tuöíi, Trêìn Vùn La 16 tuöíi vaâ Nguyïîn Vùn Àúåi 13 tuöíi àang chùn trêu taåi khu rûâng Khaánh Vên thò böîng thêëy trêu chaåy taán loaån. Ba em chaåy àïën núi thò bùæt gùåp möåt con höí. Ngay luác êëy ba em liïìn naãy ra saáng kiïën àöët chaáy coã àïí àuöíi coåp. Coåp liïìn ruát xuöëng caái hêìm gêìn àoá vò bõ ngoån lûãa bao vêy. Caác em vöåi têën coã trûúác miïång hêìm àöët, khiïën coåp bõ chïët thui. Caâ Mau - Höm 28 thaáng 12 nùm 1963, trong möåt chuyïën ài rûâng aåaâo lûúái àöën cêy, böën ngûúâi thúå rûâng úã êëp Tên Thaånh Lúåi, xaä Tên Hûng (Caái Nûúác)
16. CAÁC CON VÊÅT 15 coá cûúáp àûúåc möåt con heo rûâng cuãa Chuáa sún lêm àang coäng ài. Qua ngaây 5 thaáng 1, öng Àaåi bõ thûúng vò àaánh nhau vúái coåp bûäa àoá, nay àaä laânh maånh, múã tiïåc ùn mûâng. Tiïåc xong. Khuya, àaám khaách ra vïì thò gùåp möåt Chuáa sún lêm nhaãy ra têën cöng. Trong àaám coá nhiïìu ngûúâi gioãi voä, sùén heâo gêåy kõch chiïën möåt chêåp, Chuáa sún lêm bõ àaánh ngaä, nùçm chïët möåt àöëng to nhû con boâ möång. Xem laåi thò chñnh laâ con coåp höm trûúác, coá leä àïën àoán nhûäng ngûúâi àaä cûúáp möìi cuãa mònh. (Hai tin trïn àïìu àùng úã baáo Trung Lêåp Cam-pu-chia ngaây 22-1-64). * Quêåt ngaä Chuáa sún lêm Möåt ngaây àêìu xuên, tûâ àöìn biïn phoâng Mûúâng Nheá (Lai Chêu), haå sô Loâ Vùn Vaâi vaâ binh nhêët Loâ Vùn O ài vïì tónh lônh thûåc phêím cho àún võ. Vaâi ài trûúác O chûâng hún chuåc meát. Àïën caánh rûâng Mûúâng Vai böîng Vaâi nghe phña sau coá tiïëng "höåc". Quay laåi, möåt con höí xaám tûâ bïn àûúâng nhaãy böí túái. Mau leå, Vaâi neá sang phaãi, vaâ vúái ngoán voä biïn phoâng àiïu luyïån, hai tay Vaâi kõp toám àûúåc hai chên trûúác höí, giêåt maånh. Àang àaâ lao, höí bõ hêët löån ngûúåc qua àêìu Vaâi, àêåp àaánh "oaách" vaâo hoân àaá trûúác mùåt. Àuáng luác àoá, O kõp chaåy àïën, böìi möåt nhaát lï thêëu tim höí. aåau möåt höìi giaäy giuåa, Chuáa sún lêm nùçm thùèng cùèng (!) Hai anh em khöng khiïn con höí vïì àöìn. Àïën nay, nhiïìu chiïën sô cuä cuãa àöìn Mûúâng Nheá vêîn chûa quïn buöíi liïn hoan bêët ngúâ àoá. (Tin naây àùng úã baáo Quên àöåi Nhên dên söë 7236 ngaây 1-8-1981) Töi coá húi ngúâ möåt chi tiïët con höí maâu "xaám". Ta hay noái höí xaám àïí chó con höí dûä nhêët. Thûåc tïë, trong thiïn nhiïn khöng hïì coá loaåi höí naâo coá sùæc löng maâu xaám. Tin trïn, khöng noái roä thúâi gian, buöíi saáng hay buöíi chiïìu, maâ tröng con höí hoáa xaám ? Gêëu xaám thò coá. Vïì mùåt khoa hoåc, cêìn kiïím tra laåi. Coåp cuâi (huãi) Caách àêy khoaãng 50 nùm, taåi Caã Baát (Kiïën Vaâng) xaä Tên Hûng Têy - nay thuöåc tónh Minh Haãi coá öng Ba Taá khoaãng 60 tuöíi, meå chïët, coá möåt em gaái úã vúái öng - aåaáng noå, öng baão em sang nhaâ haâng xoám xin cêy lûãa vïì huát thuöëc. Chung quanh laâ rûâng daây bõt. Möåt con coåp cuâi, ruång hïët vuöët, chuåp cö gaái, nhêån xuöëng raänh mûúng vûúân - Cö gaái la: "Chïët töi röìi, anh úi!". sng Ba Taá nghe tiïëng kïu thêët thanh, giêåt maác chaåy ra, thêëy coåp àang khom khom trêën nûúác em mònh, beân phoáng maác vaâo àêìu coåp. Nhûng maác chó sûúát qua tai. Coåp ngöìi dêåy, cùæp naách "con möìi" nhaãy qua hai raänh mûúng liïìn. Ba Taá nhaãy theo, nhùåt maác phoáng luát caán vaâo sau gaáy noá. Coåp buöng cö gaái ra, chaåy huát vaâo rûâng. Ba Taá àúä em lïn. - Chùæc chïët! Khöng söëng nöíi! - Ngûúâi em gaái chó thïìu
17. PHAÅM HÖÍ 16 thaâo noái àûúåc vúái anh coá mêëy tiïëng àoá. Trïn cöí cö, coân dêëu mêëy àêìu ngoán chên quêëu vaâo thêm tñm. Khiïng vaâo nhaâ, chöëc sau cö gaái chïët. (Baâ Lyá Thõ Kyá - meå Vùn Àõnh - 62 tuöíi kïí). Do àùåc tñnh quyã quyïåt vaâ hung baåo cuãa con vêåt ùn thõt söëng rêët dûä túån naây, nïn àöìng baâo ta àaä àùåt cho noá nhiïìu danh xûng: Coåp, Huâm, Höí, Haåm, sng thêìy, sng ba mûúi, con Khaái, con Hïí v.v Chung quanh noá coân bao phuã lùæm chuyïån àöìn àaåi, kyâ quùåc, hoang àûúâng. Têåp tuåc mï tñn cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaây xûa coân cho laâ ai bêët ngúâ gùåp phaãi võ Chuáa sún lêm, ùæt phaãi chõu vêån xuái, lêån àêån lao àao suöët ba nùm liïìn. Cêu "Kiïën höí khöí ba niïn" xûa chñnh laâ àïí noái lïn àiïìu tin dõ àoan àoá. Nhûäng keã hung aác, taân baåo cuäng àûúåc ngûúâi àúâi gaán thïm biïåt danh laâ Coåp, Huâm, Höí. Tû Höí, Nùm Huâm, Baãy Coåp v.v Chùèng ai mong hoå àûúåc thïm taâi nùng, uy thïë, súå seä di haåi lúán thïm cho àöìng loaåi. Cuäng nhû höí dûä maâ thiïn nhiïn coân phuá thïm cho àöi caánh nûäa, thò thiïn haå chõu àûång sao nöíi. "Trúâi cho Huâm chùèng coá vêy - Huâm maâ coá caánh Huâm bay lïn trúâi" (Ca dao Viïåt Nam). Nuöi höí cuäng chùèng khoá lùæm. Höí con 2 thaáng tuöíi bùæt mang vïì coá thïí nuöi daåy àûúåc. Lúán lïn cuäng biïët theo chuã, quyïën luyïën ngûúâi àaä chùm soác mònh, chuã ài àêu cuäng theo, thñch vuöët ve, êu yïëm vöî vïì. Ngûúâi ta nuöi daåy höí cöët duâng vaâo muåc àñch riïng giûä nhaâ, canh rêîy v.v Nhû úã gaánh xiïëc, noá coá thïí laâm àuã caác troâ nhaãy qua voâng lûãa, cúäi ngûåa, giaã vúâ vêåt nhau vúái ngûúâi, haá hoång ngoaåm àêìu ngûúâi v.v noái chung laâ chõu moåi sûå àiïìu khiïín cuãa ngûúâi daåy thuá. Nhûng haäy àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín coi chûâng, noá chûa hoaân toaân thuêìn hoáa àêu, thónh thoaãng vêîn giúã chûáng, nöíi cún thõnh nöå bêët thûúâng, rêët laâ nguy hiïím. Ngûúâi xûa chùèng tûâng àe: "Dûúäng höí di hoåa" àoá sao? Búãi noá dûä vêåy, nïn nhiïìu ngûúâi súå noá, nïn noá àûúåc goåi têng laâ sng. sng Coåp, öng Huâm, öng Höí Möåt vaâi àõa phûúng úã Laâo ngaây xûa, möîi khi coá höí vaâo bùæt lúån, ngûúâi ta kïu êìm lïn: "Muá chêëp sûáa! Muá chêëp sûáa!", nghôa laâ: "Lúån bùæt höí! Lúån bùæt höí!", vò kiïng súå maâ cuäng vûâa àïí lêëy loâng noá. Coân bao nhiïu chuyïån tiïëu lêm chïë giïîu tñnh hung hùng maâ ngu xuêín cuãa con coåp. Nïëu kïí möîi àïm möåt chuyïån thò e rùçng phaãi kïí hïët caã möåt nùm Giaáp Dêìn naây! Haâ Nöåi, Tïët 1974 - Heâ 1978 Böí sung * Coåp úã Nuái Sam (Chêu Àöëc) Bêy giúâ, noái úã Nuái aåam coá coåp chùæc khöng ai tin, nhûng ngaây xûa thò vêîn coá, tuy khöng nhiïìu. Àïm àïm, dên laâng úã quanh chên nuái (thuúã àoá nhaâ cûãa rêët thûa
18. CAÁC CON VÊÅT 17 thúát) thûúâng nghe tiïëng coåp gêìm vang döåi trïn nuái. Ngûúâi ài nuái laâm rêîy thûúâng thêëy dêëu chên coåp giêîm àêìy bïn caác vuäng nûúác suöëi. Baâ Hai K. chuyïn nghïì baán caá, saáng naâo cuäng gaánh caá qua chúå Cêìu aåùæt baán. Möåt höm qua khuác vùæng Àûúâng Thaáp bêët ngúâ baâ gùåp möåt con coåp to lúán, mònh mêíy vùçn vïån, ngöìi choaãi chên giûäa àûúâng, mùåt quay vïì hûúáng àöìng. Baâ hoaãng höët liïång gaánh caá chaåy thuåc maång vïì nhaâ. Cuäng nhû heo rûâng, vaâo muâa khö coåp thûúâng laäng vaäng xuöëng àöìng bùæt chöìn, bùæt caá kiïëm ùn. Caách nay khoaãng 60 nùm, úã àêëy coá öng Chñn H. chuyïn nghïì xom ruâa, xom rùæn Möåt höm, öng xaách chôa ài àïën Buáng Höì (àõa danh cuä : möåt höì röång nùçm gêìn ngaä ba Àêìu Búâ) tònh cúâ nhòn vö àaám sêåy, öng thêëy möåt con vêåt gò ngöìi thu lu bïn trong, cùåp mùæt saáng ngúâi. Tûúãng laâ gùåp àûúåc con chöìn lúán, öng giûúng muäi chôa, duâng hai tay àêm maånh vaâo mùåt noá, nhûng con vêåt lanh leå neá qua röìi nhanh nhû chúáp noá phoáng mònh lïn cao, giûúng hai chên chuåp xuöëng àêìu öng. Bõ bêët ngúâ, nhûng vöën ngûúâi gioãi voä, öng uöën mònh neá ngang, tuy nhiïn vêîn bõ vûúáng möåt vuöët nhoån sûúát qua da oát. Bêëy giúâ öng múái biïët laâ coåp! Coåp xuöëng nuái laâ coåp àoái, àang àoái noá bõ têën cöng caâng hung baåo. aåau möåt tiïëng gêìm vang döåi, con coåp laåi phoáng mònh lïn. Vúái muäi chôa trïn tay, öng Chñn duâng têët caã caác miïëng voä gia truyïìn àaánh quyïët liïåt vúái con coåp. Dên laâng nghe tiïëng ngûúâi, tiïëng coåp gêìm theát, xaách dao xaách maác chaåy àïën hiïåp lûåc vúái öng Chñn vêy àaánh chïët con coåp, sau àoá hoå lêëy xe trêu keáo xaác coåp vïì. Boån höåi tïì nghe tin dên laâng àaánh chïët àûúåc con coåp lúán, chuáng vöåi àïën chúã xaác coåp ra Chêu Àöëc nöåp cho thùçng Têy Tónh trûúãng àïí têng cöng. Thùçng Têy thûúãng cho boån höåi tïì àûúåc 2 àöìng! Nguyïîn kim àoaân 75 tuöíi (Vùn nghïå Chêu Àöëc - Xuên 1984)
19. PHAÅM HÖÍ 18 TÏ GIAÁC TRONG NGAÂN XANH - Öng úi, ngaây xûa thùçng Taâu aác lùæm phaãi khöng öng? Noá bùæt dên mònh xuöëng biïín moâ ngoåc trai, lïn rûâng sêu tòm ngaâ voi, tï giaác ngûúâi chïët khöng biïët bao nhiïu maâ kïí, phaãi khöng öng? - Möåt höm, beá Truác Quyânh chaáu gaái àêìu loâng cuãa töi, ngaây chuã nhêåt noá vïì chúi, böîng àïën lay hoãi töi, trong luác töi àang nùçm àoåc baáo. - úâ úâ Bêy giúâ noá cuäng aác khöng keám ngaây xûa. Coân hún ngaây xûa! - Töi àaáp qua loa cho xong chuyïån. - Thïë sng úi! - Gò nûäa àêëy? - Thïë thïë ngoåc trai, ngaâ voi thò chaáu biïët röìi. Coân tï giaác laâ con gò hûã öng? - Tï giaác laâ tï giaác chûá gò maâ hoãi maäi - Chaán öng quaá! Biïët vêåy chaáu khöng theâm hoãi öng. ûá öng ài! Töi vöåi vaâng buöng túâ baáo nhoãm dêåy. Noá laâ con beá múái hoåc xong lúáp möåt, nhûng hïët sûác thöng minh, àûúåc töi cûng chiïìu bûåc nhêët. Gò noá cuäng hoãi, cuäng muöën tòm biïët. Nhiïìu khi töi àiïn àêìu vò nhûäng cêu hoãi gêìn nhû liïn miïn bêët têån cuãa noá. Thêëy noá phuång phõu, veã húân döîi, töi liïìn tûúi cûúâi, àêëu dõu: - Thïë Ai baão Truác Quyânh chuyïån ngaâ voi, tï giaác? - Cö Haâ chûá coân ai! - aåao chaáu khöng hoãi cö Haâ? - ûá hoãi - aåao laåi ûá hoãi? - Luác àêìu chaáu cuäng coá hoãi, cö baão noá to nhû con voi, luân hún voi, noá khöng coá caái voâi, khöng coá cùåp ngaâ nhû voi maâ trïn muäi noá coá möåt caái sûâng. - Àuáng quaá röìi! - Cö Haâ baão noá khöng ùn thõt ngûúâi nhû con höí, con sû tûã noá chó ùn laá cêy thöi, thïë sao ngûúâi ta laåi tòm giïët noá hûã öng? - úâ àïí ngûúâi ta lêëy caái sûâng, laâm thuöëc. - Thuöëc gò hûã öng? "Cûá àïí con beá dùæt dêy nhûäng cêu hoãi thïë naây, khöng kheáo mònh bõ sa lêìy mêët". Töi nghô buång vêåy, vaâ lêåp tûác xoay yá nghô noá vïì hûúáng khaác: - Gò maâ chaã laâm thuöëc àûúåc. Nhûng àiïìu naây múái quyá cú! Ngaây xûa úâ theo nhû caác truyïån cöí tñch ngaây xûa, hïî ai cêìm àûúåc chiïëc sûâng tï giaác trong tay thò coá thïí ài àûúåc dûúái nûúác dïî daâng nhû ài trïn caån ! - Hoan hö öng! sng kïí tiïëp ài öng! - Coá chaâng duäng sô noå giïët àûúåc möåt con tï giaác àaä thaânh tinh, chùåt lêëy sûâng. Ban àïm chiïëc sûâng cûá lêëp laánh lêëp laánh, toãa haâo quang xanh leâ. Anh coá ngûúâi yïu laâ möåt cö gaái xinh àeåp bõ vua thuãy tïì bùæt xuöëng Long cung, eáp buöåc laâm vúå. Cö gaái khöng thuêån. Möîi lêìn vua thuãy tïì nöíi giêån vò khöng bùæt eáp àûúåc cö gaái, thò ba
20. CAÁC CON VÊÅT 19 àaâo chuyïín àöång, mùåt biïín söi suâng suåc, sêëm chúáp nöíi àuâng àuâng. Nöîi khöí àau cuãa ngûúâi bõ giam haäm chöën Thuãy cung laâm cho mùåt nûúác cuäng phaãi chau maây! Coân ngûúâi trïn trêìn giúái thò xoát xa vò bêët lûåc, ngaây àïm biïëng nguã quïn ùn Tûâ khi nùæm àûúåc vêåt baáu trong tay, chaâng quyïët têm ài cûáu ngûúâi yïu, cuâng Long vûúng söëng chïët möåt phen. Tay cêìm àinh ba, tay cêìm chiïëc sûâng tï, duäng sô lao mònh xuöëng nûúác. Mùåt nûúác lêåp tûác reä ra laâm àöi, mú ã àûúâng cho anh xuöëng têån Long cung, àaánh nhau vúái vua thuãy tïì Cûá thïë töi kïí túái túái maäi, khi thò anh sùæp thua röìi laåi thùæng, khi thò anh sùæp thùæng röìi laåi thua, tuây hûáng maâ tuây nghi thïm thùæt nhiïìu chi tiïët hêëp dêîn vïì taâi ba cuãa moåi giöëng loaâi "tûúáng caá binh töm". Con beá maãi mï theo doäi cêu chuyïån höìi höåp ly kyâ, quïn mêët viïåc cêåt vêën öng noá. Tuy nhiïn, röìi möåt höm naâo àoá noá laåi têët seä khaão töi vïì con tï giaác, chùæc chùæn nhû vêåy. Nhiïìu àïm, töi thûác luåc múá tû liïåu quaá àöîi hiïëm hoi trong tuã saách gia àònh vaâ ön laåi nhûäng kiïën thûác loäm boäm cuãa mònh vïì con vêåt naây, chuêín bõ giaãi àaáp cho chaáu Truác Quyânh cuãa töi. Baâ nhaâ töi àaä nhiïìu phen cûå töi: "Mùåc kïå noá, öng cûá chiïìu laâm con beá hû ài!". Àêu phaãi cho möåt mònh noá, coân cho caác baån lúán tuöíi hún noá nûäa chûá ! Baâ êëy noái vêåy chûá nïëu töi thöi, töi boã ài nguã laâ baâ êëy khöng vui àêu. Töi nghiïåm mûúâi phêìn àuáng taám, laâ baâ hay noái ngûúåc laåi nhûäng àiïìu trong buång mònh ûa thñch! Töi laåi caâng cöë gùæng tñch cûåc, àïí toã veã ! Buöìn thay, töi chó laâ möåt nhaâ vùn sú thiïín, giaá töi àûúåc möåt phêìn nhoã kiïën thûác cuãa Àaâo Vùn Tiïën nhaâ àöång vêåt hoåc löîi laåc àêìu tiïn úã Àöng Dûúng, tûâ thúâi Phaáp thuöåc - thò ùæt con beá seä mï vaâ phuåc öng noá phaãi biïët! * Con thuá trïn àûúâng tuyïåt diïåt Trong möåt cuöën saách noái vïì lêm saãn tónh Khaánh Hoâa (Phuá Khaánh hiïån giúâ) ngoaâi caác saãn phêím do thaão möåc sinh, coá viïët: "nhûäng saãn phêím do thuá vêåt cung cêëp khaá nhiïìu nhû: mêåt ong, saáp ong, nhung nai, gaåc nai, ngaâ voi, thónh thoaãng coá caã tï giaác tûác sûâng têy ngu". Vaâ trong quyïín "Ài thùm àêët nûúác" cuãa cuå Hoaâng Àaåo Thuáy (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa 1978) úã muåc kïí vïì taâi nguyïn àêët nûúác, phêìn lêm saãn thò caác tónh sau àêy: Nghïå Tônh, Bònh Trõ Thiïn, Nghôa Bònh, Phuá Khaánh, Àùæc Lùæc, Lêm Àöìng, Thuêån Haãi, Têy Ninh vaâ An Giang àïìu coá tï giaác. Vaâ theo cuå, úã Têy Ninh loaâi thuá naây coân ñt, riïng An Giang coân coá caã da tï vaâ sûâng tï (coá thïí tûâ Cam-pu-chia, Thaái Lan àûa sang baán chùng?) Nhû vêåy laâ hiïån nay con tï giaác coân khaá nhiïìu úã Viïåt Nam ta chùng? Trûúác caách maång Thaáng 8, nhûäng quyïín saách cuãa caác taác giaã Phaáp viïët vïì sùn bùæn vaâ thuá rûâng Àöng dûúng (Chasses et faune d' In- dochine - Henri de Monestrol v.v ) töi thêëy coá aãnh con
21. PHAÅM HÖÍ 20 tï giaác úã vuâng rûâng cao Trûúâng aåún nhêët laâ maån Laâo, riïng Cam- pu-chia coân coá con Dñt (Dyth) möåt loaåi tï giaác cöí rêët hung dûä hiïëm thêëy trïn caác chêu luåc khaác. Theo Nguyïîn Quöëc Thùæng vaâ Voä An Haâ (trong baâi Theo dêëu chên tï giaác) thò nùm 1904 coá möåt thúå sùn ngûúâi Phaáp tröng thêëy con tï giaác 2 sûâng úã daäy nuái Tam Xûúng gêìn Cêím Raânh (Nghïå Tônh) con vêåt naây vïì sau bõ möåt nhoám thúå sùn Laâo bùæn chïët (?) Nùm 1934, coá tin möåt con tï giaác loåt vaâo rûâng aåún La. Vaâ caách àêy trïn 40 nùm, möåt nhaâ sùn bùæn chêu êu àaä bùæn àûúåc con tï giaác möåt sûâng úã khu rûâng laá trïn àûúâng ài tûâ Xuên Löåc ra Phan Thiïët. Nùm 1960, àöìng baâo úã vuâng Tam Àaão coá cho biïët: "Hiïån giúâ úã trong rûâng sêu chûa coá ngûúâi ài sùn coân coá con boâ toát möåt sûâng". Theo taâi liïåu gêìn àêy (1981-82) cuãa caác àoaân àiïìu tra àöång vêåt thò cuäng chó nghe àöìng baâo vuâng Nghïå Tônh noái coá thêëy tï giaác qua laåi khu vûåc àõa phûúng. Qua hai cuöåc khaáng chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëng Myä vûâa röìi, coá thïí noái khöng thêm sún cuâng cöëc naâo maâ khöng coá dêëu chên böå àöåi vaâ caán böå ta. Thïë nhûng chùèng coá mêëy ngûúâi gùåp àûúåc tï giaác. Trûúâng húåp dûúái àêy, cuäng chó laâ may mùæn tònh cúâ. Theo lúâi anh Baãy Thûúãng - phuå traách vùn cöng Quên àöåi B - kïí vúái anh Tïë Hanh thò: "úã vuâng cûåc Nam (Ninh Thuêån cuä) àöìng baâo hay noái, àïm thónh thoaãng hoå thêëy coá vïåt saáng trong rûâng. Bêëy giúâ (?) àoaân vùn cöng ài cöng taác qua àoá. Möåt anh trong àoaân xuöëng suöëi lêëy nûúác, nghe uâ uâ trong luâm, ngúä laâ trêu rûâng, liïìn xaã möåt loaåt àaån A.K vaâo. Chöëc sau, nghe im moâ vaâo thò thêëy con tï giaác chïët nùçm luâ luâ möåt àöëng. Àöìng baâo úã caác xoám gêìn, keáo àïën xem. Caác öng laäo noái: "Loaåi tï giaác naây thûúâng úã vuâng cao, êím ûúát, ûa nùçm lêìy. Noá thñch ùn cêy coá gai, caâng chaãy maáu möìm caâng thñch. Nghe noái noá löåi xuöëng chöî naâo thò nûúác chöî êëy trong " Tiïëng àöìn túái chúå. Hoa Kiïìu dûúái chúå nghe tin, lïn mua giaá àùæt àïí vïì laâm thuöëc. Têët caã àïìu duâng laâm thuöëc, kïí caã phên. Anh em chó àïí laåi möåt phêìn lúán da, cùæt chia àïìu kïí caã baâ con àïën xem - cho möîi ngûúâi möåt miïëng vuöng bùçng ngoán chên caái". Anh Baãy Thûúãng coân cho biïët thïm: "Böå àöåi B1, thûúâng trung àöåi naâo cuäng coá miïëng da bùçng ngoán tay caái, cûáng nhû da trêu khö, do y taá giûä, àïí cûáu chûäa anh em bõ rùæn àöåc cùæn. Caán böå cuäng thûúâng thuã möåt miïëng trong ba lö. Coân duâng àïí laâm cöng taác dên vêån: Treã con söët, maâi cho uöëng, giaãm söët ngay!". Nhû vêåy thò ngaây xûa - theo Viïåt sûã lûúåc vaâ Àaåi viïåt sûã kyá toaân thû - xûá ta vöën coá nhiïìu tï giaác. Coân hiïån nay coân àûúåc bao nhiïu ? Chuyïån naây coân phaãi chúâ giaãi àaáp cuå thïí cuãa caác nhaâ àiïìu tra, quy hoaåch vïì caác loaâi giöëng thuá vêåt rûâng. Caách àêy böën mûúi nùm, vûúân Baách thuá aåaâi Goân coá möåt
22. CAÁC CON VÊÅT 21 con tï giaác. Chuöìng noá àùåt caånh chuöìng hai con àaâ àiïíu bïn naây búâ söng Thõ Ngheâ, gêìn chuöìng nai vaâ chuöåt tuái (Kan- gourou) bêëy giúâ. Nùm 1957, töi coá xem kyä con tï giaác möåt sûâng úã vûúân Baách thuá Maát-xcú-va - giöëng hïåt con úã aåaâi Goân daåo trûúác - thêëy biïín caâi laâ "tï giaác aá chêu" vêåy thöi, khöng roä àûa vïì tûå xûá naâo. Tï giaác noái chung, phên böë úã caác vuâng rûâng vaâ hoang maåc caác xûá nhiïåt àúái hiïån nay. Núi coân têåp trung nhiïìu nhêët laâ chêu Phi, khoaãng 15.000 con, riïng xûá Kï-ny-a (Àöng Phi) theo sú böå thöëng kï nùm 1978 ngûúâi ta àïëm àûúåc 1.500 con. Tï giaác chêu Phi coá hai sûâng, tï giaác chêu AÁ chó möåt sûâng. Ta goåi noá laâ: têy ngu, con tï, con dinh, con trêu nûúác (sûâng con trêu nûúác, Nam Böå coân goåi con haâ maä (Hippopotame) laâ trêu nûúác, coá leä hai danh tûâ naây nïn boã ài) vaâ ngaây xûa coá thúâi kyâ ta coân goåi noá laâ "kyâ lên". Trong bang giao Lyá Töëng, theo sûã ta vaâ sûã Töëng thò nùm 1.034 àúâi Lyá Thaái Töng, vaâ nùm 1.057 àúâi Lyá Thaánh Töng, ta àïìu coá cöëng kyâ lên cho Trung Quöëc. Lyá do: Kïët Hiïëu! Nhên àêy, xin nhùæc qua vïì sûå "thöng minh" cuãa boån baânh trûúáng ngaây xûa, chúi chuát cho vui. Theo Viïåt sûã lûúåc thò nùm 1.057, sûá ta laâ Mai Nguyïn Thanh àûa hai "kyâ lên" sang Quaãng Chêu àõnh cöëng cho vua Töëng. Noái àïën kyâ lên, thuúã xûa úã aá Àöng laâ viïåc rêët quan hïå troång àaåi. Ngûúâi Taâu chó tin rùçng khi naâo coá thaánh nhên ra àúâi vaâ gùåp vêån, thò kyâ lên múái xuêët hiïån. Àïën nhû "Töí sû Böì Àïì" cuãa hoå laâ Khöíng Tûã ra àúâi, khöng gùåp vêån kyâ lên coá hiïån ra cuäng chó laâ kyâ lên queâ ! Vò leä êëy, caác quan Töëng caäi nhau söi nöíi vïì viïåc kyâ lên cuãa Giao Chó cöëng. aåaách "Tuåc tû trõ thöng giaám trûúâng biïn" cuãa Ly á Àaâo (Töëng) coân cheáp roä hònh daáng con vêåt êëy: "Hònh noá nhû trêu, mònh phuã da daây tûâng maãng nhû giaáp, àêìu muäi coá sûâng, hay ùn coã, quaã dûa. Cho ùn thò phaãi lêëy gêåy àaánh noá múái ùn". Triïìu àònh Töëng baân nhau maäi, sau Tû Maä Quang phaãi lêëp lûãng noái nûãa vúâi rùçng: "Giaã sûã àoá laâ kyâ lên thêåt, thò hiïån khöng gùåp thúâi, àoá laâ àiïìm dúã. Maâ nïëu àoá khöng phaãi laâ lên maâ ta nhêån, thò caác nûúác phûúng xa seä cûúâi ta (Töëc thuãy kyã vùn - Tû Maä Quang). Vua Töëng beân baão goåi con vêåt êëy laâ "thuá laå" vaâ àïí úã Quaãng Chêu. * Ngûúåc doâng thúâi gian Theo caác nhaâ cöí sinh vêåt hoåc thò úã ranh giúái giûäa kyã Baåch phêën vaâ Àïå tam, caác daång quaái vêåt "tiïìn höìng thuãy" kyâ dõ àïìu biïën khoãi vuä àaâi cuãa àúâi söëng trïn traái àêët. Vaâo àêìu kyã Àïå tam, möåt trong nhûäng nhoám àöång vêåt coá vuá nguyïn thuãy cöí nhêët àaä khai sinh cho nhûäng böå coá vuá ngaây nay. Con tï giaác xuêët hiïån vaâo thúâi kyâ naây. Nhûng luä con chaáu giúâ àêy khaác hùèn töí tiïn cuãa chuáng ngaây xûa, vïì cùn baãn. Àoá laâ giöëng tï giaác In-
23. PHAÅM HÖÍ 22 àri-cö-tï-ri (In- dricothreium) to lúán, khöng sûâng. Böå xûúng coân nguyïn veån cuãa noá tòm thêëy úã nûúác Cöång hoâa xaä höåi chuã nghôa Ca- dùæc-stùng. Hiïån giúâ böå xûúng noá àûúåc trûng baây trong Viïån baão taâng cöí sinh thuöåc Viïån haân lêm khoa hoåc Liïn Xö. In-àri-cö-tï-ri lúán hún voi nhiïìu. Khöng phaãi vö cúá maâ ngûúâi ta goåi noá laâ thuá in- àri laâ "meå cuãa têët caã thuá vêåt". aåoå cuãa con vêåt khöíng löì úã rûâng vaâ àaä bõ tiïu diïåt naây lúán hún möåt meát, tuy vêåy àêìu noá coân laâ nhoã, beá so vúái thên: vai cao 5,5 meát, cöí nhû cöí hûúu cao, hai chên trûúác daâi hún hai chên sau nhiïìu, nom daáng àiïåu húi giöëng chên con voi. Tï giaác kyã Àïå tûá coân vûúåt xa tï giaác hiïån nay. Noá coá böå löng daây àïí chõu àûång vúái caái giaá laånh khaá dûä döåi úã nhûäng vuâng bùng vûâa múái ruát ài trong thúâi kyâ bùng haâ, cho nïn coân goåi noá laâ tï giaác coá löng. Trïn muäi noá coá hai sûâng, sûâng trûúác to chûâng 0,5 meát, sûâng sau beá hún vaâ cuäng ngùæn hún möåt tñ. Nùm 1832, tiïën haânh cuöåc khai quêåt trong möåt hang àöång gêìn Li-eá-giú (Anh) ngûúâi ta phaát hiïån möåt söë vuä khñ thö sú àeäo bùçng àaá vuång vïì bïn caånh möåt soå ngûúâi, giûäa nhûäng vuån xûúng àaä hoáa thaåch cuãa möåt con tï giaác, möåt con gêëu, möåt con linh cêíu vaâ möåt con ngûåa. Tranh hang àöång thïë giúái - veä bùçng àêët hoaâng thöí - chó coá hònh con ma muát vaâ con tï giaác. Àoá laâ nhûäng con thuá löng xöìm, to lúán nùång nïì, nguöìn cung cêëp thõt hêåu hônh cho ngûúâi tiïìn sûã. Nhiïìu núi, khöng phaãi chó tòm thêëy maãnh xûúng, maâ coân caã xaác chuáng nguyïn veån. Hònh veä con ma-muát vaâ tï giaác coân thêëy caã trïn nhûäng xûúng maâ loaâi ngûúâi duâng àïí laâm caác àöì vêåt bêëy giúâ. Caác baån haäy hònh dung böå mùåt tûå haâo àïën nhû thïë naâo cuãa töí tiïn chuáng ta, nhûäng con ngûúâi nguyïn thuãy beá nhoã thiïn taâi, mònh mêíy àêìy löng, vúái yá chñ chiïën àêëu kiïn quyïët dûä döåi, chó vúái nhûäng vuä khñ bùçng àaá thö sú, trong tiïëng reo hoâ man rúå úã giúâ phuát thùæng lúåi cuãa nöî lûåc cuöëi cuâng, lao vaâo àêm guåc nhûäng con ma-muát, tï giaác khöíng löì. Vaâ aánh lûãa chaáy bûâng trong àöi mùæt hoå, khi hoå soi àuöëc lïn vaách hang àöång ngùæm nhòn taác phêím àêìu tiïn, mö taã nhûäng con vêåt mònh vûâa chiïën thùæng, cho dêîu laâ con vêåt vuång vïì. * Tï giaác chêu Phi Caác baån biïët àêëy, tï giaác laâ con thuá hiïëm hoi söëng soát trïn àõa cêìu giúâ àêy. Cuâng giöëng vúái noá laâ ngûåa, ngûåa vùçn vaâ con maåch (tapir). Tuy nhiïn, trong söë ñt oãi töìn taåi, núi coân têåp trung nhiïìu nhêët vêîn laâ chêu Phi xûa nay. úã Liïn Xö vaâ nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, ngûúâi ta quy hoaåch nhiïìu khu rûâng cêëm röång lúán goåi laâ lêm viïn quöëc gia àïí baão vïå nhûäng muöng thuá hiïëm hoi. úã chêu Phi, tï giaác àûúåc têåp trung söëng coá vuâng, àûúåc canh gaác nghiïm ngùåt àïí traánh cho chuáng khoãi bõ tiïu diïåt. Con tï giaác chêu
24. CAÁC CON VÊÅT 23 Phi thêåt hïët sûác vuång vïì, coá thïí thïë, nhûng noá laåi àûúåc trang bõ àùåc biïåt bùçng hai chiïëc sûâng nhoån nhû hai cêy daáo rêët lúåi haåi trïn muäi, húi quúát quúát, chiïëc trûúác daâi hún chiïëc sau, cuâng chôa túái sùén saâng huác phanh buång möåt caách dïî daâng bêët cûá möåt keã thuâ naâo thiïëu khön ngoan, thêån troång. úã vuâng lêìm buåi naây giûäa muâa khö, têët caã caác giöëng vêåt àïìu phúi ra böå löng nhuöëm àoã cuãa maâu àêët àaá töí ong trong khu vûåc. Nhûäng con ngûåa vùçn àïìu àoã, nhûäng con àaâ àiïíu àïìu àoã têët caã nhûäng con thuöåc caác loaâi boâ, bay, maáy, cûåa gò söëng úã àêy cuäng àïìu àoã. Vuâng àêët hoang vu, buåi luâm gai goác thûúâng laâ núi cû truá cuãa noá. Noá chaã vöën thñch ùn cêy coã coá gai maâ lyå! Giûäa toaân caãnh sùæc trúâi nhuöëm trong sùæc àoã, coá möåt khöëi àen àang chuyïín àöång. Chñnh noá àêëy! - Àûâng súå noá! Àûâng súå noá! Caác baån haäy nghe tiïëp lúâi cuãa möåt tay sùn thuá rûâng laäo luyïån ngûúâi êu, maâ töi xin pheáp àûúåc dõch sau àêy: "Àûâng súå noá ! Miïîn laâ söëng chïët chúá àïí cho möåt cún gioá xoay chiïìu mang húi ngûúâi cuãa chuáng ta àûa vaâo muäi àöëi thuã. Con tï giaác coá cùåp mùæt ti hñ àaáng gheát, àöi tai hïët sûác têìm thûúâng nhûng muäi laåi thñnh tuyïåt vúâi. Noá lao vaâo àõch thuã khöng phaãi nhúâ mùæt thêëy, maâ bùçng muäi vaâ quêåt huác caác muâi àöi khi noá chûa nhêån roä. Trúâi noáng nhû àöí lûãa. Noá xoay voâng àïí tòm möåt boáng rêm. Àoá laâ giúâ noá nguã trûa. Möåt caái cêy coá thïí àuã baão vïå chuáng töi trong trûúâng húåp bõ têën cöng. Àoá laâ möåt cêy bao-baáp rûúâm raâ àaä truåi hïët laá, chó caách chöî buåi nhoã dûúâng nhû con tï giaác àaä quyïët àõnh choån laâm núi nghó, khöng quaá 50 meát. Gioá trúã chiïìu vaâ cuöën thaânh xoaáy löëc trïn daãi àêët noáng hêìm hêåp naây. Chöëc chöëc ngûúâi dùæt àûúâng laåi lêëy chên caâo àêët xem hûúáng buåi bay àïí kõp ra hiïåu cho chuáng töi dûâng laåi hoùåc baão chuáng töi tûác khùæc àûâng nhuác nhñch. Con tï giaác quay àêìu vïì têët caã moåi hûúáng. Noá caãm thêëy coá àöång röìi. Beân nhaãy lïn möåt caái, hñt hñt khöng khñ vïì phña chuáng töi, vûâa xaáp gêìn laåi vûâa êìm ô höåc lïn. Cûá thïë noá tûâ tûâ tiïën àïën Noá àêy röìi trong daáng àûáng àöì söå vïì sûác maånh, thaãm haåi vò xêëu xñ vúái böå da daây lêu nùm sêìn suâi vaâ dùn duám, cùåp mùæt ti hñ nhoã xñu, hai chiïëc sûâng moåc thùèng àûáng, muäi phò phò gêìn nhû böëc khoái. Anh baån du lõch vaâ sùn chúi taâi tûã suáng àaä lïn vai ngùæm noá röìi, coân àûa mùæt nhòn töi. Khêíu suáng sùn trong tay töi vêîn chuác noâng xuöëng àêët. Töi coá thoái quen, hïî nêng suáng lïn laâ tûác khùæc nöí ngay. Böîng no á quay ngoùæt àêìu laåi vò nghe tiïëng àöång to hún cuãa möåt chiïëc ö tö, xa xa hûúáng sau lûng. Noá xoay caã thên hònh àöì söå àuöíi theo. Khöng chaåy thùèng vïì phña trûúác, nhû möåt cêìu thuã boáng bêìu duåc (Ru-bi) bõ àuöíi, noá chaåy khoaãng 30 meát vaâ bùçng caách cong oùçn mònh cuãa vêån àöång hai chi sau, noá ngoùæt 45 àöå, laåi bùæt àêìu chaåy,
25. PHAÅM HÖÍ 24 lêëy böå phoáng túái möåt hiïåp nûäa, lao theo goác 90 àöå Vaâ cûá thïë noá tiïëp tuåc àuöíi ". Nùång hún möåt têën, cao àïën vai 1 meát 65, tûâ moäm àïën choát àuöi daâi 3 meát 60, vúái hònh daáng laå luâng nhû àaä kïí trïn, con tï giaác chêu Phi xuêët hiïån giûäa rûâng rêåm vaâ sa maåc cuãa "Luåc àõa Àen" nhû möåt quaái vêåt thúâi tiïìn sûã. Noá coá thïí söëng haâng thaáng úã nhûäng vuâng khö cùçn, thiïëu nûúác bùçng nhûäng chöìi laá, maâ khöng cêìn uöëng. Trong lúáp da daây, nhû böå aáo giaáp, noá coá thïí an nhiïn söëng giûäa nhûäng vuâng noáng boãng nhû sa maåc aåa-ha-ra hay gêìn trïn nhûäng nuái cao trïn dûúái 1.200 meát, laånh buöët nhû àónh Ki-li- man gia rö. Tröng daáng veã laänh àaåm, chêåm chaåp nùång nïì thïë àêëy, nhûng gùåp àõch thuã thò noá hïët sûác hung túån vaâ cûåc kyâ nhanh nheån. Duâ àang nùçm sêëp, chó nhaáy mùæt noá coá thïí àûáng phùæt dêåy, xöng túái nhû möåt àêìu xe lûãa lao hïët töëc lûåc. Dûúái nûúác, noá búi cuäng rêët nhanh, lùån 3 phuát múái ngoi lïn thúã, con naâo trêìm lêu nhêët thò àûúåc àïën 5 phuát. Noá coá thïí chaåy trung bònh 30 km giúâ vaâ leo lïn nhûäng sûúân àaá dûång dïî daâng nhû con dï nuái, con nai. aåuöët ngaây noá tòm núi rêm maát àïí nghó. Thûúâng nùçm sêëp xuöëng àêët nguã, àöi khi thiu thóu nguã àûáng, àêìu thoäng xuöëng. Khi hoaâng hön xuöëng, noá ài túái nhûäng vuâng àêìm quen thuöåc coá khi caách núi noá úã mûúi ki- lö-meát - sung sûúáng àûúåc ngêm mònh trong nûúác lêu lêu. Röìi noá tung tùng lùn löån trïn buân lêìy ven búâ vaâ tûå "têím quêët" cho mònh bùçng caách hñch vai, àêåp möng, coå lûng vaâo cêy cöëi vaâ àaá. (Caác baån xem laåi àoaån trïn Lyá Àaâo (Töëng) cheáp rùçng: "Cho ùn thò phaãi lêëy gêåy àaánh noá múái ùn", thò coá phaãi chñnh cöëng, àñch thõ "kyâ lên" Giao Chó laâ con tï giaác khöng chûá? Gêåy àaánh àöëi vúái noá chó múái nhû gaäi da, chó töí ngûáa lûng thïm, sao bùçng noá tûå "têím quêët" lêëy!) Maát meã, khoãe khoùæn röìi, noá caãm thêëy bùæt àêìu àoái buång, theâm ùn, beân höëi haã trúã vïì "nhaâ". Maân àïm bùæt àêìu buöng xuöëng. Tûåa nhû möåt chiïëc xe uãi àêët, noá xöng vaâo rûâng rêåm vaâ bûåt bûåt raâo raâo, noá duâng möi àïí giêåt laá vaâ buáp cêy, ngêëu nghiïën liïn tuåc ùn àïìu àïìu nhû möåt caái maáy. Caã gai nhoån noá cuäng ùn möåt caách ngon laânh. Maäi àïën khi trúâi hûãng saáng noá múái trúã ra caánh àöìng, tòm möåt chöî nghó ngúi yïn tônh, àïí coá thïí dïî daâng quan saát chung quanh, phoâng traánh moåi têën cöng bêët ngúâ. * Con thuá quyá trong caác súã sûu têåp Kyã nguyïn thaám hiïím - cho duâ têët caã nhûäng thu thêåp àûúåc úã Tên thïë giúái - khöng coân tñ chuát gò laâ möåt thúâi àaåi "cuãa chêu Myä".Mùæt ngûúâi chêu êu khöng coân chuá muåc úã phûúng Têy, maâ la â phûúng Àöng. Cuöåc viïîn chinh voâng quanh chêu Phi, con àûúâng haâng haãi hûúáng vïì êën Àöå mang laåi nhiïìu kïët quaã tûác khùæc phong phuá hún con àûúâng vûúåt Àaåi Têy
26. CAÁC CON VÊÅT 25 Dûúng. úã Têy Ban Nha, Böì Àaâo Nha v.v noái chung ngûúâi ta thñch nhûäng chiïëm hûäu múái tûâ chêu Phi vaâ phûúng Àöng hún laâ Bra- xin. Àêìu thïë kyã thûá XVIII, Xeác-vùng-teátx coân mö taã Lñt-sbon trong quyïín du kyá "Peác-xin vaâ Xi-gñt-xmöng" (Persile et aåigismonde) nhû möåt thaânh phöë lúán nhêët vaâ phöìn thõnh nhêët chêu êu, bùçng lúâi giaãng giaãi: "Núi àêy àöí vïì caác kho baáu phûúng Àöng, vaâ cuäng chñnh núi àêy nhûäng cuãa baáu êëy tung ra toaân coäi àõa cêìu". Vaâng, hûúng liïåu vaâ gia võ, gêëm luåa, göëm sûá cûå phuá naâo cuäng coá thïí coá àûúåc. Keã naâo muöën khoe taâi saãn cuãa mònh thò cûá phö trûúng caác con vêåt laå nûúác ngoaâi mang vïì tûâ chêu Phi vaâ chêu aá. Caác àöång vêåt cuãa Tên thïë giúái dûúâng nhû khöng coân múái meã, khöng coân laâm vui ai. Chuáng khöng thïí haâi hoâa vúái caái àeåp lyá tûúãng cuãa cuöåc vùn nghïå Phuåc hûng (taåi chêu êu vïì thïë kyã XV vaâ XVI) àang nhùçm phuåc vuå quyá töåc, thïë lûåc uy quyïìn vaâ khinh bó nhûäng gò laâ thuá võ mùån maâ (le pittoresque). Caác öng hoaâng ñt coân quan têm àïën nhûäng con vêåt da phuã vaãy sûâng hay laâ gai nhoån maâ caác tay haâng haãi mang vïì cho hoå; vaâ khöng möåt nhaâ danh hoåa naâo khöng khinh bó, miïåt thõ àùåt chuáng vaâo chöî goác trong böë cuåc toaân böå cuãa bûác tranh mònh. Chó coân vaâi con chim löng maâu sùåc súä bùæt àûúåc tûâ bïn kia àaåi dûúng laâ coân àûúåc miïîn thûá dûúái mùæt hoå. Hiïín nhiïn laâ khöng coá gò, hay hêìu nhû khöng coá gò thay àöíi, trong sûå tön vinh nhûäng con thuá laå úã caác aåúã sûu têåp (Meánagerie). Têët caã nhû xûa kia, sû tûã, höí vaâ lï-ö-pa (möåt giöëng baáo úã Nam Myä) voi, tï giaác vaâ àaâ àiïíu laâ nhûäng con vêåt àûúåc tuyïín nhiïåm trong caác troâ vui. úã vaâi thaânh phöë nûúác yá, möåt con ngûåa vùçn hoùåc möåt con hûúu cao cöí àûúåc xem laâ àöång vêåt thu huát hiïëu kyâ. Nhûng con thuá naây cuäng àêu phaãi múái laå hoaân toaân: 300 nùm trûúác, hoaâng àïë Prï-àï-rñc II (Freádeáric II de Hohenstaufen) àaä àûa vïì chêu êu con hûúu cao cöí àêìu tiïn. Nhûäng con mêîu àeåp nhêët àïìu laâ tùång phêím cuãa caác öng hoaâng phûúng Àöng, tuy nhiïn vêîn coá thõ trûúâng baán buön caác con thuá laå thûúâng xuyïn. Nhûäng nhaâ taâi tûã mua chuáng bùçng caác giaá khöíng löì khöng thïí tûúãng. Möåt trong nhûäng aåúã sûu têåp thuá laå phong phuá nhêët bêëy giúâ, hiïån diïån úã Rö-ma - Giaáo hoaâng Lï-öng X - thuöåc doâng hoå Mï-ài-xñts - quan têm àïën àiïìu naây khöng keám gò sûå phaát triïín nïìn myä thuêåt. Àoá laâ truyïìn thöëng cuãa gia töåc hoå tûâ xûa. Nhaâ haâo saãn Cöët-xmú-àúâ Mï-ài-xñts (1389-1464) thûúng nhên vaâ chuã ngên haâng kiïm thuã lônh chñnh trõ úã Phú-lö- rùng-xú ngûúâi goáp phêìn xêy dûång cho Phú-lö- rùng-xú thaânh möåt trong nhûäng àö thõ phöìn thõnh nhêët àaä dûång lïn möåt quang caãnh xûáng àaáng vúái
27. PHAÅM HÖÍ 26 Nï-röng, àïí nghïnh tiïëp giaáo hoaâng Pie II: trïn quaãng trûúâng cuãa laänh àõa, ngûúâi ta têåp húåp nhiïìu con sû tûã, boâ toát, heo rûâng, choá vaâ möåt con hûúu cao cöí hy voång seä dêîn àïën cuöåc chiïën àêëu buöìn cûúâi, nhûng moåi sûå thïí diïîn ra khöng nhû chûúng trònh dûå àõnh. Nhûäng con sû tûã coân ön hoâa hún ngûúâi, khöng muöën àöång chaåm gò àïën nhûäng con vêåt khaác. Dûúái thúâi Lö-rùng-prú-mi-ï àúâ Mï-ài-xñts (Laurent ler meádicis dit le magnifique 1449- 1492) - thûúng nhên, chuã ngên haâng, nhaâ triïët hoåc, thi sô vaâ laâ öng hoaâng xûá Phú-lö- rùng-xú, coân laâ nhaâ chñnh trõ ngoaåi giao löîi laåc, chaáu nöåi Cöët-xmú- àúâ Mï-ài-xñts (Cosme de Meádicis) - úã Phú-lö-rùng-xú, nhûäng con sû tûã coá möåt tñnh khñ hung hùng hún: con to àeåp nhêët trong bêìy àaä bõ nhûäng "ngûúâi anh em" cuãa noá xeá tan xaác nhûng con hûúu cao cöí cuãa vua Thöí Nhô Kyâ gûãi tùång "aåû Böì àïì Phú-lö- rùng-xú" thò àûúåc chûâa ra, vö sûå. Con trai cuãa Lö-rùng gia tùng cho Rö-ma thïm veã traáng lïå bùçng möåt aåúã sûu têåp thuá laå cao kyâ: Caác öng hoaâng tranh nhau cung hiïën àïí böí sung àêìy àuã caác con vêåt trong sûu têåp thuöåc vïì Giaáo hoaâng, nhûng úã àoá nhûäng con mêîu múái chêu Myä vêîn coân thiïëu huåt. Khi vua -ma-nuy-en cuãa Böì Àaâo Nha muöën toã loâng tön kñnh vúái Giaáo hoaâng, cuäng àöìng thúâi laâm lêëp laánh dûúái mùæt ngaâi nhûäng kho baáu cuãa vûúng quöëc mònh, àaä gûãi dêng nhûäng con thuá khöng phaãi úã thuöåc àõa Nam Myä cuãa öng ta, maâ laâ möåt con voi khöíng löì, hai con lï-ö-pa biïåt haång vaâ möåt con baáo àaä thuêìn hoáa nùçm öm lûng möåt con ngûåa Ba Tû. Ngûúâi ta coân dûå tñnh hún thïë nûäa: "Möåt con tï giaác!". Con thuá mong àúåi cuãa têët caã moåi ngûúâi chêu êu khao khaát hiïëu kyâ. Nhûng than öi! Chiïëc taâu chúã noá àïën nûúác yá àaä chòm trong möåt cún baäo, mang theo con vêåt quyá baáu xuöëng àaáy biïín mêët tùm. Cho duâ khöng coá böå phêån hêëp dêîn then chöët naây, cuöåc diïîu haânh qua caác àûúâng phöë Rö-ma laâ möåt trong nhûäng quang caãnh hiïëu kyâ bûåc nhêët, khöng bao giúâ coân coá thïí diïîn ra trong thaânh phöë vônh cûãu naây. Trûúác lêu àaâi Saint Ange, giûäa caác Höìng y giaáo chuã bao quanh, Lï-öng X hên hoan tiïëp nhêån nhûäng àaåi diïån dõ thûúâng cuãa vûúng quöëc Böì Àaâo Nha. Con voi kñnh cêín nhuáng voâi vaâo möåt böìn nûúác pha nûúác hoa vaâ vêíy ba lêìn lïn Giaáo hoaâng vaâ cöng chuáng, trong khi caác khêíu àaåi baác bùæn êìm êìm nhiïìu loaåt vaâ chuöng caác nhaâ thúâ thùèng caánh àöí liïn höìi. Cho duâ coá veã khöi haâi nhû thïë àoá, quang caãnh naây baáo hiïåu möåt tû tûúãng múái. Thêåm chñ trong caác buöíi lïî cöng cöång cuãa quêìn chuáng maâ muåc àñch cuöëi cuâng laâ thoãa maän tñnh hiïëu kyâ, ngûúâi ta cuäng khöng coân bùçng loâng tung ra nhûäng baãn nùng nguyïn thuãy cuãa suác vêåt bùçng caách daåy têåp, sûå
28. CAÁC CON VÊÅT 27 chiïën thùæng cuãa con ngûúâi trïn con vêåt nhúâ trñ thöng minh thûúång àùèng, cho túái bêy giúâ vêîn laâ muåc àñch ta tûå àïì xuêët vaâ xiïët bao raång rúä tûå haâo möîi khi àaåt àïën. Àiïìu naây vöën laâ di saãn cuãa thúâi kyâ Phuåc hûng. Caác loaâi thuá nhiïìu giöëng cûåc khoãe, vö cuâng lúåi haåi, têët nhiïn vïì mùåt naây con ngûúâi phaãi vûúåt xa hún chuáng. Vaâ caâng ñt sûã duång túái vuä khñ, cöë gùæng àaåt àûúåc kïët quaã mong muöën búãi yá chñ vaâ thöng minh duy nhêët thò chiïën cöng caâng oanh liïåt. * Duäng sô cö àún "Ngûúäng thõ baách àiïíu phi Àaåi tiïíu têët song tûúâng!" "Ngûãa mùæt tröng trùm con chim bay! Con lúán con nhoã gò cuäng àïìu coá àöi coá baån roä raâng!". Àoá laâ hai cêu múã àêìu cuãa möåt nhaâ thú cúä bûå, nûúác Taâu xûa, trong baâi thú than buöìn vïì söë phêån hêím hiu loi leã cuãa mònh! Muön loaâi àïìu söëng coá baån coá àöi! Chó riïng con tï giaác cûá lang thang möåt mònh, tûâ khi coân treã traáng cho àïën tuöíi giaâ taân hïët cuöåc àúâi úã rûâng coá nhiïìu con cuäng söëng möåt mònh, maâ chó luác vïì giaâ. Nhû con heo rûâng,thúå rûâng thûúâng goåi laâ heo àöåc chiïëc. Hay búãi luác vïì giaâ, noá sinh lêím cêím khoá tñnh, khöng muöën söëng chung vúái bêìy àöìng loaåi? Heo àöåc chiïëc rêët dûä vaâ nguy hiïím hún bêët cûá möåt con heo àêìu àaân naâo. Nhû con voi àöåc, laâ voi àûåc giaâ yïëu bõ voi khaác lúán lïn àaánh àuöíi, loaåi ra khoãi àaân, hoùåc cuäng laâ voi caái khöng àeã, ngûúâi Thaái goåi laâ "Traång so lo". úã biïín coá con chim eán söëng trïn caác hoân àaão, con vïì giaâ cuäng úã möåt mònh, dên "ùn yïën" thûúâng goåi noá laâ yïën àöåc. Trong hang, noá tòm chöî úã riïng, söëng riïng chùèng phiïìn ai (hùèn laâ noá rêët tûå troång). aáïën àöåc cuäng coân àïí chó möåt con tröëng hoùåc maái àûúng xuên, vò lyá do naâo àoá baån àúâi mêët ài, noá úã vêåy àïën hai ba nùm múái gheáp àöi vúái "baån múái". Tñnh raâng buöåc tûå tön, thuã nghôa ba nùm múái taái giaá hïåt kiïíu phong kiïën Taâu cuãa con yïën naây cuäng rêët laå. Hay ngaây xûa Khöíng Tûã àaä tûâng quan saát, hoùåc nghe dên biïín kïí röìi hoåc, bùæt chûúác con chim naây maâ àùåt ra vêën àïì thuã tiïët, àïí bùæt con ngûúâi phaãi tûå laâm khöí mònh chúi! Noái voâng vo vêåy, cuäng chó vò chûa hiïíu taåi sao con tï giaác tûâ muön xûa vêîn cûá söëng cö àöåc, lang thang chó möåt mònh giûäa ngaân xanh lùång leä. Múã mùæt chaâo àúâi, tï giaác haâi nhi àaä to, nùång trïn dûúái 60 ki lö gam. Chuá beá vêîn buá tñ meå cho àïën khi hai tuöíi. aåûác maånh - tûâ khi bùæt àêìu cho túái möåt luác naâo àoá khöng coân cuöåc söëng trïn quaã àêët naây - bao giúâ cuäng vêîn laâ quy luêåt cuãa ruá rêåm hoang baåo thúâi nguyïn thuãy. Khöng khoãe, khöng àuã sûác tûå vïå thò bõ huãy diïåt. Thïë nïn con tï giaác con thöi buá röìi vêîn söëng bïn meå cho àïën luác lïn nùm, baãy tuöíi. Àuã sûác chöëng choåi vúái cuöåc àúâi röìi, chaâng tï giaác võ thaânh niïn múái tûâ biïåt meå, ra ài. Choån möåt khoaãng rûâng, möåt goác sa maåc naâo laâm núi cû truá. Giûäa
29. PHAÅM HÖÍ 28 biïåt tõch cêy rûâng àaá nuái, caát, àöìi hoang vu, gaä àêu phaãi laâ Chuáa muön loaâi. Chuáa tïí cuãa nhûäng vûúng quöëc naây, laâ aåû tûã, laâ Höí kia. Thïë nhûng aåû tûã va â Höí cuäng söëng coá àöi, coá baån, vêîn têåp hoåp tûâng bêìy àïí tùng cûúâng uy lûåc vaâ baão vïå giöëng loaâi. Gaä vêîn cûá söëng möåt mònh, cö àún. Hay àoá laâ mùåc caãm cuãa "möåt trang nam tûã" tûå biïët mònh xêëu xñ, vö duyïn, chùèng muöën àaánh baån vúái ai. Vaâ nöîi buöìn cö àöåc ngaân xûa àaä kïët thaânh àùåc tñnh laánh xa vaâ hêån thuâ têët caã? Nïëu hai con tï giaác laå gùåp nhau, chuáng coá thïí àaánh nhau cho àïën khi möåt trong hai con, hoùåc caã hai con cuâng chïët múái thöi. Trong quyïín "Con sû tûã" cuãa Kïët-xen, coá mö taã caãnh möåt con tï giaác vaâ möåt con voi ài ngûúåc chiïìu, àuång àêìu nhau trïn löëi heåp giûäa hai caánh rûâng. Khöng con naâo nhûúâng löëi cho con naâo. Vò tñnh kiïu ngaåo tûå phuå, cuöåc huyïët chiïën diïîn ra vö cuâng aác liïåt. Con voi gaâo röëng, nghiïng vai hñch, huú voâi vêåt ngaä con tï giaác, duâng böën chên to nhû cöåt àònh xeáo, chaâ àöëi thuã. Con tï giaác thêëp luân hún, duâng sûâng huác ngûúåc lïn buång con voi àïën banh ruöåt. Hún möåt giúâ sau, caã hai con cuâng kiïåt sûác bïn vuäng maáu cuãa mònh, giûäa àaám cêy gaäy raåp vûúng àêìy buân vaâ maáu. Con tï giaác bõ chaâ chïët. Coân con voi ngêët ngû. Bú-lñt tay sùn kiïåt hiïåt àaä kïët thuác sûå àau àúán cho con voi bùçng möåt phaát suáng töëi hêåu. Àöëi vúái ngûúâi cuäng vêåy, thêëy ngûúâi noá tûác khùæc xöng túái nhû möåt àêìu xe lûãa múã hïët töëc lûåc. Thûúâng thò àöëi vúái ngûúâi noá hay nöíi giêån, phaát khuâng. Noá coá thïí huác tan taânh möåt chiïëc ö tö, àöi khi tiïën cöng caã àoaân xe lûãa! Àúâ àêîn lang thang, mùåc cho mûa dêìm nùæng chaáy, mùåc cho caác loaâi vêåt chung quanh kïu nhúá goåi bêìy, chaâng duäng sô cö àún chó coá möåt baån beá nhoã duy nhêët laâ con chim boå choá àoaân gioãi Caác con vêåt trïn rûâng dûúái biïín theo àêåu trïn lûng. Thêëy àöång laâ noá bay lïn kïu aánh oãi. Anh baån quyá naây laâ ên nhên, cuäng àöìng thúâi laâ keã àûa tai hoåa àïën cho chaâng. Nhûäng ngûúâi thúå sùn phaát hiïån àûúåc ngay con tï giaác êín truá chöî naâo giûäa mõt muâng cêy laá, nhúâ coá con chim naây! Taåo hoáa vöën àaä phuá cho muön loaâi coá böín phêån duy trò noâi giöëng. Chaâng tï giaác cö àún, cûá möîi nùm laåi sûåc nhúá àïën traách nhiïåm cuãa mònh. Nhûäng con tï giaác caái kiïu haänh àïën àiïn cuöìng huác con àûåc àïën àöí maáu, vaâ têët nhiïn laâ nïëu chaâng khöng toi maång thò sûå giao phöëi múái bùæt àêìu. Röìi laåi möîi keã möîi núi. Con caái öm bêìu nùång nïì àùçng àùéng möåt nùm rûúäi (18 thaáng), baâ meå cuäng cö àún kia - múái sinh haå ra chuá tï giaác con. Cha naâo con nêëy! Chuá beá tï giaác kia lúán lïn laåi söëng y cuöåc àúâi lang thang vaâ cö àún cuãa böë. Vaâ cûá thïë! Ngaây xûa con tï giaác phên böë trïn toaân coäi àõa cêìu, tûâ xûá súã cuãa giaá laånh àïën caác miïìn noáng, êëm. Giúâ thò chó coân söëng raãi raác úã
30. CAÁC CON VÊÅT 29 nhûäng vuâng nhiïåt àúái. Noá àang ài trïn con àûúâng tuyïåt diïåt. Theo töi, do búãi noá sinh àeã ñt, thúâi kyâ thai ngheán keáo daâi maâ möîi lêìn àeã chó möåt con, vaâ hún nûäa noá khöng biïët söëng thaânh àaân àïí taåo nïn sûác maånh baão vïå. Vaâ àiïìu nghiïm troång hún caã laâ noá bõ nhûäng cuöåc sùn àuöíi, tòm diïåt raáo riïët cuãa con ngûúâi. Búãi cùåp sûâng tï giaác chêu Phi laâ thuöëc kñch thñch rêët maånh. Àoá laâ möåt trong nhûäng saãn phêím loaâi vêåt quyá giaá nhêët thïë giúái. Khoaãng nùm 1969-1971, trung bònh möåt sûâng tï giaác úã Mön-ba-sa (chêu Phi) hay möåt caãng naâo àoá úã êën Àöå Dûúng giaá 100 àö la, coân úã thõ trûúâng aá chêu thò lïn àïën trïn nghòn àö la. aåûâng tï giaác chêu aá, nhiïìu ngûúâi noái cuäng quñ, nhûng reã hún mùåc duâ noá coân coá thïí chûäa ngûúâi bõ ngöå àöåc, bõ rùæn àöåc cùæn v.v Da noá cuäng laâ möåt võ thuöëc quyá. Töi chûa coá trong tay taâi liïåu naâo chñnh xaác, khùèng àõnh vïì taác duång Àöng y naây, chùèng biïët hiïåu quaã coá àuáng thïë khöng? Nhû lúâi anh Baãy Thûúãng kïí vúái anh Tïë Hanh, thò da noá chûäa àûúåc bïånh söët vaâ ngûúâi bõ rùæn àöåc cùæn. Trûúâng húåp bõ rùæn àöåc cùæn, anh Hoaâi Vuä (taác giaã baâi thú Vaâm Coã Àöng) thuêåt laåi vúái töi rùçng: "Höìi nhûäng nùm àêìu chöëng Myä, coá lêìn anh dêîn möåt àoaân caán böå Trung Quöëc vaâo B.2. Luác chaång vaång anh bõ möåt con rùæn chaâm quaåt (chaâp oaåp? ) cùæn. Chaâm quaåp laâ möåt loaåi rùæn rêët àöåc, maâu nêu àen, con to nhêët chó bùçng ngoán tay caái, àêìu nhoån, beá nhûng meáp röång nïn noá haá hoång àûúåc rêët to. Trúâi mûa, àïm töëi noá hay nùçm bïn caác vuäng nûúác caånh àûúâng ài, àïí bùæt möìi. Chaâm quaåp lûãa, da mun àen, nöíi haåt cûúâm àoã nhû úát chñn tûâ àêìu túái giûäa söëng lûng (coá leä rùæn giaâ) rêët àeåp. Lñnh Myä goåi noá laâ "sng ba bûúác". Búãi chuáng caân rûâng, thêëy phong lan, traái mêy, v.v thñch lùæm, thêëy öng àeåp, bùæt cêìm lïn tay àem vïì chúi, noá ngoùåp möåt caái, ài ba bûúác ngaä xuöëng chïët ngay. Anh em caán böå, böå àöåi ta chïët vò loaâi rùæn àöåc naây cuäng nhiïìu. Anh Hoaâi Vuä bõ noá cùæn, bïn ngoaâi laán cú quan luác sêím töëi. Anh noái: "Töi nghe nhû coá cuåc lûãa bùçng quaã trûáng gaâ tûâ dûúái chên lïn dêìn túái haáng, hoaãng quaá. Böîng sûåc nhúá coá miïëng da tï giaác tuây thên - xin cuãa baâ con Têy Nguyïn - àïí trong ba lö beân chaåy vaâo laán lêëy ra, rûãa nûúác noáng, àùåt lïn vïët cùæn. Vûâa aáp saát miïëng da tï giaác vaâo, tûác khùæc töi coá caãm giaác thêëy cuåc lûãa bïn trong haáng dêìn dêìn ài xuöëng Dûúâng nhû cuåc lûãa êëy bõ miïëng da huát xuöëng hïët " Töi quïn hoãi sau àoá anh coá uöëng thïm thuöëc gò khöng. Chùæc khöng. Vò nïëu coá thò Hoaâi Vuä àaä noái luön röìi. Duy chó coá àiïìu laâ anh cûúâi cûúâi - caác "öng baån quyá" thêëy vêåy, cûá hoãi xin miïëng da àoá, anh beân cho luön, àöëi ngoaåi maâ! Chûa thêëy coá àoaân xiïëc naâo têåp cho con tï giaác laâm troâ biïíu diïîn. Mùåc
31. PHAÅM HÖÍ 30 dêìu cuåc cùçn, hung túån vêåy, nhûng noá laâ con thuá rûâng dïî daåy nhêët úã chêu Phi. Nhöët trong traåi, noá nhanh choáng trúã thaânh con vêåt dïî thûúng, àïën mûác coá thïí cêìm laá cho noá ùn ngay trong tay àûúåc. Khi chuã goåi, noá ngoan ngoaän àïën kïì àïí chuã lau tai cho vaâ thñch thuá lùn ài lùn laåi dûúái àêët àïí àûúåc chuã gaäi buång. Kïët-xen (Joseph Kessel, göëc ngûúâi Nga, sinh nùm 1898 úã aác-hen-ti-na) viïët vïì rûâng rêåm chêu Phi, nöíi tiïëng cúä Ruy-àa Kñp-pling coá khùèng àõnh laâ: "Con vêåt naâo ta dûúäng nuöi, chùm chuát thûúng yïu tûâ beá cuäng àïìu möåt loâng möåt daå theo ta, söëng chïët vúái ta duâ àoá loaâi thuá rûâng hung haän, dûä túån nhêët" vaâ "Têm höìn trong saáng, tñnh ngêy thú con treã dïî gêìn guäi vaâ chinh phuåc àûúåc thuá rûâng nhêët". Tï giaác úã xûá ta coân ñt hay nhiïìu, coân àûúåc bao nhiïu? Àoá laâ cêu hoãi vêîn hùçng aám aãnh töi möîi khi nghô vïì caác loaåi thuá rûâng Àöng Dûúng. Nhêët laâ qua cuöåc chiïën tranh can thiïåp cuãa àïë quöëc Myä, bom raãi thaãm B.52 vaâ hoáa chêët àöåc laâm truåi laá rûâng cuãa chuáng ta ngaây àïm tuön raãi mõt trúâi, hïët nùm naây sang nùm khaác, liïåu giúâ àêy noá coân söëng soát àûúåc mêëy con? Haâ Nöåi, thaáng 6-78 (Coá sûãa chûäa laåi 10-85) Böí sung: K' Paá - Bñ thû Àaãng uãy xaä Àöìng Nai Thûúång, trûúác laâ chñnh trõ viïn huyïån àöåi, phuåc viïn nùm 1975, anh coân laâ möåt tay thúå sùn laäo luyïån, kïí: "Àaä coá 2 lêìn töi bùæn àûúåc tï giaác" - Höìi àoá, chûa coá lïånh cêëm. Lêìn àêìu trïn àûúâng ài cöng taác vïì, töi gùåp noá àang àêìm mònh dûúái vuäng buân. Con tï giaác àoá nùång túái hai têën rûúäi laâ ñt. Töi kïu anh em böå àöåi túái. Phêìn töi chó lêëy vaâi kyá thõt vaâ khöëi u trïn àêìu noá. Khöëi u rêët kyâ, àùåt coång coã tranh lïn tröëc, laá coã tûå quay y nhû chong choáng trûåc thùng. Möîi thaáng phaãi àöí vaâo àoá möåt kyá gaåo, noá tiïu àêu bùçng hïët. "Lêìn thûá hai töi àang ngöìi huát thuöëc thò möåt con tï giaác xöåc túái, àöi haâm rùng noá ngêìu boåt. Töi bùæt buöåc phaãi nöí suáng. Loaåi thuá naây rêët laå. Hïî àöång thêëy muâi khoái laâ noá xöng àïën. Ngûúâi ta baão tï giaác rêët thuâ lûãa. aåau naây töi coân gùåp möåt vaâi con khaác úã baäi Caát Tiïn, úã rûâng chim. Muöën coi tï giaác con, phaãi chúâ muâa khö múái ài àûúåc ". (Trñch Baát Ngaát Àöìng Nai Thûúång)
32. CAÁC CON VÊÅT 31 RÖÌNG HAY LAÂ RÙÆN BIÏÍN * Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi Nûúác ta vöën coá nhiïìu chuyïån cöí tñch, huyïìn thoaåi, truyïìn thuyïët vïì con Röìng. Nhû chuyïån "Laåc Long Quên lêëy baâ êu Cú, àeã ra trùm trûáng, núã trùm ngûúâi con. Nùm mûúi ngûúâi con theo cha lïn nuái, nùm mûúi ngûúâi con theo meå xuöëng biïín " àûúåc xem nhû möåt biïíu tûúång chûáng minh quêìn thïí cöång àöìng ngûúâi Viïåt cû truá trïn lûu vûåc söng Höìng tûâ xa xûa, vöën cuâng "trong möåt boåc sinh ra" cuâng "chung noâi giöëng Tiïn Röìng". Coá thïí tûâ xa xûa, söëng trïn vuâng àêët thûúâng xuyïn bõ ngêåp nûúác, vaâ caâng vïì sau caâng múã coäi doåc ven biïín vïì phûúng Nam, hònh aãnh "Röìng" laâ con vêåt oai huâng nhêët giûäa phong ba maâ caác cuå thûúâng bùæt gùåp trïn biïín chùng? Cho duâ töí tiïn chuáng ta tûâ cöí sú khöng coá tuåc "baái vêåt" nhûng mùåc nhiïn con "Röìng" trong truyïìn thuyïët vêîn àûúåc xem nhû "Vêåt töí". (Möåt söë dên töåc miïìn nuái nûúác ta nhû ngûúâi Thaái xûa coá tuåc thúâ öng Cuöën - thêìn Rùæn - Cuöën laâ biïën êm cuãa Luöng - Long tûác con Röìng). Nhû sûå tñch chuâa cöí Thiïn Löåc Tûå (thúâi Caãnh Hûng 1740- 1786) coân úã Phuá Khaánh hiïån nay. Truyïìn rùçng: Ngaây xûa trong thön coá ngûúâi quaã phuå, tuåc goåi laâ Baâ aåaáu. Àïm thu noå trúâi trong trùng saáng, coá böën ngûúâi àaân öng lûåc lûúäng vaâo xin taá tuác qua àïm. Thêëy nhaâ khöng sùén giûúâng, chiïëu, khaách beân mûúån 4 chiïëc nong àem ra sên loát nùçm. Gêìn saáng. Baâ aåaáu thûác dêåy bûúác xuöëng sên, toan ra giïëng muác nûúác rûãa mùåt. Eo öi! Trong möîi chiïëc nong àïìu coá möåt con rùæn lúán taây cöåt nhaâ nùçm khoanh troân, vaãy lêëp laánh saáng ngúâi dûúái aánh trùng sùæp lùån. Baâ kinh hoaãng heát lïn möåt tiïëng ngaä lùn ra bêët tónh ! Khi baâ tónh dêåy, thêëy böën ngûúâi khaách ngöìi chung quanh giûúâng. Möåt ngûúâi noái: - Baâ àûâng súå. Chuáng töi laâ Long thêìn úã Thuãy cung, vêng lïånh Long vûúng lïn nuái lêëy göî. Àûúåc baâ chiïëu cöë, chuáng töi àêu daám quïn ún. Àoaån, hoå tûâ giaä lïn àûúâng. Thaáng sau, trúâi böîng mûa têìm taä hai ngaây hai àïm, nûúác söng cuöìn cuöån dêng lïn traân ngêåp caã xoám laâng. Nhaâ Baâ aåaáu úã trïn goâ cao nhûng nûúác cuäng vaâo sên mêëp meá àïën thïìm. Ai nêëy àïìu lo, vò mûác nûúác cûá maäi dêng lïn. Àïm, Baâ aåaáu buöìn rêìu chong àeân ngöìi nhòn nûúác luåt, chúåt thêëy böën ngûúâi àaân öng noå bûúác vaâo
33. PHAÅM HÖÍ 32 nhaâ. Möåt ngûúâi noái: - Chuáng töi chúã göî vïì Thuãy phuã. Nhên qua ngang gheá thùm baâ. Baâ chúá lo. Nûúác seä xuöëng trong àïm nay. Noái xong liïìn tûâ biïåt. Quaã nhiïn sau àoá nûúác ruát dêìn, vaâ àïën saáng höm sau thò nûúác ruát xuöëng hïët. Trúâi àöí möåt trêån mûa "xöëi buân" röìi mêy tan, nùæng hûãng. Vaâ trûúác thïìm nhaâ Baâ aåaáu, möåt beâ göî danh möåc nùçm ngay ngùæn nhû coá ngûúâi xïëp vaâ khöng dñnh tñ buân Baâ biïët rùçng àoá laâ cuãa Long Thêìn àaä tùång baâ. Nghô mònh goáa buåa, khöng con caái, möåt tuáp lïìu nhoã cuäng àuã che mûa nùæng baâ beân àem beâ göî cuáng dûúâng cho nhaâ sû àang che möåt thaão am tu haânh bïn caånh. Nhaâ sû múái duâng beâ göî êëy dûång nïn chuâa vaâ lêëy tïn Thiïn Löåc Tûå nguå yá Chuâa naây laâ löåc cuãa trúâi cho. * Àïën tïn àêët tïn söng vaâ caác moán ùn Con Röìng nhû ta vêîn hònh dung hay bùæt gùåp trong tranh cöí, tûúång àaá, trïn hònh khùæc chaåm cöåt keâo úã caác àònh chuâa laâ khöng coá. Tuy nhiïn, coá möåt loaâi boâ saát, vûâa söëng àûúåc dûúái nûúác vûâa bay àûúåc trïn khöng maâ caác nhaâ àöång vêåt hoåc vaâ giúái khoa hoåc têy phûúng vêîn goåi noá laâ röìng, ngaây nay àaä tuyïåt diïåt, chó coân laåi nhûäng vêåt mêîu xûúng àaä hoáa thaåch. Thêåm chñ möåt vaâi ngûúâi mï tñn úã phûúng Têy coân cho rùçng noá söëng àûúåc trong lûãa nûäa kia búãi boån hoå àaä coá ngûúâi tûâng tröng thêëy (!) Àoá laâ con Xa-la-mùng-àrú. Nùm 1963, möåt túâ baáo xuêët baãn úã Bùæc Kinh coá noái àïën möåt loaâi xûúng thuá cöí xûa, tòm àûúåc úã Hoa Nam. Theo baáo naây thò khoaãng 1.500 mêíu xûúng thúâi xûa cuãa Viïån àöång vêåt Vên Nam àaä sûu têìm àûúåc, trong àoá coá "nhiïìu loaåi boâ saát vûâa löåi dûúái nûúác vûâa biïët bay, nhiïìu loaåi ïëch nhaái coá caánh, nhiïìu loaåi quaå coá sûâng vaâ nhiïìu loaåi caá nûúác ngoåt coá hònh thuâ kyâ dõ v.v " Coá thïí khùèng àõnh Röìng (coá rêu sûâng, vêy, chên moáng) chó laâ saãn phêím tûúãng tûúång cuãa caác nghïå sô phûúng Àöng, qua hònh aãnh nhûäng con Rùæn biïín maâ thónh thoaãng caác nhaâ haâng haãi vêîn gùåp trïn caác àaåi dûúng. * Bñ êín cuãa loaâi rùæn biïín Chuyïån con vêåt phöí biïën nhûát - trong caác loaâi thuãy quaái - töìn taåi maäi àïën giúâ àêy laâ con rùæn biïín. Cho duâ noá àaä àûúåc lûu truyïìn tûâ xûa, nhûng tuyïåt àónh vinh quang cuãa con rùæn biïín laâ úã vaâo thúâi àaåi thaám hiïím - Möåt trong nhûäng nhaâ àöång vêåt hoåc lûâng lêîy nhûát - s-lúát Ma-nhuyát, phaát ngön nhên coá uy tñn töëi cao bêëy giúâ vïì caác loaâi vêåt cûåc Bùæc - àaä mö taã rùæn biïín nùm 1550 "daâi àïën 200 meát, chó bùçng khuác thên mònh phña trûúác noá coá thïí quêën troån möåt chiïëc thuyïìn buöìm lúán". úã caác mö taã khaác, thò noá chó daâi 30 meát, khöng thaái quaá lùæm so vúái nhûäng loaâi caá to hoùåc àöång vêåt coá vuá khaác úã biïín. Ngaây 11 thaáng 10 nùm
34. CAÁC CON VÊÅT 33 1876, taåi eo biïín Ma-lùæc-ca. Chiïëc taâu thuãy chaåy húi nûúác Nïët- xto cuãa Anh àang nhùçm trûåc chó Thûúång Haãi thò viïn thuyïìn trûúãng böîng tröng thêëy möåt con vêåt quaái laå nöíi lïn tûâ dûúái nûúác. sng ta nhúá roä àoá laâ möåt con aåa-la-mang-àrú khöíng löì coá àêìu to vaâ àuöi daâi, mònh vaåch soåc vaâng soåc àen, lúáp da nhúân kiïn cöë cuãa noá dûúâng nhû cêëu taåo bùçng chêët keo. Bïì daâi cuãa noá ûúác lûúång coá àïën 60 meát. Ngaây 7 thaáng 12 nùm 1905, ngoaâi khúi Bra-xin, hai nhaâ àöång vêåt hoåc löîi laåc, ài trïn chiïëc du thuyïìn Van-ha-la àaä duâng öëng nhoâm quan saát möåt con vêåt laå luâng, cöí daâi hún 2 meát vûúåt cheáo lïn khoãi caác ngoån soáng, àêìu noá tûúng tûå àêìu ruâa vaâ vêy lûng noá co giaän nhû cao su daâi àïën 1 meát 80 coân khuác mònh trêìm dûúái nûúác daâi bao nhiïu thò khöng roä. Ngaây 30 thaáng 12 nùm 1947, ngoaâi khúi Bùæc Ca lö lai na, chiïëc taâu thuãy aåùng-ta Cú- la-ra chaåy xuöëng phña Nam, böîng vêëp phaãi möåt con vêåt daång rùæn, vaâ chên võt taâu chùåt noá àûát àöi. Con quaái naây da trún laáng, coá thên hònh öëng daâi, vaâ chiïëc taâu àaä boã noá laåi phña sau trong möåt vuâng nûúác àoã ngêìu vò maáu Ngûúâi ta coá thïí nhên lïn nhiïìu thñ duå. Tûâ nhûäng thúâi kyâ rêët xa xûa, nhiïìu nhên chûáng quaã quyïët rùçng hoå àaä tröng thêëy nhûäng con vêåt biïín khöíng löì vö danh. Búãi nhûäng con vêåt "do Taåo hoáa sinh ra" naây noái chung àïìu coá thên hònh daâi, nïn ngûúâi ta mïånh danh chuáng laâ Rùæn biïín. Lêìn bùæt gùåp àêìu tiïn trûúác möåt con quaái nhû vêåy, dûúâng nhû àaánh dêëu tûâ thïë kyã thûá VIII trûúác Cöng nguyïn: Xaác-gong àïå nhõ hoaâng àïë Assyrie trïn àûúâng dong buöìm àïën àaão aåñp àaä thêëy noá trûâng lïn giûäa biïín. * Rùæn biïín coá thêåt hay khöng? Tûâ xûa, nhûäng con rùæn biïín khöíng löì thûúâng xuêët hiïån dûúái mùæt nhûäng ngûúâi ài biïín, maâ khöng bao giúâ ngûúâi ta tòm caách bùæt söëng cho àûúåc möåt con. Cho nïn thiïn haå coá thïí dêìn dêìn nghô noá laâ "hònh aãnh thêët tñn cuãa möåt phûúng ngön", noá thuöåc nhûäng con vêåt hoang àûúâng maâ giúái baáo chñ tung ra cho àöåc giaã haáu àoái chuyïån giêåt gên trong nhûäng thaáng heâ phùèng lùång, maâ hoå khöng coân nhûäng moán ùn böí dûúäng tinh thêìn naâo khaác àïí àûa ra thïët àaäi. Tuy nhiïn, trong vêën àïì naây cuäng coá khña caånh nghiïm tuác cuãa noá. Tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác cho àïën thúâi àaåi chuáng ta, cêu hoãi laâm bêån têm caác nhaâ chuyïn mön laâ nhûäng con rùæn khöíng löì úã dûúái nûúác coá thêåt hay khöng? Cuöëi thïë kyã vûâa qua, vêën àïì ngaây laâm nöí ra möåt cuöåc tranh luêån dûä döåi giûäa caác nhaâ baác hoåc Haâ Lan vaâ Anh (Gaát-àú - Nhûäng con vêåt bñ êín khöíng löì 1886 - Gñp-xún Nhûäng quaái vêåt biïín 1887 - sn- àú- men-xoe Con rùæn biïín khöíng löì 1892). Vaâ trong nhûäng nùm 20 cuãa
35. PHAÅM HÖÍ 34 thïë kyã chuáng ta àang söëng, ngûúâi ta tin rùçng àaä tröng thêëy trong möåt höì lúán úã -cöët-xú, möåt con quaái giöëng nhûäng con Mö-xö-ri-en tiïìn sûã möåt caách laå luâng - maâ ngûúâi ta àaä tòm thêëy vêåt mêîu xûúng hoáa thaåch àêìu tiïn nùm 1780 vaâ dûång laåi nguyïn hònh àûúåc goåi tïn laâ "nhûäng con thùçn lùçn söng Múi-zú". Thïë laâ nhûäng cuöåc buát chiïën, tranh luêån laåi tiïëp tuåc, trúã nïn caâng aác liïåt àïën nöîi ngûúâi ta khöng thïí ài àïën kïët luêån bùçng möåt tiïëng "coá" hay "khöng" ! * Àaä tiïëp cêån con rùæn biïín Ngaây 17 thaáng 11-1970 möåt àaâi phaát thanh phûúng Têy àûa tin: "Möåt con haãi vêåt, chïët nöíi lïn, tröi vaâo bang Ma-xa-su-xeát, nùång ûúác lûúång tûâ 30 àïën 50 têën, giöëng nhû con laåc àaâ, khöng chên, àêìu rêët beá. Àoá laâ möåt loaâi rùæn biïín, coá leä söëng trong hang höëc dûúái àaáy àaåi dûúng rêët sêu. Myä àaä múâi caác nhaâ sinh vêåt hoåc vaâ haãi dûúng hoåc caác núi àïën nghiïn cûáu". Cuöëi doâng tin coá buöng lûãng möåt cêu hoãi: "Coá thïí con rùæn biïín naây chïët vò nhûäng cuöåc thñ nghiïåm nguyïn tûã ngêìm dûúái nûúác chùng?" Trûúác àoá, taác giaã Rö-be Lú-xe-rú trong quyïín "Nùm nùm voâng quanh thïë giúái trïn möåt chiïëc taâu àaánh caá thu" coá mö taã àêìy àuã, kyä lûúäng vïì möåt con rùæn biïín maâ öng ta tònh cúâ bùæt gùåp úã vuâng biïín san hö vò phaãi têëp vaâo sûãa chûäa chiïëc taâu bõ hoãng. Con rùæn biïín naây daâi 22 meát (coá in caã aãnh). sng ta àaä liïìu lônh lùån xuöëng thu hïët can àaãm àïën thêåt gêìn àïí chuåp aãnh, quay phim maâu. Dûúâng nhû noá bõ chên võt möåt chiïëc taâu lúán naâo àoá cheám bõ thûúng lï lïët búi vaâo êín trong möåt vuâng biïín nûúác lùång trong suöët, khöng sêu mêëy. Noá lúâ àúâ ngúáp ngúáp hoång haá ra àoã nhû maáu, söëng lûng àen xanh, coá vaãy lêëp laánh nguä sùæc Theo öng ta thò coá leä con röìng phûúng Àöng laâ hònh aãnh caách àiïåu hoáa cuãa loaåi rùæn biïín naây. Vò noá búi söëng lûng cuöån àûáng chûá khöng nùçm ngang nhû caác loaåi rùæn thöng thûúâng ta vêîn gùåp. * Coân nhûäng gò chuáng ta chûa biïët? Trúã laåi chuyïån con quaái úã höì Löëc-nïët-xú xûá -cöët-xú. Àoá laâ möåt höì lúán sêu 225 meát, nùçm giûäa möåt vuâng nuái. Nhiïìu ngûúâi quaã quyïët àaä tröng thêëy noá. Vêåy phaãi tòm caách àaánh bùæt cho kyâ àûúåc. Nhûäng phûúng caách tñnh àïën vaâ àaä duâng túái rêët àöåc àaáo xûa nay chûa tûâng aáp duång àïí choåc thuãng bûác maân bñ êín cuãa höì Löëc-nïët-xú, nûúác sêu àen kõt naây laâ : Nhûäng chiïëc taâu ngêìm tñ hon coá àeân pha cûåc saáng. Möåt chiïëc cöå lúán coá rùng caâo saát àaáy, gùæn maáy chuåp aãnh tûå àöång bûâa khùæp àaáy höì, hy voång bûâa ài caâo laåi coá thïí xuác àûúåc möåt böå xûúng cuãa loaâi giöëng naây. Vaâ nhûäng thûác ùn ngûúâi ta nghô laâ noá ûa thñch àûúåc àùåt nhûã dûúái höì, trïn baäi àïìu biïën mêët. Vêåy maâ vêîn khöng thêëy noá àêu.
36. CAÁC CON VÊÅT 35 Ngûúâi ta àöìn rùçng con quaái àang êín mònh trong caác hang höëc sêu naâo àoá dûúái àaáy chûa doâ àûúåc. Giúâ àêy thò khöng coân ai lo tñnh maång Nïët xi (mïånh danh con quaái höì Löëc-nïët-xú) bõ xêm phaåm nûäa. Noá àaä àûúåc phaáp luêåt baão vïå. Tûâ nùm 1968, caác nhaâ àöång vêåt hoåc àaä coá nhûäng bùçng chûáng trong tay, tin chùæc sûå hiïån hûäu cuãa Rùæn biïín röìi. Àoá laâ nùm chiïëc rùng nhoån, hònh cong daâi 12 xùng ti meát, phaát hiïån cùæm sêu vaâo da daây cuãa möåt con caá mêåp àaánh bùæt àûúåc ngoaâi khúi Böì Àaâo Nha. Nhûäng chiïëc rùng naây khöng thuöåc bêët cûá rùng loaâi vêåt naâo maâ con ngûúâi àûúåc biïët tûâ trûúác àïën nay trïn haânh tinh chuáng ta. Coân noá hònh thuâ ra sao, bao lúán thò khöng ai roä, chó biïët laâ Rùæn biïín vêåy thöi! * Coá bao nhiïu loaâi rùæn biïín? Rùæn biïín àñch thûåc, thuöåc giöëng rùæn àöåc (Hydrophadae) maâ ngûúâi ta tòm thêëy 500 loaâi úã caác vuâng biïín nhiïåt àúái giûäa Àöng Phi vaâ Pa-na-ma, thûúâng rêët ñt khi daâi quaá 2 meát. Loaåi nhoã naây, ven biïín nûúác ta vuâng naâo cuäng coá, nhû con àeãng, con rùæn rêu v.v Coân nhûäng con thuöåc hoå rùæn nhûng khöng coá noåc àöåc nhû lûún biïín, chònh (Mureâne Congre) coá thïí to, daâi hún nhiïìu thò vö khöëi. sûã ta coá ghi Lï Ngoåa Triïìu (1005-1009) laâ möåt tïn vua baåo aác, thûúâng duâng nhiïìu nhuåc hònh ghï gúám àöëi vúái tûã tuâ hoùåc keã phaåm töåi àïí mua vui. Nhû "Nghe Ninh Giang coá nhiïìu rùæn àöåc, Long Àônh bùæt ngûúâi troái vaâo thuyïìn röìi cho thuyïìn búi qua búi laåi àïí rùæn cùæn chïët "! Muâa heâ nùm 1944, töi ra chúi úã "nhaâ maát" thuöåc biïín Goâ Cöng. Baäi biïín súám chiïìu àïìu coá nhiïìu ngûúâi ài vúát dêìu, vúát "cuãa" cuãa nhûäng taâu Nhêåt bõ àaánh chòm ngoaâi khúi daåt vaâo. Möåt chiïëc ghe vúát àûúåc quaã thuãy löi to (àïí cûa àöi duâng laâm chaão luöåc töm) cùåp baäi, ngûúâi trïn ghe súå sïåt troã ra biïín: "Noá àoá. Noá coân ngoaâi àoá!" Ai nêëy hoãi: "Caái gò? Taâu lùån haã? " Búãi moåi ngûúâi àïìu thêëy möåt vïåt àen daâi nöíi trïn àêìu soáng nhêëp nhö, ngoaâi xa. - Taâu lùån àêu maâ taâu lùån ! Con haãi xaâ, àen thui, daâi hún chiïëc ghe Khöng biïët truáng bom truáng thuãy löi gò úã àêu chïët höìi naâo maâ sònh chûúng, tröi vaâo thuái khöng chõu nöíi. Coá nhiïìu ngûúâi hiïëu kyâ cheâo ghe ra coi. Töi gúám khöng ài. Bêy giúâ tiïëc mêëy cuäng muöån röìi. Khöng biïët àïën hïët àúâi coân coá dõp àûúåc möåt lêìn gùåp nhû thïë nûäa khöng? Caác baån coân treã, chùæc seä coân nhiïìu cú höåi may mùæn hún töi.
37. PHAÅM HÖÍ 36 VAÂI NEÁT VÏÌ CAÁ SÊËU Ngaây xûa, nûúác ta laâ möåt xûá coá rêët nhiïìu caá sêëu. Hiïån giúâ cuäng coân úã caác tónh phña Nam, nhûng noái chung khöng nhiïìu. Caác baån coá thïí àïën xem con úã vûúân Baách thaão Haâ Nöåi, dûúái biïín caâi àïì laâ "Caá sêëu söng Dûúng Tûã". Con naây laâ caá sêëu con chó beá bùçng con kyâ àaâ. Trong Thaão cêìm viïn thaânh phöë Höì Chñ Minh hiïån nay coá 12 con, to nhêët laâ 80 kg, daâi 3 meát; nhoã nhêët laâ 5 kg, daâi 0,60 meát. Caá sêëu úã àêy thuöåc loaåi Crocodilus Palus- tris. Tûâ trûúác àïën nay, thúâi gian nuöi nhiïìu nhêët lïn àïën 30 con. Nùm 1972, Thaão cêìm viïn coá nhêåp vïì möåt con daâi 8 meát, nùång 200 kg. Con naây bùæt àûúåc úã vuâng Baåc Liïu - Caâ Mau.Thûác ùn möîi thaáng cho 12 con laâ 150 kg thõt. Göìm coá thõt boâ, thõt trêu vaâ võt söëng. Trûúác ngaây giaãi phoáng, ngûúâi ta coân cho chuáng ùn caã thõt choá (chùåt miïëng). Chi phñ tiïìn thõt cho 12 con àöå 1.000 àöìng trong möåt thaáng, chûa kïí nhên cöng vaâ caác chi phñ khaác. Giöëng Crocodilus Palustris sinh hoaåt úã àöìng lêìy vaâ úã caã theo söng, mònh xanh àen, vên cêím thaåch vaâng, buång maâu saáng hún. Caånh vêíy úã lûng goâ cao, caånh vêíy àuöi húåp thaânh hai daäy maâo daâi theo àuöi. Loaåi naây thûúâng cúä nhoã. Noái laâ caá sêëu àöìng lêìy, nhûng cuäng coá khi noá daám qua biïín àïí di chuyïín tûâ con söng naây qua con söng khaác. Nhû tûâ cûãa söng Cûãu Long sang têån Maä Lai chùèng haån. Bùçng cúá laâ ngûúâi ta àaä gúä chuáng ra khoãi lûúái àaánh caá úã ngoaâi biïín maâ chuáng àaä vûúáng vaâ laâm hû haåi nhiïìu. Höìi thïë kyã thûá XIV, XV àúâi Lï Thaánh Töng àem quên àaánh Chaâm, túái söng Pan Àua Rang, goåi söng naây laâ aåû tûã ngû giang (söng caá sêëu). Chñnh sûã (Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû) cuäng ghi: Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên àaánh Chaâm, caá sêëu nhiïìu quaá khöng qua söng àûúåc. Àúâi Trêìn Thaái Töng, caá sêëu nöíi lïn vaâ taác quaái úã söng Lö (tïn luác bêëy giúâ cuãa söng Nhõ) quan Haân lêm Nguyïîn Thuyïn laâm baâi vùn tïë caá sêëu bùçng chûä Nöm, àûáng àêìu thuyïìn àoåc vaâ thaã xuöëng nûúác. Caá sêëu lùån xuöëng ài mêët. Vua khen ngúåi ban cho Nguyïîn Thuyïn hoå Haân - Haân Thuyïn - vñ vúái Haân Duä àúâi Àûúâng bïn Taâu àaä tûâng laâm baâi vùn tïë caá sêëu thaã xuöëng söng Tiïìn Àûúâng Àêëy laâ huyïìn thoaåi vaâ thêëy sûã coá ghi nhû thïë, nïn cuäng lûúåc dêîn ra àêy tham khaão). Trïn möåt lûúäi qua (buáa) cöí vaâ trïn tröëng àöìng Àöng aåún thêëy coá hònh caá sêëu (hùèn hoi àuáng nhû caá sêëu bêy giúâ) Hiïån àang
38. CAÁC CON VÊÅT 37 coân baây úã Baão taâng lõch sûã Haâ Nöåi. aåaâi Goân xûa coân goåi laâ Bïën Ngheá. Bïën Ngheá cuãa tiïìn tan boåt nûúác Àöìng Nai tranh ngoái nhuöëm maâu mêy (Àöì Chiïíu) Tïn saách xûa goåi söng aåaâi Goân laâ söng Ngûu Chûä "Tûúng truyïìn söng naây trûúác nhiïìu caá sêëu tûâng àaân àuöíi nhau, röëng lïn nhû trêu röëng cho nïn goåi tïn nhû thïë " (Àaåi Nam nhêët thöëng chñ) söng Tiïn Thuãy nay thuöåc tónh Bïën Tre, xûa cuäng laâ möåt con söng lùæm caá sêëu. sûã trïn ghi roä "nûúác ngon ngoåt, duâng àïí pha traâ muâi thúm ngaâo ngaåt, duâng àïí tùæm rûãa da deã trún tru nïn goåi laâ söng Tiïn Thuãy, tuåc goåi laâ aåoác aåaäi. aåöng naây ngoaâi cûãa aåoác coá nhiïìu caá sêëu, coá con lúán bùçng caái thuyïìn rêët dûä túån. Trûúác kia, ngûúâi àõa phûúng thûúâng dûång cöåt göî úã ngoaâi cûãa aåoác àïì phoâng; nay giöëng caá sêëu dûä cuäng khöng taác quaái nûäa " Caá sêëu noái chung söëng têåp trung úã caác xûá nhiïåt àúái hoùåc gêìn vuâng nhiïåt àúái. Theo Tha- naka - ngûúâi Nhêåt, khi àöìng minh àïën Àöng Dûúng giaãi giúái Nhêåt, Thanaka theo ta, sau 1945 trong khaáng chiïën chöëng Phaáp cöng taác úã baáo Tiïëng suáng khaáng àõch, Quên khu 9 - thò vaâo luác sùæp cuöëi àaåi chiïën thïë giúái thûá 2, quên Nhêåt chiïëm Maä Lai. Trïn böå, quên boåc hêåu àaä túái. Caánh quên tûâ biïín àöí vaâo, sùæp túái búâ gùåp àaá dûång taâu khöng vaâo àûúåc, quên lñnh phaãi nhaãy xuöëng búi vaâo. Thanaka cuäng coá trong àaám àoá. Caá sêëu biïín rêët nhiïìu. Haâng trùm, haâng ngaân con phoáng bay trïn àêìu ngûúâi búi, taáp vaâ nuöët chûãng. Maáu traâo àoã nûúác, 70/100 caánh quên naây bõ caá sêëu ùn thõt. Ai bõ ùn thõt mùåc kïå. Ngûúâi naâo coân söëng cûá búi vaâo. Àêy laâ loaåi caá sêëu biïín. Thïm möåt thñ duå húi xa: Ngaây 30 thaáng 7 nùm 1915, trïn vuâng Bùæc Àaåi Têy Dûúng chiïëc taâu ngêìm Àûác U.28 phoáng möåt quaã ngû löi vaâo chiïëc taâu buöìm Ai-bï-ri-an (Ibeárian) cuãa Anh. Tiïëng nöí dûä döåi bêët thònh lònh neám tung lïn khöng nhûäng maãnh vúä vuån cuãa chiïëc taâu buöìm naây Boån thuãy thuã Àûác haá höëc möìm, tröng theo möåt con caá sêëu biïín khöíng löì, àêìu nhoån, chên xoâe maâng da nhû chên võt, voåt lïn cao àïën 30 meát röìi laåi nhaâo trúã xuöëng nûúác giûäa maãnh vúä vuån rúi laã taã cuãa chiïëc taâu bõ truáng ngû löi. Coá leä noá àang búi gêìn taâu, giêåt mònh vò tiïëng nöí vaâ bõ sûác chêën àöång quaá maånh. Trong khaáng chiïën chöëng Phaáp 9 nùm, vaâ khaáng chiïën chöëng Myä 20 nùm úã Nam Böå, anh em chiïën sô àùåc cöng ta chuyïn àaánh taâu àõch, tûâng gùåp nhiïìu khoá khùn nguy hiïím vò caá sêëu nhêët laâ úã vuâng söng Loâng Taâu (qua rûâng aåaát àöí ra Vuäng Taâu) vaâ Nùm Cùn - Caâ Mau. Coá dõp trong möåt baâi khaác töi seä dêîn chûáng möåt vaâi trûúâng húåp cuå thïí. * Tûâ àêu coá danh tûâ caá sêëu Caá sêëu thuöåc loaâi boâ saát lûúäng cû, coá thïí söëng dûúái nûúác vaâ trïn caån, nhûng chuã yïëu laâ söëng dûúái