Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến biến động sử dụng đất tại huyện miền núi Sa Pa, tỉnh Lào Cai giai đoạn 1993-2006

Nội dung text: Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến biến động sử dụng đất tại huyện miền núi Sa Pa, tỉnh Lào Cai giai đoạn 1993-2006

1. Tp chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 nh h ng c a phát tri n du l ch n bi n ng s d ng t t i huy n mi n núi Sa Pa, t nh Lào Cai giai on 1993-2006 Hoàng Th Thu H ơ ng* ,1,2,3, V Kim Chi 4, Anton Van Rompeay 2, Veerle Vanacker 3, Isaline Jadin 3 1Khoa a lý, Tr ng i h c Khoa h c T nhiên, HQGHN, 334 Nguy n Trãi, Hà N i, Vi t Nam 2Vi n a lý, Tr ng i h c Leuven, V ơ ng qu c B 3Vi n Khoa h c Trái t và S s ng, Tr ng i h c Louvain, V ơ ng qu c B 4Vi n Vi t Nam h c và Khoa h c Phát tri n, HQGHN, 144 Xuân Th y, C u Gi y, Hà N i, Vi t Nam Nh n ngày 28 tháng 2 nm 2014 Ch nh s a ngày 14 tháng 3 n m 2014; Ch p nh n ng ngày 19 tháng 6 nm 2014 Tóm t t: Mi n núi phía B c Vi t Nam c coi là n ơi có nhi u ti m n ng du l ch t nhiên và nhân vn. T nh ng n m 1990, Vi t Nam ti n hành m c a cho khách du l ch qu c t n th m quan mt s im trong khu v c này. Th tr ng khách du l ch c qu c t và n i a b t u t ng m nh t th i im này. Du l ch phát tri n ã nh h ng không nh n kinh t , xã h i và môi tr ng c a khu v c. Nghiên c u này c ti n hành t i huy n Sa Pa, m t im du l ch n i ti ng c a t nh mi n núi Lào Cai, nh m ánh giá nh h ng c a phát tri n du l ch n bi n ng s d ng t. K t qu nghiên c u d a trên t li u nh vi n thám, iu tra xã h i h c và phân tích th ng kê cho th y du lch ã có nh h ng tích c c n tài nguyên r ng và gi m áp l c lên t nông nghi p. T khóa : Du l ch, bi n ng s d ng t, phân tích th ng kê, sinh k , Sa Pa. * 1. t v n ca n n ch t phá r ng là do dân s t ng nhanh dn n phá r ng m r ng di n tích t canh Rng Vi t Nam còn khá d i dào khu v c tác. T gi a th p k 90 tr l i ây rng có xu mi n núi cho n gi a th k 20 [1]. Sau ó hng ph c h i tr l i v i che ph t 32- di n tích r ng b gi m m nh vào cu i th p k 37% giai on 1999-2001 và 34-42% n m 2005 80 c a th k 20 do n n ch t phá r ng [2]. Vào [3]. ây là kt qu t ng h p c a các chính sách u th p k 90, che ph r ng trung bình toàn phát tri n kinh t -xã h i [4]. qu c t 25-31%, riêng khu v c mi n núi phía Sa Pa là huy n vùng cao c a t nh Lào Cai, Bc t l này ch t 17%. Nguyên nhân chính nơi có nh Phanxip ng cao 3143m c coi là ___ nóc nhà ông D ơ ng v i s phân hoá c nh * Tác gi liên h . T: 84-912989783 (+32-494694385) E-mail: huonghoangbg@yahoo.com quan a d ng theo ai cao (hình 1). Huy n này 1
2. 2 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 nm v trí quan tr ng c v m t kinh t (c a 2. C s d li u và ph ư ng pháp nghiên c u ngõ c a 2 vùng ông B c và Tây B c) và sinh 2.1. C ơ s d li u thái v i ph n l n di n tích V n Qu c gia Hoàng Liên thu c a bàn huy n, n ơi c coi Khu v c nghiên c u thu c huy n Sa Pa, t nh là khu v c r ng u ngu n b o v cho vùng h Lào Cai v i di n tích 681km 2, dân s 559000 lu sông H ng. Ngoài ra, Sa Pa còn là a bàn ng i [5], g m 17 xã và 1 th tr n (hình 1). c trú c a các dân t c thi u s . Có 6 dân t c chính cùng sinh s ng trong huy n, g m H’mông, Dao, Kinh, Tày, Dáy, Xa Phó. Trong ó dân t c H’mông và Dao chi m a s v i 55% và 25 % t ng dân s c a huy n [5]. V i s a d ng c v c nh quan l n dân tc khi n Sa Pa t lâu c bi t n là im du l ch h p d n ca Vi t Nam. c bi t t n m 1993, Sa Pa th c hi n chính sách m c a hoàn toàn cho khách du l ch qu c t . K t ó s l ng du khách n Sa Pa ngày càng t ng t 161 lt ng i n m 1995 lên 405000 l t ngi n m 2009 [5]. S phát tri n du l ch ã t o thêm nhi u vi c làm cho ng i dân a ph ơ ng. V y s phát tri n c a du l ch có nh h ng gì n bi n ng s d ng t t i huy n Sa Pa trong vòng 20 n m qua hay không? ã có m t s nghiên c u v du l ch t i Sa Pa, nh nghiên c u c a các tác gi : Hình 1. S ơ v trí khu v c nghiên c u Stubblefield và nnk [6], Grindley và nnk [7], Tordoff A và nnk [8], Sarah Turner [9], Nguy n Các d li u không gian c s d ng trong An Th nh [10], . Tuy nhiên ph n l n các nghiên c u này bao g m nh v tinh Landsat 5 nghiên c u này m i ch t p trung vào phân tích TM ch p ngày 1/02/1993 và 4/11/2006. T t c mi quan h gi a phát tri n du l ch và sinh k , các nh Landsat c t i mi n phí t trang web: gi a du l ch và b o t n. Trong khi ó m i quan v i phân gi i 30 x 30m. h gi a phát tri n du l ch và bi n ng s d ng Các nh này c s d ng tính bi n ng t còn ít c c p n. H ơn n a bi n ng lp ph m t t trên qui mô toàn huy n Sa Pa. s d ng t là m t trong nh ng nguyên nhân Ngoài ra, tài còn s d ng nh máy bay n m gây nên bi n i môi tr ng, c bi t là khí 1993 và nh SPOT phân gi i cao 5m x 5m hu. Vì v y, nghiên c u m i quan h gi a phát nm 2006 nghiên c u chi ti t bi n ng s tri n du l ch v i bi n ng s d ng t t i dng t t i các im chìa khóa. nh máy bay huy n mi n núi Sa Pa trong vòng 20 n m qua là và SPOT c s d ng thành l p b n vn c n thi t và c p bách. hi n tr ng s d ng t các n m 1993, 2006 t
3. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 3 ó thành l p b n bi n ng s d ng t giai hình, vì v y tr c khi a vào phân lo i, các on 1993-2006. nh vi n thám u c l c nhi u khí quy n và tài chn các m c th i gian trên nn ch nh bóng a hình b ng cách dùng ph n nghiên c u vì n m 1993 là n m Sa Pa c mm MODTRAN-4 code và ATCOR2/3 [11]. Nhà n c quan tâm tái thi t và phát tri n kinh Các nh máy bay c n n ch nh hình h c b ng t, n m Sa Pa b t u m c a hoàn toàn cho ph n m m PhotoMod tr c khi ti n hành gi i khách du l ch qu c t , n m m c a kh u qu c oán lo i b nh h ng c a méo a hình khu t Lào Cai – Trung Qu c. N m 2006, ngành du vc mi n núi. lch c a Sa Pa ang trên à phát tri n m nh và Sau ó, nghiên c u s d ng ph ơ ng pháp có tác ng không nh n s d ng t, th i phân lo i có ki m nh Maximum Likelihood im g n v i th c t nghiên c u ki m ch ng thành l p b n l p ph m t t t nh nh ng thay i do du l ch mang l i. Landsat. Các m u gi i oán d a trên ki m D li u th ng kê kinh t -xã h i c p thôn ch ng th a a tháng 7/2010 và ki m ch ng bn c thu th p t cu c iu tra nông nghi p, qua nh máy bay n m 2002 ( phân gi i nông thôn và th y s n c a huy n Sa Pa n m 1:52.000). nh máy bay c gi i oán b ng 2006 do Phòng Th ng kê th c hi n d i s tr mt th ng và qua ki m ch ng th c a tháng giúp c a Ngân hàng Th gi i (World Bank). D 7/2010. nh máy bay c cung c p b i Trung li u g c c p h gia ình sau ó c tng h p tâm Lu tr t li u, B Tài nguyên và Môi thành c p thôn b n theo các ch tiêu sau: t l s trng. h tham gia du l ch, t l dân s các nhóm dân Lp ph mt t c chia thành 6 i tc, t c t ng dân s , t l nghèo, di n tích tng là: rng giàu, r ng nghèo, ru ng b c canh tác th o qu trung bình/h gia ình. Ngoài thang, n ơ ng r y, cây b i, m t n c. i v i ra, thông tin v iu ki n t nhiên c a huy n Sa bn c thành l p t nh máy bay thì có Pa nh cao, d c, kh n ng ti p c n c thêm l p t dân c . chính xác c a phân tính toán t b n a hình t l 1:50.000 n m lo i c ánh giá qua th c a v i 180 im 2009 do B Tài nguyên và Môi tr ng xu t ki m ch ng và qua b n a hình n m 2009. bn. Bn l p ph m t t c a hai th i k sau 2.2. Ph ơ ng pháp nghiên c u ó c ch ng x p b ng công c “Raster calculator” trong ph n m m ArcGIS 9.3 tính Nghiên c u này ã s d ng ph ơ ng pháp bi n ng l p ph m t t cho giai on 1993- vi n thám và GIS, ph ơ ng pháp iu tra xã h i 2006. Vì có 6 l p s d ng t nên s có 36 hc và các ph ơ ng pháp phân tích th ng kê (6x6) kh n ng bi n ng x y ra gi a hai th i không gian. k. d hi u và thu n ti n cho vi c tính toán a. Ph ơ ng pháp vi n thám và GIS th ng kê, các kh n ng bi n ng s c g p Ph ơ ng pháp vi n thám c s d ng li thành 6 nhóm g m: (1) không thay i, (2) tách l c d li u không gian v bi n ng lp suy gi m r ng (chuy n t r ng giàu thành r ng ph m t t t nh v tinh và nh máy bay. Khu nghèo), (3) phá r ng (chuyn t t r ng sang vc nghiên c u là mi n núi nên các nh v tinh không r ng), (4) ph c h i r ng (chuy n t r ng và nh máy bay u b nh h ng c a bóng a nghèo thành r ng giàu ho c t t không r ng
4. 4 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 thành t r ng), (5) m r ng ru ng b c thang, m i l p bi n ng s d ng t. Bi n ph (6) b hoang t canh tác (chuy n t t nông thu c là các bi n ng s d ng t. Khu v c nghi p sang cây b i). xy ra bi n ng c mà hóa là 1, khu v c không bi n ng là 0. Các bi n c l p g m 9 b. Ph ơ ng pháp iu tra xã h i h c bi n c t nhiên và kinh t xã h i: t l s h hi u sâu h ơn v nh h ng c a phát tham gia du l ch, nhóm dân t c, t l nghèo, t c tri n du l ch n bi n ng s d ng t c p h t ng tr ng dân s , di n tích th o qu bình gia ình, tài l a ch n 30% s thôn b n c a quân trên m i h gia ình, kho ng cách t i huy n Sa Pa ti n hành ph ng v n. V i m c ng giao thông, kho ng cách n sông su i, tiêu tìm hi u nh h ng c a du l ch n bi n cao, d c. Các bi n trên t n t i 3 d ng: ng s d ng t nên chúng tôi l a ch n 13 nh phân (binary) (các bi n có d ng 0, 1), nh thôn b n th ng xuyên có khách du l ch n lng (quantitative) (các bi n có giá tr liên th m và 9 thôn b n h u nh không có khách du tc), nh tính (qualitative) (các bi n c mã lch n. Trong ó m t s thôn b n g n v i hóa d i d ng s t nhiên 0-9 ho c ch cái A- trung tâm huy n, s còn l i xa trung tâm. T i Z). Các bi n nh phân là các bi n v bi n ng mi thôn b n, 20 h gia ình c l a ch n s d ng t. Các bi n nh l ng gm: t l s ng u nhiên ti n hành ph ng v n. Chúng tôi h tham gia du l ch, t l nghèo, t c t ng ã ph ng v n 512 h gia ình (chi m 21% t ng tr ng dân s , di n tích th o qu bình quân trên s h ) t i 25 thôn b n thu c 5 xã: Lao Ch i, mi h gia ình, kho ng cách t i ng giao Trung Ch i, T Phìn, San S H và N m Cang. thông, kho ng cách n sông su i, cao, Mu này c coi là có tính i di n cho toàn dc. Bi n dân tc thu c lo i nh tính và c b khu v c nghiên c u. Các b ng h i sau ó mã hóa theo ký t nh : “H” ký hi u cho dân t c c mã hóa vào c ơ s d li u ph c v cho H’mông, “Y” cho dân t c Dao, “T” cho dân t c phân tích th ng kê. Các thông tin chi ti t c Tày, “K” cho dân t c Kinh và “D” cho dân t c th ng kê g m: s nhân kh u, thành ph n dân Dáy. Th o qu là m t l i cây thu c và gia v tc, s ng i tham gia du l ch, s ngày tham gia mi c a vào tr ng r ng rãi huy n Sa Pa du l ch trong n m, thu nh p t du l ch, t l thu t nh ng n m 1990 sau khi có l nh c m tr ng nh p du l ch/t ng thu nh p c a h , hình th c cây thu c phi n. Th o qu ch thích h p tr ng tham gia du l ch, di tán r ng già. ây là cây tr ng mang l i c. Ph ơ ng pháp phân tích th ng kê không gian hi u qu kinh t cao. Chúng tôi t gi thi t Ph ơ ng pháp phân tích th ng kê không gian rng vi c canh tác th o qu có th gi m b t áp trong GIS cho phép xác nh m i t ơ ng quan lc lên t nông nghi p và có th nh h ng hay không t ơ ng quan c a m t hay m t vài n l p ph r ng. Vì v y chúng tôi coi “th o th c th a lý trong không gian v i các th c qu ” là m t bi n trong phân tích MLR. Tr c th a lý khác [12]. khi a vào phân tích MLR c n ki m tra s a cng tuy n gi a các bi n c l p (ki m tra Tr c tiên, tài s d ng mô hình h i qui tơ ng quan gi a các bi n. N u các bi n có logic a b c (MLR) xác nh m i t ơ ng tơ ng quan ch t ch thì ph i lo i b t không quan gi a bi n ng s d ng t và các y u t nh h ng n k t qu phân tích th ng kê). Các a lý. C th tài ã xác nh m t nhóm các bi n có giá tr Tolerance>0,6 thì c ch p im m u ng u nhiên trên toàn khu v c nghiên nh n a vào phân tích [13]. Vì v y, ch có 8 cu, m i im là m t pixel. S l ng im bi n c l p c a vào phân tích MLR ng u nhiên b ng 10% s l ng pixel bi n ng (b ng 1).
5. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 5 Bc ti p theo tài s d ng ph ơ ng pháp thôn b n g m 5 bi n liên quan n ho t ng phân tích thành ph n chính (PCA) nghiên du l ch, 3 bi n liên quan n bi n ng lp ph cu sâu h ơn nh h ng c a y u t du l ch n rng và 2 bi n liên quan n bi n ng t nông bi n ng s d ng t. T k t qu ph ng v n, nghi p giai on 1993-2012 (b ng 2). mt c ơ s d li u m i c thành l p c p Bng 1. Các bi n c a vào phân tích h i qui logic a b c (MLR) Các bi n ph thu c Các bi n c l p Tên bi n nh d ng Tên bi n nh d ng Rng suy gi m Nh phân T l du l ch (t l s h tham gia vào du l ch nh l ng ti m i thôn b n) Phá r ng Nh phân Tc t ng dân s th i k 1989-2006 nh l ng Rng ph c h i Nh phân T l h nghèo 2006 nh l ng M r ng ru ng b c thang Nh phân Thành phn dân t c (H’mông, Dao, Tày, Dáy, nh tính Xa Phó và h n h p) Di n tích th o qu /h gia ình nh l ng d c nh l ng B hoang t canh tác Nh phân Kho ng cách n ng giao thông nh l ng Kho ng cách n sông su i nh l ng Bng 2. Các bi n c a vào phân tích thành ph n chính (PCA) Tên bi n Gi i thích ơ n v Các bi n v bi n ng l p ph rng Rng suy gi m Di n tích r ng suy gi m/t ng di n tích thôn b n % Phá r ng Di n tích phá r ng/t ng di n tích thôn b n % Rng ph c h i Di n tích r ng ph c h i/t ng di n tích thôn b n % B hoang t canh tác Di n tích b hoang/t ng di n tích thôn b n % M r ng ru ng b c thang Di n tích ru ng b c thang m r ng/t ng di n tích thôn b n % Các bi n du l ch T l du l ch S ng i tham gia du l ch/t ng dân s c a thôn b n % Ngày du l ch S ngày trung bình m t ng i tham gia vào ho t ng du l ch ngày/n m ti m i thôn b n trong n m Thu nh p du l ch Thu nh p trung bình/ng i/n m t i m i thôn b n tri u ng/n m T l thu nh p du l ch Thu nh p du l ch/t ng thu nh p c a h gia ình % Các lo i hình ho t ng du l ch S (Bán hàng rong) T l s ng i tham gia bán hàng rong/t ng s ng i ho t % ng du l ch M (Làm th c m) T l s ng i làm th c m/t ng s ng i ho t ng du l ch % R (Làm thuê cho các nhà hàng) T l s ng i làm thuê cho các nhà hàng/t ng s ng i ho t % ng du l ch H (làm thuê t i các khách s n) T l s ng i làm thuê cho các khách s n/t ng s ng i ho t % ng du l ch G (H ng d n viên du l ch) T l s ng i làm h ng d n viên/t ng s ng i ho t ng du % lch P (Khuân vác) T l s ng i làm khuân vác cho khách du l ch/t ng s % ng i ho t ng du l ch
6. 6 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 Theo Bryant and Yarnold [14] s m u c n tho i, g n khe su i; n ơ ng r y phân b xa thi t cho phân tích thành ph n chính t i thi u là ngu n n c h ơn và trên các s n núi d c. R ng 50 ho c s m u g p 5 l n s bi n. Trong tr ng giàu t p trung ph n l n trong ph m vi V n hp này s m u nh h ơn 50 nên chúng tôi áp quc gia Hoàng Liên, trên các dãy núi cao, dng iu ki n th 2. T c là ch s d ng t 5 sn d c khó ti p c n. R ng nghèo phân b r i n 7 bi n cho m i l n phân tích PCA. Các rác xen k gi a t nông nghi p và r ng giàu. ph ơ ng pháp phân tích th ng kê nêu trên c Cây b i phân b khá ph c t p, có m t c d i th c hi n b ng ph n m m XLSTAT v i tin thung l ng và trên nh ng s n núi d c ng. cy 95% c l a ch n ki m ch ng các gi thi t. 3.2. Bi n ng lp ph m t t huy n Sa Pa giai on 1993-2006 3. K t qu Kt qu tính bi n ng l p ph m t t giai 3.1. K t qu phân lo i nh on 1993-2006 cho toàn huy n Sa Pa c th hi n trong hình 4 và cho m t s im chìa khóa Kt qu phân lo i nh Landsat c th c th hi n trong hình 5. K t qu tính bi n hi n trong hình 2, và kt qu gi i oán nh máy ng t nh Landsat và nh có phân gi i cao bay và SPOT trong hình 3. chính xác toàn (nh máy bay và SPOT) u cho th y t l ch t cc c a phân lo i nh Landsat là 71,1% và 83% phá r ng ã gi m áng k trong giai on 1993- cho n m 1993 và 2006 (h s Kappa 0,71 và 2006. 0,79). K t qu phân lo i nh v tinh và nh máy ây là giai on r ng c tái sinh và ph c bay u cho th y s phân b c a l p ph m t hi do giai on này Sa Pa c Nhà n c quan t ph thu c nhi u vào a hình. t canh tác tâm phát tri n và b o v r ng v i chính sách th ng phân b d c theo các thung l ng, trong m c a cho khách du l ch quc t , thành l p ó ru ng b c thang phân b trên các s n núi Khu b o t n Hoàng Liên S ơn. Hình 2. Sơ l p ph m t t huy n Sa Pa n m 1993 Hình 3. Sơ l p ph m t t c a im nghiên c u và 2006 c gi i oán t nh Landsat. chìa khóa n m 1993 và 2006 c gi i oán t nh máy bay (1993) và nh SPOT phân gi i cao (2006).
7. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 7 Di n tích r ng giàu trong giai on này có xy ra hi n t ng b hoang t canh tác. Khu xu h ng t ng lên, trong khi di n tích cây b i vc ít x y ra bi n ng t p trung ch y u trong gi m m nh do chuy n thành r ng và t nông Vn qu c gia Hoàng Liên và nh ng khu v c nghi p [12]. Tuy nhiên m t vài v trí c c b núi cao, d c ng khó ti p c n. Hình 4. Sơ bi n ng l p ph m t t huy n Sa Hình 5. Sơ bi n ng l p ph m t t t i im nghiên Pa giai on 1993-2006 (thành l p t nh cu chìa khóa giai on 1993-2006 (thành l p t nh Landsat). máy bay và SPOT 4). 3.3. Các nhân t tác ng n bi n ng s âm (t l ngh ch), ng c l i n u Odds ratio l n dng t Sa Pa hơn 1 là t ơ ng quan d ơ ng (t l thu n). Kt qu phân tích MLR b ng 3 cho th y Theo trang web bi n ng s d ng t Sa Pa giai on 1993- trong phân tích MLR n u p nh h ơn 0.05 và 2006 ch u tác ng t ng h p c a nhi u nhân t Odds ratio khác 1 thì có m i t ơ ng quan gi a gm c nhân t t nhiên (y u t a hình), kinh bi n ph thu c và bi n c lp v i tin c y t- xã h i (y u t dân t c, du l ch, t c t ng 95%. Nu Odds ratio nh h ơn 1 là t ơ ng quan dân s , nghèo ói) và kh n ng ti p c p (kho ng cách n ng giao thông, sông
8. 8 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 su i, ). Trong ó nhân t dân t c, a hình, tng 10% thì kh n ng b hoang t canh tác s kh n ng ti p c n chi ph i h u h t các ki u bi n tng 1.2 l n (10%=10 ơn v , do ó Odds Ratio ng s d ng t. K t qu này c ng t ơ ng t = e 0,016*10 =1,2) trong giai on này. các nghiên c u tr c ây c a V Kim Chi [13] ti S ơn La, c a Castella [15] t i B c K n. Tuy 3.4. M i quan h gi a bi n ng s d ng t và nhiên im khác bi t trong nghiên c u này là du l ch ngoài các y u t k trên thì bi n ng s d ng Kt qu phân tích MLR trên ã ch ra t t i Sa Pa còn ch u s tác ng m nh c a y u rng du l ch là m t trong nh ng nhân t nh t du l ch. hng n bi n ng t r ng và t nông Kt qu phân tích MLR cho th y bi n “du nghi p bên c nh các y u t khác nh dân t c, lch” có t ơ ng quan t l ngh ch v i bi n “suy a hình, kh n ng ti p c n. Tuy nhiên, ph ơ ng gi m r ng” và t l thu n v i bi n “b hoang pháp trên không cho chúng ta cái nhìn chi ti t t canh tác”. iu ó có ngh a là kh n ng x y v nh h ng c a du l ch n bi n ng s ra suy gi m r ng s gi m khi t l s h tham dng t. Vì v y, b c ti p theo chúng tôi s áp gia du l ch t ng, ng c l i kh n ng b hoang dng ph ơ ng pháp Phân tích thành ph n chính t canh tác s t ng khi t l s h tham gia du (PCA) phân tích k h ơn nh h ng c a y u lch t ng. t du l ch n bi n ng s d ng t d a trên Nu t l s h tham gia du l ch t ng 10%, d li u ph ng v n 512 h gia ình t i 25 thôn thì kh n ng x y ra suy gi m r ng s gi m bn chìa khóa. D li u v bi n ng s d ng 1/0,81=1,2 l n (10%=10 ơn v , do ó Odds t t i các im chìa khóa c tính toán t nh Ratio = e -0,021*10 =0,81) trong giai on 1993- máy bay n m 1993 và nh SPOT nm 2006 v i 2006. Ng c l i, n u t l s h tham gia du l ch phân gi i cao. Bng 3. Kt qu phân tích h i qui logic a b c (MLR) (ch li t kê các bi n có t ơ ng quan vi các lo i hình bi n ng s d ng t v i tin c y 95%) Các lo i hình bi n ng s d ng t Các nhân t tác ng n bi n H s h i Pr > Chi² Odds ratio ng s d ng t qui T l du l ch -0,021 0,003 0,997 Dân t c Dao 0,32 0,046 1,377 Suy gi m r ng cao -0,001 0 0,999 d c 0,028 <0,0001 1,028 Phá r ng d c -0,014 <0,0001 0,986 Di n tích th o qu /h gia ình -0,147 0,029 0,863 Dân t c Tày -0,575 0,008 0,562 c d c 0,009 <0,0001 1,009 Ph c h i r ng Tc t ng dân s -0,083 0,012 0,921 Dân t c Dáy -1,078 0,038 0,34 M r ng ru ng b c thang cao -0,001 0,038 0,999 d c -0,085 <0,0001 0,919 Dân t c Tày -2,524 0,039 0,080 T l du l ch 0,015 0,026 1,015 T l nghèo 0,01 0,045 1,01 B hoang t canh tác Kho ng cách n ng giao -0,001 0 0,999 thông Kho ng cách n sông su i 0,001 0,046 1,001
9. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 9 Kt qu phân tích PCA m t l n n a kh ng gia vào du l ch càng cao thì t l r ng ph c h i nh có m i t ơ ng quan gi a nhân t du l ch càng cao. Nh v y k t qu c a c 2 ph ơ ng vi bi n ng t r ng và t nông nghi p. Nh pháp u kh ng nh m t iu: du l ch là m t ph n trên ã trình bày, các bi n liên quan n nhân t có nh h ng tích c c n vi c b o v du l ch g m: t l s ng i tham gia du l ch, s và duy trì ngu n tài nguyên r ng Sa Pa. ngày tham gia du l ch/n m, thu nh p du Ngoài ra, k t qu phân tích PCA còn cho th y lch/n m, thu nh p du l ch/t ng thu nh p c a h kh n ng ph c h i r ng có m i t ơ ng quan gia ình, t l s ng i tham gia vào t ng ho t thu n v i các ho t ng du l ch nh bán hàng ng du l ch (bán hàng rong, d t th c m, rong và h ng d n viên du l ch (b ng 4). hng d n viên, làm trong nhà hàng, khách Kt qu phân tích PCA hình 6 cho th y s sn, ). Các bi n này c tính trung bình cho i l p gi a các dân t c trong vi c tham gia du tng thôn b n. lch và bi n ng t rng. Tr c u tiên th a. Du l ch và bi n ng t r ng hi n s i l p gi a dân t c H’mông và Dao. Nu nh phân tích MLR cho th y t l s h Nhóm dân t c H’mông c tr ng b i t l thu tham gia du l ch có t ơ ng quan t l ngh ch v i nh p du l ch cao, s ngày tham gia du l ch “suy gi m r ng” thì phân tích PCA l i cho th y nhi u và bi n ng t r ng m nh m thì t l s ng i tham gia vào du l ch t l thu n nhóm dân t c Dao l i ng c l i. Tr c th 2 th vi “ph c h i r ng” (b ng 4). hi n s i l p gi a nhóm dân t c H’mong và Kinh trong vi c tham gia du l ch. Nh ng thôn b n nào có t l s ng i tham Bng 4. M i t ơ ng quan gi a các bi n du l ch v i bi n ng s d ng t trong phân tích thành ph n chính (PCA) Bi n ng s d ng t Bi n du l ch H s t ơ ng quan T l s ng i ho t ng du l ch 0.5* Ph c h i r ng T l s ng i bán hàng rong 0.47 * T l s ng i làm h ng d n viên 0.56 T l thu nh p du l ch trong t ng thu nh p 0.59 B hoang t canh tác ca h gia ình * Tơ ng quan ch t v i tin c y 95%, T ơ ng quan ch t v i tin c y 99% Hình 6. K t qu phân tích PCA gi a các bi n dân t c; t l tham gia, th i gian tham gia, thu nh p du l ch và bi n ng t r ng
10. 10 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 Tên các bi n: Dân t ộc Hmong: Dân t c H’mông Dao: Dân t c Dao Kinh: Dân t c Kinh Bi ến độ ng đấ t nông nghi ệp LUC4: M r ng di n tích ru ng b c thang LUC7: B hoang t canh tác (nơng r y) Du l ịch T1: T l s ng i tham gia du l ch T2: S ngày tham gia du l ch/ng i/n m T3: Thu nh p du l ch/ng i/n m T4: T l thu nh p du l ch/t ng thu nh p Hình 7. K t qu phân tích PCA gi a các bi n dân t c; t l tham gia, th i gian tham gia, thu nh p du l ch và bi n ng t nông nghi p. Cùng tham gia du l ch nh ng nhóm ng i Kt qu phân tích PCA hình 7 cng cho Kinh t c thu nh p du l ch/ng i/n m cao th y có s i l p gi a dân t c H’mông và Dao hơn trong khi nhóm ng i H’mông l i có t l trong vi c tham gia vào du l ch và t l t b du l ch trong t ng thu nh p cao h ơn. iu ó hoang. N u nhóm ng i H’mông có t l thu ch ng t ng i Kinh t c thu nh p du l ch nh p du l ch trong t ng thu nh p c a h gia cao h ơn ng i H’mông nh ng thu nh p t du ình cao h ơn và t l t b hoang cao h ơn thì lch không ph i là ngu n thu duy nh t c a h . nhóm ng i Dao l i ng c li. Do tài ch Trong khi i v i ng i H’mông tuy thu nh p ti n hành kh o sát nh ng xã nông nghi p n ơi t du l ch không cao b ng ng i Kinh nh ng có r t ít ng i Kinh c trú, h ơn n a ng i Kinh ây là ngu n thu quan tr ng. ph n l n ho t ng s n xu t phi nông nghi p nên k t qu phân tích không cho th y m i b. Du l ch và bi n ng t nông nghi p tơ ng quan gi a du l ch và bi n ng s d ng Kt qu phân tích PCA hình 7 cho th y t nhóm ng i Kinh. nu t l tham gia du l ch và các lo i hình du lch có m i t ơ ng quan v i bi n ng t r ng thì t l thu nh p du l ch trong tng thu nh p ca 4. Th o lu n h gia ình l i có m i t ơ ng quan t l thu n vi t l b hoang t canh tác. iu ó có 4.1. Du l ch làm thay i s phân công lao ng xã h i và c ơ c u thu nh p c a h gia ình ngh a khi t l thu nh p t du l ch c a h gia ình càng cao thì h có xu h ng b hoang m t V m t truy n th ng, lao ng c a các dân ph n t canh tác. tc thi u s ch y u c chia theo gi i [16].
11. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 11 Ph n m nhi m các công vi c nh n i tr , tng. ng th i k t qu phân tích PCA c ng cho ng áng, may vá, thêu thùa, àn ông ph th y có m i t ơ ng quan thu n gi a t l s ng i trách các công vi c n ng nh c h ơn nh : i tham gia du l ch v i s ph c h i r ng. rng, làm nhà, gia công công c lao ng [17, Kt qu t 2 ph ơ ng pháp giúp chúng ta 18]. Tuy nhiên, ngày nay v i s phát tri n c a kh ng nh r ng du l ch là m t nhân t có tác du l ch, s l ng ph n dân t c thi u s tìm ng tích c c n vi c duy trì và b o v tài c công vi c n nh t i các khách s n và nguyên r ng. nhà hàng tng lên. Vi c bán hàng th c m và Theo k t qu ph ng v n các h gia ình t i làm h ng d n viên du l ch c ng phát tri n im nghiên c u chìa khóa, có t i 12% s mnh tr thành m t ngh ch không còn là vi c ng i trong tu i lao ng tham gia vào ho t làm thêm lúc nhàn r i [16]. Theo k t qu ph ng ng du l ch. Ph n l n trong s h tham gia vào vn tháng 7/2012, thu nh p trung bình t vi c bán hàng rong, d t th c m và làm h ng d n bán hàng rong là 14,8 tri u ng/ng i/n m, t viên du l ch (chi m 91,3% t ng s ng i ho t hng d n viên là 20,4 tri u ng/ng i/n m, ng du l ch). Nh ng ho t ng này chi m khá cao h ơn r t nhi u so v i thu nh p t nông nhi u th i gian: 210 ngày/n m i v i ho t nghi p (5-10 tri u ng/ng i/n m) (k t qu ng bán hàng rong, 250 ngày/n m i v i d t ph ng v n tháng 7/2012). th c m và 205 ngày/n m i v i ngh h ng Do s phát tri n c a du l ch ch y u t o c ơ dn viên du l ch. H ơn n a, nh ng ho t ng du hi vi c làm cho ph n d n n s thay i lch nh bán hàng rong và làm h ng d n viên trong phân công lao ng xã h i. M t hình th c du l ch òi h i ng i dân ph i làm vi c cách xa nơi , ch y u t p trung t i th tr n Sa Pa. Vì phân công lao ng xã h i m i xu t hi n, ó là vy h h u nh không còn th i gian vào ng i v i ra ngoài ki m ti n h tr gia ình, rng khai thác lâm s n. H ơn n a, ngu n thu ng i ch ng s nhà ph trách công vi c ng nh p t r ng d n d n tr nên không còn quan áng và ch m sóc con cái. tr ng i v i ng i dân a ph ơ ng do h ã có Du l ch không nh ng làm thay i s phân ngu n thu b sung t du l ch cao h ơn. ây là c ơ công lao ng xã h i mà còn thay i c c ơ c u hi làm h n ch s khai thác r ng và giúp r ng thu nh p c a các h gia ình. Theo k t qu ph c h i t t h ơn. ph ng v n, thu nh p du l ch chi m t i 66% t ng Mt khác, r ng c b o v t t h ơn nh l thu nh p ti n m t c a các h gia ình. iu ó phí thu c t các im tham quan du l ch nh có ngh a du l ch ã tr thành m t ngu n thu núi Hàm R ng hay nh Phan Xi P ng ho c quan tr ng c a ng i dân a ph ơ ng. K t qu thu thu c t ho t ng kinh doanh nhà ph ng v n cho th y 78% s ng i c h i cho hàng, khách s n, d ch v du l ch, [8]. N m rng du l ch ã giúp cu c s ng c a h khá lên và 2010, m t trung tâm du l ch sinh thái tr c thu c 56% nói r ng du l ch giúp h nâng cao nh n Ban qu n lý V n qu c gia Hoàng Liên ã th c. c thành l p. L phí tham quan t i các im 4.2. Du l ch làm gi m áp l c lên t r ng du l ch c trích 15% ph c v cho công tác bo t n. Bên c nh ó, các xã th ng xuyên t Kt qu phân tích MLR ch ra r ng t l du ch c “l n th ” b o v r ng thiêng và t ch c lch có m i t ơ ng quan âm v i suy gi m r ng. các ch ơ ng trình v sinh làng b n khuy n khích Hay nói cách khác là kh n ng x y ra ch t phá cng ng a ph ơ ng c ng nh khách du l ch rng s gi m khi t l s h tham gia vào du l ch tham gia.
12. 12 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 4.3. Du l ch thúc y thâm canh nông nghi p cho các im chìa khóa u cho th y hi n t ng phá r ng ã gi m trong th i k 1993-2006. C Vi c dân s t ng nhanh ã làm cho t nông hai ph ơ ng pháp phân tích th ng kê th c hi n nghi p tr thành v n c p bách, t ai s n có trên 2 c ơ s d li u không gian khác nhau: m t m r ng ru ng b c thang ngày càng ít i t ngu n nh Landsat v i phân gi i trung [16]. Tuy nhiên Sa Pa t u th p k 90 n bình, m t t ngu n nh máy bay và nh SPOT nay, nh áp d ng hi n i hóa nông nghi p nh vi phân gi i cao u kh ng nh du l ch là tr ng các gi ng lúa m i n ng su t cao c ng nh mt trong nh ng nhân t có nh h ng tích c c s d ng phân bón, thu c tr sâu mà mâu thu n n bi n ng l p ph r ng và t nông nghi p. này ã c gi i quy t. Tuy nhiên, vi c hi n i Ph ơ ng pháp phân tích h i qui logic a b c hóa nông nghi p ch c áp d ng ph bi n t MLR cho th y bi n ng l p ph m t t t i khi có ngu n thu nh p b sung t du l ch. Kt huy n Sa Pa trong giai on 1993-2006 là k t qu phân tích PCA cho th y có m i t ơ ng quan qu t ng h p c a nhi u nhân t , bao g m c thu n gi a t l thu nh p du l ch v i chi phí u nhân t a lý t nhiên, kh n ng ti p c n và t cho nông nghi p. Khi các h gia ình ki m nhân t kinh t -xã h i. Trong ó du l ch là nhân c càng nhi u ti n t ho t ng du l ch thì h t n i tr i làm gi m s suy gi m r ng và làm s u t nhi u cho s n xu t nông nghi p nh tng t l b hoang t canh tác. mua lúa gi ng, phân bón, thu c tr sâu giúp Kt qu phân tích thành ph n chính PCA cho n ng su t cao h ơn. Ngày nay, ng i dân a da trên ngu n d li u iu tra xã h i h c t i ph ơ ng ch t p trung thâm canh trên nh ng các thôn b n chìa khóa cho th y t l ph c h i th a ru ng b c thang và b hoang m t ph n rng có t ơ ng quan v i nh ng ho t ng du nơ ng r y n ng su t th p ph c h i thành lch chi m nhi u th i gian c a ng i dân a rng. Trong t ơ ng l i t i nh ng khu r ng tái ph ơ ng nh bán hàng rong và làm h ng d n sinh này, ng i dân s tr ng th o qu , mt lo i viên du l ch. Trong khi thu nh p t du l ch l i cây cho thu nh p khá cao mà không m t nhi u nh h ng n t l b hoang t canh tác theo công ch m bón, u t . Có th nói du l ch ã t l thu n. Nh v y k t qu nghiên c u c a giúp gi m d n ph ơ ng th c canh tác n ơ ng r y tài kh ng nh r ng du l ch là m t nhân t có vn c coi là h th ng canh tác kém b n nh h ng tích c c n vi c duy trì ngu n tài vng trên t d c mà Nhà n c ang h n ch nguyên r ng t i huy n Sa Pa giai on 1993- dn ph ơ ng th c canh tác này [19]. M t l n 2006. Bên c nh ó, du l ch còn thúc y hi n na, chúng ta có th kh ng nh r ng s phát i hóa nông nghi p và giúp cho vi c s d ng tri n c a du l ch ã h tr cho hi n i hóa t nông nghi p hi u qu h ơn. ó là b hoang nông nghi p, giúp ng i dân a ph ơ ng gi i nh ng khu v c n ơ ng r y c n c i ph c h i quy t c ph n nào s thi u h t l ng th c và thành r ng và u t nhi u h ơn cho ru ng b c giúp cho vi c s d ng t nông nghi p b n thang thu c n ng su t l ơ ng th c cao vng, hi u qu h ơn. hơn. Kt lu n Li c m n Kt qu phân lo i nh t nh Landsat cho Bài báo c hoàn thành trong khuôn kh toàn huy n Sa Pa và t nh máy bay và SPOT tài Ngh nh th Vi t – B : “Nghiên c u tác
13. H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 13 ng c a ho t ng kinh t - xã h i t i bi n nghi p và du l ch huy n Sa Pa, t nh Lào Cai. Lu n án ti n s a lý, Hà N i, 2007. ng s d ng t và môi tr ng t nhiên trong [11] Richter, R. Atmospheric/Topographic Correction khung c nh bi n i khí h u toàn c u (Nghiên for Satellite Imagery—ATCOR-2/3 User Guide, cu tr ng h p t i ng b ng sông H ng và Version 8.0. Switzerland: ReSe Applications vùng núi Tây B c Vi t Nam)” và tài Schla ¨pfer, 2011. [12] V Kim Chi, Nguy n Th Thu Trang, Hoàng Th NAFOSTED“Nghiên c u bi n i môi tr ng Thu H ơ ng, Áp d ng mô hình phân tích h i quy khu v c Tây B c d i nh h ng c a bi n i logic a b c trong phân tích không gian v s suy khí h u b ng công ngh vi n thám và GIS”, mã gi m tài nguyên r ng huy n Sa Pa, t nh Lào Cai. s 105.06-2012.20. Hi ngh a lý toàn qu c n m 2012, 2012. [13] Vu Kim Chi. Land use change in the Suoi Muoi catchment. PhD thesis. KULeuven, Belgium, 2007. Tài li u tham kh o [14] Bryant and Yarnold (1995). Principal components analysis and exploratory and confirmatory factor [1] Tugault-Lafleur C. Diversifying Livelihoods: analysis. In Grimm and Yarnold, Reading and Hmong use and Trade of Forest Products in understanding multivariate analysis. American Northern Vietnam. PhD Thesis. Montreal, Psychological Association Books. Canada: McGill University, 2007. [15] Castella, J. C, Pham Hung Manh, Suan Pheng [2] Meyfroidt P. Forest Transition in Vietnam : Kamb, Lorena Villanob, Nathalie Rachel Evidence, Theory and Social-Ecological Tronchea, Analysis of village accessibility and its Feedbacks. PhD thesis. Université Catholique de impact on land use dynamics in a mountainous Louvain, Belgium, 2009. province of northern Vietnam. Applied Geography 25 (2005): pp 308–326, 2005. [3] Meyfroidt P and Lambin EF. Forest transition in Vietnam and its environmental impacts. Global [16] Dơ ng Bích H nh. S thay i các m i quan h Change Biology 14(6):1319–1336, 2008b. lao ng m t b n H’mong t i Sa Pa, Tây B c Vi t Nam. Trong “Thomas Sikor, Jenny [4] Meyfroidt P, Lambin EF The causes of the Sowerwine, Jeff Romm, Nghiêm Ph ơ ng Tuy n. reforestation in Vietnam. Land Use Policy Nh ng chuy n i kinh t - xã h i vùng cao 25(2):182-197, 2008a. Vi t Nam. Trung tâm Nghiên c u tài nguyên và [5] Niên giám th ng kê huy n Sa Pa n m 2010 Môi Tr ng, Trang 85-97, 2008. [6] Stubblefield, L., Rendel, P. & Preddy, H. (eds), A [17] Cooper, Robert, Resource Scarcity and the Survey of Ethnic Groups within Nui Hoang Lien H’mong Response: Patterns of Settlement and Nature Reserve, Sa Pa District. Frontier Vietnam: Economy in Transition. National University of pp 1, 1994. Singapore Press, Singapore.4. David S.Moore, [7] Grindley, M. (ed.). Constraints and Opportunities George P.McCabe, 2001. Introduction to the for a Nature Trail and Visitor Centre within the practice of statistics, third edition. pp 730, 1984. Hoang Lien Mountains Nature Reserve, Sa Pa [18] Symonds, Patricia V., Calling in the Soul: Gender District A Fesibility Study. Frontier Vietnam, and the Cycle of Life in a H’mong Village 1998 University of Washington Press, Seatle and [8] Tordoff, A., Swan, S., Grindley, M. & Siurua, H. London, 2004. (eds), Hoang Lien Nature Reserve Conservation [19] Castella J.C, Nathalie Rachel Tronche, V Evaluation 1997/98. Frontier Vietnam: pp viii, 86, Nguyên, Bi n ng c nh quan t i huy n Ch n 1999. trong th i k i m i (1990-2000) và h qu c a [9] Turner S. Making a Living the Hmong Way: An chúng t i vi c qu n lý b n v ng tài nguyên thiên Actor-Oriented Livelihoods Approach to nhiên t i các t nh mi n núi phía B c Vi t Nam Everyday Politics and Resistance in Upland trong: (J.C. Castella và ng ình Quang ch Vietnam. Annals of the Association of American biên) i m i vùng mi n núi. Chuy n i s Geographers 102(2):403-422, 2011. dng t và chi n l c s n xu t c a nông dân t nh [10] Nguy n An Th nh, Phân tích c u trúc sinh thái Bc K n, Vi t Nam. Nxb Nông nghi p, Hà N i, cnh quan ph c v phát tri n b n v ng nông lâm Vi t Nam. 149-173), 2002.
14. 14 H.T.T. H ơ ng và nnk. /T p chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 2 (2014) 1-14 The Impact of Tourism Development on Land Cover Change in Mountainous Area: A Case Study in Sa Pa District, Lào Cai Province, Vietnam in Period 1993-2006 Hoàng Th Thu H ơ ng 1,2,3, V Kim Chi 4, Anton Van Rompeay 2, Veerle Vanacker 3, Isaline Jadin 3 1Faculty of Geography, VNU University of Science, 334 Nguy n Trãi, Thanh Xuân, Hanoi, Vietnam 2Division of Geography, Department of Earth and Environmental Sciences, K.U. Leuven 3Earth and Life Institute, Georges Lemaître Center for Earth and Climate Research, Université Catholique de Louvain 4 VNU Institute of Vietnamese Studies and Development Sciences, 144 Xuân Th y, C u Gi y, Hanoi, Vietnam Abstract: Northern mountainous region of Vietnam has been known as tourism attraction area. Since 1990s, Vietnam has become increasingly more open to international tourism, and the domestic tourism market has also expanded. This research was carried out in Sa Pa District, a famous tourism area in Lào Cai province in order to test if tourism development is a driver of land cover change. The statistical analyses were applied at district and village level to find out the relationship between tourism development and land cover change. The results have confirmed that tourism positively relates to reforestation as well as agricultural abandonment and negatively to forest degradation in the study area. Interview also was applied to get an insight understanding of the mechanism by which tourism impacts on land cover changes. The development of tourism has created more jobs, increased incomes for local people, supported agricultural intensification that lead to land abandonment in the marginal area. Keywords : Tourism, land use/cover change, statistical analysis, livelihood, Sa Pa.